هون

قلمرو هون‌ها از استپ‌های آسیای میانه تا آلمان امروزی و از دریای سیاه تا دریای بالتیک گسترده‌بود. ستارهٔ سبز نشانگر محل احتمالی «پایتخت» آتیلا در مجارستان امروزی است.

هون‌ها یا هون‌های زرد (پارسی میانه: خیون) قومی صحراگرد از مغولستان از نژاد مغول و ترکمن بودند که در سده‌های چهارم و پنجم میلادی به سوی غرب مهاجرت کرده و در موازات آمودریا کوچ‌نشین‌هایی تأسیس کردند.

آن‌ها در حدود سال ۳۵۰ پس از میلاد به مرزهای خاوری ایران حمله کردند ولی لشکر ایران تحت شاهنشاهی شاپور دوم از ورود آن‌ها به مرزهای ایران جلوگیری کرد. البته گروه‌ها و قبایلی از ترکان حتی پیش از قرن پنجم میلادی به مرزهای شرقی و نیز شمالی دولت ساسانی در قفقاز رسیده بوده‌اند. بعدها هون‌ها به رهبری شاه خود گرومبات به لشکر ایران پیوستند و در لشکرکشی شاپور دوم به بخش تحت چیرگی رومیان در میان‌رودان او را همراهی کردند.

هون‌ها گروهی متحد از قبایل مختلف بودند. هسته اصلی هون‌ها را اقوام آلتایی زبان و مجارها تشکیل می‌دادند اما گروه‌های مختلف قومی در بین آن‌ها وجود داشت. خاستگاه هون‌ها آسیای میانه و شمال چین بود اما به مرور با مهاجرت به غرب وارد صفحهٔ تاریخ ایران و روم شدند و بیش از هزار سال نام خود را در نقشهٔ آسیا و اروپا به عنوان عشایری جنگجو ثبت کردند. طی سده‌ها جنگ با این دو امپراتوری، صدمات فراوانی به هر دو وارد ساختند و در سدهٔ پنجم میلادی حتی تا نزدیکی رم پیش رفتند ولی سپس ناپدید و مجذوب اقوام اوراسیا شدند.

حتی ممکن است مهاجرت بزرگ هون‌ها عامل محرک در فروپاشی امپراطوری روم باشد. پژوهش‌های معاصر نشان می‌دهد هون‌ها یک زبان مخصوص به خود را داشتند؛ که مقدار خیلی کمی از آن باقی‌مانده‌است. برخی نیز معتقدند زبان هون‌ها با زبان‌های ترکی در ارتباط بوده‌است. زبان‌های بسیار دیگری مانند زبان‌های ژرمانتیک شرقی در میان هون‌ها نیز صحبت می‌شده‌است.

خاستگاه و کیستی

از آن‌جایی که هیچ نوشته‌ای از هون‌ها به جای نمانده و تنها اطلاعات ما از این قوم از حفاری‌ها و همچنین آنچه مورخان زمان (اکثراً دشمنانشان) از آن‌ها نوشته‌اند به دست می‌آید. این شواهد گویای آن است که این قوم پیرامون ۵ سده پیش از میلاد در زمین‌های شمال چین حدود مغولستان امروزی به دام‌داری مشغول بوده و عمدتاً قومی کوچ‌نشین بودند. نامشان شاید از نام دودمان هان، امپراتوران وقت چین آمده باشد. معروف است که به دلیل زندگی عشایری‌شان، سوارکارانی بسیار ماهر بودند و می‌توانستند در ضمن یورتمه، تیراندازی کنند. بعد از بررسی شواهد زبانشناسی در طول دو دههٔ گذشته، اکثر دانشمندان امروزه معتقدند که قوم هون همان هیونگ-نو است که قرن‌ها با امپراتوری‌های چین در نبرد بود و طبق افسانه‌های چینی، دیوار بلند چین برای دورنگه داشتن آن‌ها از چین ساخته شد.

کوچ به غرب و ساکن شدن در مجارستان

تصویری بازسازی شده از محاصرهٔ یک شهر توسط هون‌ها. سلاح‌های به تصویر کشیده شده در این تصویر از نظر زمانی نادرستند و نمی‌توانند سلاح‌های هون‌ها بوده باشند. عکس از تاریخچهٔ مصور مجارستان (Chronicon Pictum) به تاریخ ۱۳۶۰ م.

به مرور زمان، هون‌ها رو به غرب گذاشتند و از اوائل سدهٔ دوم میلادی در شمال دریای خزر و حوالی رود ولگا و اورال سکونت اختیار کرده و جایگزین اقوام ایرانی سکائی شدند که قبلاً این مناطق را در تصرف داشتند. از سدهٔ سوم پس از میلاد، قسمتی از هون‌ها به غرب مهاجرت کرده و با با امپراتوری روم آشنا شدند. به قول مورخین زمان، هون‌ها مداوما به شهرهای امپراتوری روم شرقی (بیزانس) حمله کرده، شهرها را آتش زده و به کسب غنیمت می‌پرداختند. در قرن چهارم امپراتوری بیزانس که خود به همراه امپراتوری روم غربی مشغول جنگ با وندال‌ها و گوت‌ها بود و تضعیف شده بود، با هون‌ها وارد مذاکره شده و با بخشیدن سالیانه مقدار کلانی طلا و همچنین اعطاء زمین به آن‌ها، برای مدتی آن‌ها را از حمله بیشتر بازمی‌دارد. زمینی که رومی‌ها به هون‌ها می‌بخشند بخش غربی مجارستان امروزی است که نام لاتین آن یعنی هونگاریا (Hungaria) به معنی سرزمین هون‌ها، با کمی تفاوت در زبان‌های اروپایی امروز همچنان دیده می‌شود.

