هون

هون‌ها یا هون‌های زرد (پارسی میانه: خیون) اتحادی از اقوام ترک و مغول بودند که در سده‌های چهارم و پنجم میلادی به سوی غرب مهاجرت کرده و در موازات آمودریا کوچ‌نشین‌هایی تأسیس کردند.

The Huns
370s–469
Territory under Hunnic control circa 450 AD
زبان(های) رایج	Hunnic Gothic Various tribal languages
حکومت	Tribal Confederation
King or chief
• 370s?	Balamber?
• c. 395-?	Kursich and Basich
• c. 400–409	Uldin
• c. 412-?	Charaton
• c. 420s–430	Octar and Ruga
• 430–435	Ruga
• 435–445	Attila and Bleda
• 445–453	Attila
• 453–469	Dengizich and Ernak
• 469-?	Ernak
تاریخ
• Huns appear north-west of the Caspian Sea	pre 370s
• Conquest of the Alans and Goths	370s
• Attila and Bleda become co-rulers of the united tribes	437
• Death of Bleda, Attila becomes sole ruler	445
• Battle of the Catalaunian Plains	451
• Invasion of northern Italy	452
• Battle of Nedao	454
• Dengizich, son of Attila, dies	469

قلمرو هون‌ها از استپ‌های آسیای میانه تا آلمان امروزی و از دریای سیاه تا دریای بالتیک گسترده‌بود. ستارهٔ سبز نشانگر محل احتمالی «پایتخت» آتیلا در مجارستان امروزی است.

هون‌ها قومی عشایری بودند که در سده‌های چهارم و ششم میلادی در آسیای میانه ، قفقاز و اروپای شرقی زندگی می‌کردند. طبق رسم اروپایی ، نخستین بار گزارش شده‌است که آنها در شرق رودخانه ولگا ، در منطقه ای که در آن زمان بخشی از اسکتیا بوده ، زندگی می‌کردند. ورود هون‌ها با مهاجرت به سمت غرب یک ملت ایرانی یعنی آلان‌ها همراه است.

آن‌ها در حدود سال ۳۵۰ پس از میلاد به مرزهای خاوری ایران حمله کردند ولی لشکر ایران تحت شاهنشاهی شاپور دوم از ورود آن‌ها به مرزهای ایران جلوگیری کرد. البته گروه‌ها و قبایلی از ترکان حتی پیش از قرن پنجم میلادی به مرزهای شرقی و نیز شمالی دولت ساسانی در قفقاز رسیده بوده‌اند. بعدها هون‌ها به رهبری شاه خود گرومبات به لشکر ایران پیوستند و در لشکرکشی شاپور دوم به بخش تحت چیرگی رومیان در میان‌رودان او را همراهی کردند.

هون‌ها بیشتر گروهی متحد از قبایل مختلف ترک بودند. ولی گروه‌های مختلف قومی نیز در بین آن‌ها وجود داشت. بیش از هزار سال نام خود را در نقشهٔ آسیا و اروپا به عنوان عشایری جنگجو ثبت کردند. در سدهٔ پنجم میلادی حتی تا نزدیکی رم پیش رفتند ولی سپس ناپدید و مجذوب اقوام اوراسیا شدند. حتی ممکن است مهاجرت بزرگ هون‌ها عامل محرک در فروپاشی امپراتوری روم باشد. پژوهش‌های معاصر نشان می‌دهدکه زبان ارتباطی بین هونها زبان ترکی بوده است

خاستگاه و کیستی

از آن‌جایی که هیچ نوشته‌ای از هون‌ها به جای نمانده و تنها اطلاعات ما از این قوم از حفاری‌ها و همچنین آنچه مورخان زمان (اکثراً دشمنانشان) از آن‌ها نوشته‌اند به دست می‌آید. این شواهد گویای آن است که این قوم پیرامون ۵ سده پیش از میلاد در زمین‌های شمال چین حدود مغولستان امروزی به دام‌داری مشغول بوده و عمدتاً قومی کوچ‌نشین بودند.معروف است که به دلیل زندگی عشایری‌شان، سوارکارانی بسیار ماهر بودند و می‌توانستند در ضمن یورتمه، تیراندازی کنند.

