پیش‌نویس:ادبیات پارتی
هیچ نوشته ادبی به زبان پارتی (پهلوی اشکانی) چه دینی و چه غیردینی، از دوران اشکانیان بر جای نمانده‌است.[۱]
کتیبه‌های اشکانی ویرایش
کتیبه‌های پارتی، اعم از سنگ نوشته و چرم نوشته و سفال نوشته و فلز نوشته و غیره، به خط منفصل یا خط کتیبه‌ای پارتی است و در میان آنها، آثار بازمانده متعلق به دروان حکومت اشکانیان اندک است.[۲]
- آثار نسا
صفال نوشته‌هایی در کاوش‌های شهر نسا نزدیک عشق‌آباد، پایتخت قدیمی شاهان اشکانی در جنوب جمهوری ترکمنستان کنونی، به دست آمده‌است که تاریخ نگارش بیشتر آنها سده اول پیش از میلاد است. این نوشته‌ها بر روی کوزه‌هایی بوده‌است که برای حمل شراب از آنها استفاده می‌شده و شامل نامهای اشخاص، جای‌ها، وزن و تاریخ (روز و ماه و سال) است. بعضی سفال شکسته‌ها به عنوان پیش‌نویس نامه نیز به کار می‌رفته‌است.[۳]
- آثار جنوب ترکمنستان
به جز آثار نسا، در مواضع گوناگونی در نزدیک عشق آباد و نیز در مرو باستان نوشته‌هایی بر روی ظرف کاشی و سفال شکسته به دست آمده‌است. این نوشته‌ها مشتمل بر نامهای صاحبان این ظروف است. بعضی از آنها سند داد و ستد یا پیش‌نویس نامه است و در یکی از اثار دعایی نوشته شده و دیگری یادداشتی است دال بر مقدار پولی که در آن ظرف بوده همراه با ذکر صاحب آن. این آثار متعلق به زبانی میان قرن اول قبل از میلاد و قرن سوم و چهارم میلادی است.[۴]
- بُنجاق اورامان
سه سند معامله مربوط به فروش دو تاکستان که بر روی پوست آهو نوشته شده، در اورامان کردستان پیدا شده‌است و اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود. دو سند از این سه سند، به خط و زبان یونانی است و هر دو تاریخ سلوکی دارد، یکی معادل 87-88 پ.م. و دیگری معادل 21/22 پ.م. است و در پشت یکی از آنها چند کلمه به زبان و خط پارتی نوشته شده که خلاصه متن یونانی است و احتمالاً تاریخ‌نگارش آن نسبت به متن یونانی جدیدتر است. سند سوم به زبان و خط پارتی است و تاریخ اشکانی دارد که معادل سده اول میلادی (احتمالاً 52/53 م.) است. خط پارتی این متن به خط سفالینه‌های نسا شباهت دارد.[۵]
- کتیبه پارتی بر تندیس هرکول
تندیس برنزی از هرکول در سال 1984 در عراق کشف شد که بر آن کتیبه‌ای به دو زبان پارتی و یونانی حک شده‌است. متن پارتی روی ران چپ تندیس حکاکی شده و آسیب دیده است. سطر اول و بخش اعظم سطر دوم محو شده‌است. کتیبه یونانی تاریخ 462 سلوکی معادل 150/1 میلادی دارد. کتیبه از بلاش چهارم (147/8 تا 191/2) است. بر اساس نوشته پارتی این تندیس را بلاش پس از پیروزی بر مهرداد و بیرون راندن او از میشان، از این ناحیه خارج کرده و آن را به معبد آپولو هدیه کرده‌است.[۶]
- سنگ‌نوشته شوش
بر روی سنگ مزار قائمی [پانوشت ۱] در شوش کتیبه‌ای شش سطری به دستور اردوان چهارم آخرین پادشاه اشاکنی برای خواسگ[پانوشت ۲] شهربان شوش کنده شده‌است. تاریخ این کتیبه 462 اشکانی (برابر با 215 میلادی) است.[۷]
- سنگ‌نوشته کال جنگال
چند کتیبه کوچک در کال جنگال نزدیک بیرجند در جنوب خراسان به دست آمده‌است که محتمالاً از نیمه اول قرن سوم میلادی و متعلق به شاهزادگان اشکانی است.[۸]
- سنگ‌نوشته کال لاخ‌مزار
در سال 1371 ، چندین کتیبه آسیب دیده در لاخ مزار در 29 کیلومتری جنوب شرقی بیرجند کشف گردید. این کتیبه‌ها که هنوز درست خوانده نشده از نظر خط شبیه به خط کتیبه‌های کال جنگال و احتمالاً هم‌زمان با آن آثار است.[۹]
- آثار دورااُروپوس
در میان آثار کشف شده در شهر دورا (دورااروپوس) در ساحل رودخانه فرات، در سوریه کنونی، نزدیک مرز عراق، علاوه بر آثار فارسی میانه، آثاری نیز به پارتی پیدا شده که مشتمل است بر چند دیوارنگاره، نشوته‌های روی سفال شامل فهرستی از نام اشخاص و نامهای بر روی تکه‌ای پوست. یکی از دیوارنگاره‌ها تاریخ سلوکی دارد که معادل 211 یا 212 م است. اما بیشتر این آثار متعلق به زمانی است که سپاهیان ایران این شهر را در 252/3 تسخیر کردند.[۱۰]
در مورد زبان کتیبه‌هایی که در ارمنستان و گرجستان کشف شده (آرامی یا پارتی یا زبان ایرانی دیگر) اختلاف نظر وجود دارد.[۱۱]
کتیبه‌های ساسانی ویرایش
شمار اندکی سنگ نبشته به خط و زبان پارتی از دوره ساسانی باقی مانده‌است. مهم‌ترین آنها تحریر پارتی کتیبه سه زبانه بزرگ شاپور یکم بر کعبه زرتشت در نقش رستم است. این متن طولانی که به خوبی حفظ گردیده، چندین سده پائین تر از سطح زمین بوده تا اینکه در 1939 میلادی آن را از زیر خاک بیرون کشیدند. این کتیبه به پارتی مصطلح خوبی نوشته شده و دبیری پارتی نام خود را به آن افزوده است. بنا بر این، از راه سنجش کتیبه پارتی با تحریر فارسی میانه‌ای که متن کتیبه پارتی به آن متکی است، این کتیبه مدرک بسیار خوبی برای روشن ساختن تفاوت‌های میان این دو زبان که پیوستگی نزدیکی با هم دارند و نظام نوشتار آنها به دست می‌دهد. محتوای کتیبه اهمیت تاریخی فراوانی دارد و با بیان و برشماری نرم و آرام، بدون شاخ و برگ‌های ادبی، نمونه عملی کاری را نشان می‌دهد که به درستی سنت دیرپای دبیران پارتی را به مرز کمال می‌رساند.[۱۲]
سکه‌ها ویرایش
شاهان اشکانی تا مدت‌ها نام خود را بر روی سکه‌ها به یونانی می‌نوشت ند و کلمه فیلهِلن (یونانی دوست) به یونانی روی آنها دیده می‌شود و گاهی کلماتی نیز به خط پارتی به چشم می خورد. اما از حدود نیمه قرن اول میلادی (از زمان بلاش اول، حدود 51 تا حدود 76-80 م) زبان و خط پارتی به کار می‌رفته‌است. در ابتدا، نوشته‌های پارتی سکه‌ها شامل صورت خلاصه شده نام شاه بوده، مانند «ول» (به جای ولگلش = بلاش) و بعد در ثلث دوم قرن دوم میلادی نوشته‌ها مفصل تر می‌شوند و نام شاه به صورت کامل ذکر می‌گردد.[۱۳]
در روی سکه‌های مسی شاهان محلی ایلام (جنوب شرقی خوزستان) در قرن اول و دوم میلادی نیز ظاهراً نوشته‌های پارتی دیده می‌شود.[۱۴]
مُهرها ویرایش
مُهرهایی نیز به خط پارتی در دست است. این مهرها احتمالاً متعلق به اواخر دوره اشکانی و اوایل دوره ساسانی است.[۱۵]
پانوشت ویرایش
پانویس ویرایش
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 75.
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 76.
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 76-77.
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 77.
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 77.
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 77-78.
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 78.
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 78.
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 78.
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 78-79.
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 79.
- ↑ بویس، نوشته‌ها و ادب پارتی، 752.
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 79.
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 79.
- ↑ تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، 79.
منابع ویرایش
- بویس، مری (۱۳۸۷). «نوشته‌ها و ادب پارتی». تاریخ ایران کمبریج. ج. ۳/II. ترجمهٔ حسن انوشه. تهران: انتشارات امیرکبیر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۰-۳۹۱-۶ مقدار
|شابک=را بررسی کنید: length (کمک). - تفضلی، احمد (۱۳۷۸). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: انتشارات سخن. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۷۲-۴۶۹-۶.