لشکرکشی آتیلا به روم

آتیلا از یکی از نسخه‌های کتاب اِدای شاعرانه.

بدین ترتیب هون‌ها وارد صلحی موقتی با روم شده و توجهشان را به ایران می‌گرداندند. اما پس از شکست از سپاه ایران ساسانی در ارمنستان در ۴۴۱ م. پادشاه هون، آتیلا، که آرزوی برقراری امپراتوری در سر داشت، وارد جنگ با امپراتوری بیزانس شده و در ۴۴۳ م. بیش از ۶۰ شهر بیزانس در بالکان و یونان امروز را ساقط می‌کند. بعد از آن آتیلا متوجه ضعف امپراتوری روم غربی شده و از ۴۵۱ به مدت چند سال به گل، کاتالونیا و نواحی شمال ایتالیا لشکر کشی می‌کند؛ ولی در همین سال یعنی ۴۵۱ م. در نبرد کالون در فرانسهٔ امروزی مغلوب آیتوس سردار رومی شد. مجدداً در سال ۴۵۲ آتیلا به رم، پایتخت امپراتوری روم غربی نزدیک شد و مورخین در اینکه چرا رم را تصرف نکرد شک دارند. عده‌ای برگرفته از نوشته‌های کلیسا معتقدند که پاپ لئوی اول در دیداری با آتیلا او را متقاعد ساخت که از ساقط کردن رم چشم پوشی کند. عده‌ای دیگر معتقدند که سپاه هون گرفتار بیماری احتمالاً مالاریا شده و مجبور به بازگشت شد.

سرانجام هون‌های غربی

سواران هون. حکاکی دههٔ ۱۸۷۰ بر اساس نقاشی از یوهان نپوموک گیگر (۱۸۰۵–۱۸۸۰)

پس از مرگ آتیلا هون‌ها وارد جنگ داخلی شدند به مرور زمان اتحاد خود را از دست داده، تجزیه شده، به مسیحیت گرویده و در قلب اروپا محو شدند؛ هر چند بسیاری از بلغارها و مجارها امروز خود را هون می‌دانند و هزاران نفر در بالکان معتقدند که بازماندهٔ مستقیم آتیلا هستند—ادعایی که آنقدرها هم که به نظر می‌آید بعید نیست از آنجا که آتیلا تعداد زیادی همسر و فرزند داشته‌است. اخیراً گروهی ۲۵۰۰ نفری در مجارستان با امضای درخواست و تقدیم آن به پارلمان این کشور خواستار ثبت هون به عنوان یکی از گروه‌های قومی مجارستان شدند. این گروه ۲۵۰۰ نفری که خود را هون می‌دانند با رهبری گیورگی کیسفالودی خواستار شناسایی خود به عنوان اقلیت قومی و برخورداری از حقوق فرهنگی هستند. زبانشناسان زبان چوواشیُ، زبان رسمی جمهوری خودمختار چواشیا در روسیه را نزدیک‌ترین بازماندهٔ زنده به زبان هونی می‌دانند.

ارتباط با ترک‌ها

شباهت آوایی و ساختاری زبان‌های ترکی و زبان‌های بازمانده از هونی گواه بر منشأ واحد هون‌ها و ترک‌ها است، منشأیی که به هیونگ-نوهای شمال چین برمی‌گردد. با این حال باید از یکی دانستن ترک‌ها و هون‌ها پرهیز کرد؛ بهترین راه توضیح آن این است که ترک‌ها و هون‌ها را اقوامی دانست که در ادواری مختلف، هر دو از نواحی رشته کوه‌های آلتای در آسیای مرکزی به غرب کوچ کردند.

با وجود اینکه اتحادیه‌ای که هون‌ها تشکیل دادند بیشتر از اقوام ترکی - مغولی تشکیل شده بود، ولی در این میان قبیله‌ها و اقوام ایرانی زبان نیز وجود داشتند که با آن‌ها دارای یک هدف مشترک بودند. البته این اقوام ایرانی بعدها به هون‌های غربی ملحق شده‌اند.

وجود اسامی ایرانی در برخی سکه‌های مرتبط با هون‌ها باعث نظریه وجود اقوام ایرانی در بین هون‌ها شد. ولی این نظریه با یافته‌شدن سکه‌های همانند بیشتر در سرخ‌کتل نشان داد که آن نام‌ها مربوط به زبان بومی ایرانی قوم باختری است.

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی

جستارهای وابسته

• آتیلا
• هفتالیان