منابع غربي زماني كه به بررسي هون هاي غربي ميپردازند آنها را طوايف و اقوام باقيمانده از مغول ميخوانند كه اين به دليل تشخيص غلط و اشتباه آنهاست و بايد آنها توجه كنند كه فقط گونه هايي با استخوان برآمده و چشمان نسبتا كشيده و پوست گندمگون به جاي پوست سفيد و صورتي نمي تواند دليلي بر منسوبيت آنها به نژاد مغول باشد.

در اروپاي امروزي به اين خصوصيتهايي كه توصيف كرديم بيشتر برخورد ميكنيم. يك مثال واضح شخصي به نام دكتر كونراد است كه تمامي اين خصوصياتها را دارا بود. دكتر كونراد بعد از جنگ جهانی دوم رئيس جمهور آلمان شد. همچنين در مورد منشا هونهاي غربي ميتوان به صراحت گفت كه خصوصيتهاي نژادي و حالت چهره آنها تفاوت چنداني با مردم تُرك خاورمیانه نداشت. در حال حاضر مورخين به اين نكته اذعان دارند كه بر عكس امپراتوري مغولان كه در زمان چنگیز خان تشكيل شدند، درون امپراتوري هون غربي، اقوام و طوايفي كه از نژاد و نسل خالص مغول باشند وجود نداشته و اقوامي كه همراه هونها بودند بيشتر طوايفی از نژاد ترك و مغول محسوب ميشدند. اطلاعات موجود در اين دوره از تاريخ نشان ميدهد اقوامي از هونها كه به غرب كوچ كردند اقوامي از تركان بود هرچند در مورد چگونگي تلاش آنها براي بدست آوردن استقلال و تشكيل حكومت مستقل خود اطلاعات مناسبي وجود ندارد.

کوچ به غرب و ساکن شدن در مجارستان

تصویری بازسازی شده از محاصرهٔ یک شهر توسط هون‌ها. سلاح‌های به تصویر کشیده شده در این تصویر از نظر زمانی نادرستند و نمی‌توانند سلاح‌های هون‌ها بوده باشند. عکس از تاریخچهٔ مصور مجارستان (Chronicon Pictum) به تاریخ ۱۳۶۰ م.

به مرور زمان، هون‌ها رو به غرب گذاشتند و از اوائل سدهٔ دوم میلادی در شمال دریای خزر و حوالی رود ولگا و رشته‌کوه اورال سکونت اختیار کرده و جایگزین سکائی شدند که قبلاً این مناطق را در تصرف داشتند. از سدهٔ سوم پس از میلاد، قسمتی از هون‌ها به غرب مهاجرت کرده و با با امپراتوری روم آشنا شدند. به قول مورخین زمان، هون‌ها مداوما به شهرهای امپراتوری روم شرقی (بیزانس) حمله کرده، شهرها را آتش زده و به کسب غنیمت می‌پرداختند. در قرن چهارم امپراتوری بیزانس که خود به همراه امپراتوری روم غربی مشغول جنگ با وندال‌ها و گوت‌ها بود و تضعیف شده بود، با هون‌ها وارد مذاکره شده و با بخشیدن سالیانه مقدار کلانی طلا و همچنین اعطاء زمین به آن‌ها، برای مدتی آن‌ها را از حمله بیشتر بازمی‌دارد. زمینی که رومی‌ها به هون‌ها می‌بخشند بخش غربی مجارستان امروزی است که نام لاتین آن یعنی هونگاریا (Hungaria) به معنی سرزمین هون‌ها، با کمی تفاوت در زبان‌های اروپایی امروز همچنان دیده می‌شود.

لشکرکشی آتیلا به روم

آتیلا از یکی از نسخه‌های کتاب اِدای شاعرانه.

