فقه امامیه

فقه امامیه یکی از مذاهب فقهی در اسلام است. این مذهب از آن رو که پیروان آن از شیعیان دوازده‌امامی‌ هستند به فقه شیعه و از آن رو که بسیار به گفته‌های منسوب به جعفر صادق امام ششم شیعیان وابسته است به فقه جعفری نیز مشهور است.

شیعه، گرایشی خاص در اسلام بر اساس یک رشته نظرات و تحلیلات کلامی و تاریخی است. حدیث ثقلین که توسط محدثین شیعه و سنی از پیامبر اسلام روایت شده و برخی دیگر از روایات از پیامبر اسلام ریشهٔ اصلی این گرایش را تشکیل داد و استدلالات کلامی و فلسفی و تاریخی آن را بعداً تقویت کرد. مکتب شیعه نظراتش در زمینه‌های مذهبی را اکثراً از رهنمودهای بزرگان و ائمه اهل بیت پیامبر الهام گرفته‌است. اختلاف اصلی دو مکتب فقهی سنی و شیعی در تلقی آن‌ها در خصوص سنت نبوی و منابع فقه است. حدیث نبوی را اهل سنت از صحابهٔ او و شیعه از خاندان وی به دست آورده‌اند. مذاهب فقهی اهل سنت پیرو نظرات فقهی چند نفر از فقهای مدینه و عراق هستند، ولی مذاهب فقهی شیعی تابع نظرات امامان اهل بیت‌اند. مکتب شیعی دوازده امامی که عمده‌ترین نحله شیعی در حال حاضر است از نظرات امامان دوازده‌گانهٔ خود به خصوص امام ششم ابو عبدالله جعفر بن محمد الصادق دنباله روی می‌کند و زین رو به آن جعفری گفته می‌شود.

منابع فقه شیعه عبارتند از قرآن، سنت (احادیث)، اجماع و عقل، در مقابل اهل سنت منابع زیر را استفاده می‌کنند: قرآن، سنت، اجماع و قیاس.

منبع دوم، یعنی سنت (حدیث) در مجموعه‌هایی جمع‌آوری شده و مشهورترین آن‌ها کتب اربعه نام دارند و عبارتند از:

1. کتاب الکافی، از شیخ کلینی (متوفی ۳۲۹)؛
2. کتاب من لا یحضره الفقیه، از شیخ صدوق (م ۳۸۱)
3. تهذیب الاحکام، از شیخ طوسی (م ۴۶۰)؛
4. الاستبصار، از شیخ طوسی (م ۴۶۰)؛

اصولی و اخباری

شیعه دوازده‌امامی دو گروه شده و در برابر هم هستند، گروه اول اخباریان و گروه دوم اصولیان هستند. علمای اخباری که علمای زمان صفوی از این گروه بودند تقلید را جایز نمی‌دانند و آن را حرام می‌دانند و علمای آنها از کتب تاریخی نوشته شده در زمان امامان فقه را جست‌وجو کرده و آن نوشته را و نه نظر خود را در کتب می‌نویسند و مردم آن نوشته را برای عمل به احکام مطالعه می‌کنند، از علمای بزرگ اخباری می‌شود به مجلسی اول و پسرش علامه مجلسی عالم بزرگ شیعه اشاره کرد که او را پدر مذهب شیعه می‌دانند، آنها علما را فقیه و نه مجتهد می‌دانند.

گروه دوم مردم را به دو گروه مجتهد و مقلد تقسیم می‌کنند و تقلید را واجب می‌دانند و نظریه ولایت فقیه را مطرح می‌کنند در حالی که علمای اخباری ولایت فقیه را قبول ندارند، مجتهدین از آنجا که علوم جدید مطرح شده است و شرایط زمان در حال تغییر بوده است همراه با جست‌وجوی علوم دینی نظر خود را هم مطرح می‌کنند و آن را نوشته و مردم آن را برای عمل به احکام مطالعه می‌کنند و مقلد باید بر اساس نظر مجتهد عمل کند، از علمای بزرگ اصولی می‌شود به سید روح‌الله خمینی، سید علی خامنه‌ای، سید صادق حسینی شیرازی و سید مرتضی حسینی شیرازی اشاره کرد.

از علمای بزرگ اخباری می‌شود به محمدامین استرآبادی، علامه مجلسی، محمدتقی مجلسی، شیخ حر عاملی، شیخ صدوق، شیخ کلینی و میرزا محمد اخباری اشاره کرد.

از علمای بزرگ اخباری می‌شود به محمدامین استرآبادی، علامه مجلسی، محمدتقی مجلسی و شیخ حر عاملی و حسن اللهیاری اشاره کرد.

نظر اخباریان

• مخالفت با اصول فقه، گروه مقابل اخباری‌گری در این ویژگی اصولیون شیعه بودند.
• مخالفت با علم رجال: هرچند بعضی از اخباری‌ها به علم رجال مسلط بودند، اما برای پذیرش حدیث نه تنها به آن عمل نمی‌کردند که در عمل مخالف آن هم بودند و بسیاری از احادیثی را که معتبر می‌دانند بر اساس علم رجال غیر معتبر است، گروه مقابل اخباری‌گری در این ویژگی رجالیون بودند.
• حجت نبودن ظاهر قرآن و مخالفت با تفسیرهای غیر روایی: اخباریان معتقد بودند تنها راه فهم قرآن مراجعه به روایت است و مطالبی که از ظاهر قرآن معلوم می‌شود را معتبر نمی‌دانند. اخباری‌ها در این ویژگی هم در مقابل اصولیون قرار داشتند و هم در مقابل مفسران قرآن
• مخالفت با فلسفه: اخباری‌ها مانند بسیاری از اصحاب ائمه و اکثریت اصولیون آموزه‌های فلسفی را انحرافی می‌دانند. در این ویژگی اخباری‌ها در کنار اکثر اصولیون و در برابر فلاسفه قرار دارند.
• مخالفت با عرفان و تصوف: در اینجا اخباریان در کنار اصحاب ائمه و اکثریت اصولیون از مخالفان جدی عرفان و تصوف بوده و آموزه‌های ابن عربی و سید حیدر آملی را مطابق آموزه‌های اسلام نمی‌دانستند.

جستارهای وابسته

• منابع احکام اسلام
• اصول فقه
• اجتهاد
• اخباری‌گری

منابع

• گلیو، روبرت. اصول فقه شیعهٔ اخباری و نظریهٔ فقهی شیخ یوسف بَحرانی یاسر میردامادی.
• محمدی، ابوالحسن (۱۳۸۳)، «بخش نخست: بررسی تاریخی»، اصول فقه، تهران: دانشگاه تهران، شابک ۹۶۴-۰۳-۴۰۷۶-۶