بدین ترتیب هون‌ها وارد صلحی موقتی با روم شده و توجه‌شان را به ایران می‌گرداندند. اما پس از شکست از سپاه ایران ساسانی در ارمنستان در ۴۴۱م پادشاه هون، آتیلا، که آرزوی برقراری امپراتوری در سر داشت، وارد جنگ با امپراتوری بیزانس شده و در ۴۴۳م بیش از ۶۰ شهر بیزانس در بالکان و یونان امروز را ساقط می‌کند. پس از آن آتیلا متوجه ضعف امپراتوری روم غربی شده و از ۴۵۱ به مدت چند سال به گل، کاتالونیا و نواحی شمال ایتالیا لشکر کشی می‌کند؛ ولی در همین سال یعنی ۴۵۱م در نبرد کالون در فرانسهٔ امروزی مغلوب آیتوس سردار رومی شد. مجدداً در سال ۴۵۲ آتیلا به رم، پایتخت امپراتوری روم غربی نزدیک شد و مورخان در اینکه چرا رم را تصرف نکرد شک دارند. عده‌ای برگرفته از نوشته‌های کلیسا معتقدند که پاپ لئوی اول در دیداری با آتیلا او را متقاعد ساخت که از ساقط کردن رم چشم‌پوشی کند. عده‌ای دیگر معتقدند که سپاه هون گرفتار بیماری احتمالاً مالاریا شده و مجبور به بازگشت شد.

سرانجام هون‌های غربی

سواران هون. حکاکی دههٔ ۱۸۷۰م براساس نقاشی از یوهان نپوموک گیگر (۱۸۰۵–۱۸۸۰)

پس از مرگ آتیلا هون‌ها وارد جنگ داخلی شدند به مرور زمان اتحاد خود را از دست داده، تجزیه شده، به مسیحیت گرویده و در قلب اروپا محو شدند؛ هر چند بسیاری از بلغارها و مجارها امروز خود را هون می‌دانند و هزاران نفر در بالکان معتقدند که بازماندهٔ مستقیم آتیلا هستند—ادعایی که آنقدرها هم که به نظر می‌آید بعید نیست؛ از آنجا که آتیلا تعداد زیادی همسر و فرزند داشته‌است. اخیراً گروهی ۲٬۵۰۰ نفری در مجارستان با امضای درخواست و تقدیم آن به پارلمان این کشور خواستار ثبت هون به عنوان یکی از گروه‌های قومی مجارستان شدند. این گروه ۲٬۵۰۰ نفری که خود را هون می‌دانند با رهبری گیورگی کیسفالودی خواستار شناسایی خود به عنوان اقلیت قومی و برخورداری از حقوق فرهنگی هستند. زبانشناسان زبان چوواشی، زبان رسمی جمهوری خودمختار چواشیا در روسیه را نزدیک‌ترین بازماندهٔ زنده به زبان هونی می‌دانند.

ارتباط با ترک‌ها و ایرانی‌ها

شباهت آوایی و ساختاری زبان‌های ترکی و زبان‌های بازمانده از هونی گواه بر منشأ واحد هون‌ها و ترک‌ها است، منشأیی که به هیونگ-نوهای شمال چین برمی‌گردد. با این حال باید از یکی دانستن ترک‌ها و هون‌ها پرهیز کرد؛ بهترین راه توضیح آن این است که ترک‌ها و هون‌ها را اقوامی دانست که در ادواری مختلف، هر دو از نواحی رشته کوه‌های آلتای در آسیای مرکزی به غرب کوچ کردند.

با وجود اینکه اتحادیه‌ای که هون‌ها تشکیل دادند بیشتر از اقوام ترک تشکیل شده بود، ولی در این میان قبیله‌ها و اقوام ایرانی زبان نیز وجود داشتند که با آن‌ها دارای یک هدف مشترک بودند. البته این اقوام ایرانی بعدها به هون‌های غربی ملحق شده‌اند.

وجود اسامی ایرانی (هون‌های ایرانی) در برخی سکه‌های مرتبط با هون‌ها باعث نظریه وجود اقوام ایرانی در بین هون‌ها شد. ولی این نظریه با یافته‌شدن سکه‌های همانند بیشتر در سرخ‌کتل نشان داد که آن نام‌ها مربوط به زبان بومی ایرانی قوم باختری است.

جستارهای وابسته

• آتیلا
• هفتالیان
• هون‌های ایرانی

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی