مرتضی انصاری

مرتضی بن محمد امین شوشتری (زادهٔ سال ۱۲۱۴ قمری در دزفول - درگذشتهٔ سال ۱۲۸۱ قمری در نجف) ملقب به شیخ اعظم و ‌شیخ انصاری از فقها و مراجع تقلید بزرگ شیعه بود. وی بعد از درگذشت محمدحسن نجفی (مشهور به صاحب جواهر) مرجعیت عامه شیعیان را بر عهده گرفت. در کتابهای عربی نام ایشان مرتضی الانصاری التستری ذکر شده است.

مرتضی انصاری

شناسنامه
نام کامل	مرتضی بن محمد امین شوشتری
لقب	شیخ اعظم خاتم الفقهاء والمجتهدین
تاریخ تولد	۱۲۱۴ ه‍. ق
زادگاه	دزفول ایران
محل تحصیل	دزفول، نجف، کربلا، کاشان
محل زندگی	دزفول، شوشتر، نجف، کربلا، کاشان، مشهد
تاریخ مرگ	۱۲۸۱ ه‍. ق
شهر مرگ	نجف، امپراتوری عثمانی
مدفن	حرم علی بن ابیطالب
اطلاعات آموزشی
شاگردان	میرزا محمدحسن شیرازی سید محمدهاشم خوانساری شیخ جعفر شوشتری میرزا حبیب‌الله رشتی سید حسین کوه‌کمری تبریزی سید ابوالقاسم موسوی خوانساری سید محمدحسین شهرستانی محمدحسن ممقانی محمدکاظم خراسانی ملا حسینقلی همدانی میرزا حسین خلیلی تهرانی و…
تالیفات	کتاب فرائد الاصول (رسائل) کتاب المکاسب کتاب الصلاة کتاب الطهارة رساله‌ای در تقیه رساله‌ای در رضاع و نشر حرمت آن رساله‌ای در قضا میت رساله‌ای در مواسعه و مضایقه رساله‌ای در عدالت رساله‌ای در مصاهره رساله‌ای در ملک اقرار و…

دستخط منسوب به مرتضی انصاری، خط مربوط به قرن ۱۳ قمری

مرتضی انصاری را به‌دلیل آثار مهم وی در زمینهٔ علوم اصول و فقه «خاتم الفقهاء و المجتهدین» (به معنی پایان‌دهنده و تکمیل‌کننده فقاهت) لقب داده‌اند.

انصاری از اساتید برجسته‌ای دروس حوزوی را فراگرفت و شاگردان وی نیز از مهم‌ترین روحانیون دوران خود بوده‌اند که از آن‌ها می‌توان به میرزای شیرازی (صاحب فتوای تحریم تنباکو) و سید جمال‌الدین اسدآبادی نام برد.

انصاری از معماران و نظریه‌پردازان مبحث ولایت فقیه بوده‌است.

زندگی‌نامه

تولد و کودکی

او در ۱۸ ذیحجه سال ۱۲۱۴ ه‍. ق، در روز غدیر، در دزفول به دنیا آمد. والدینش به مناسبت روز تولد، او را مرتضی نامیدند. از دوران کودکی قرآن و معارف اسلامی را فراگرفت. پس از خواندن قرآن و ادبیات عرب به خواندن فقه و اصول پرداخت و در این دو رشته، در جوانی به درجه اجتهاد رسید.

نسب

نسب مرتضی انصاری به جابر بن عبدالله انصاری، از صحابه حضرت محمد (ص)، پیامبر اسلام می‌رسد. مرتضی فرزند محمد امین بن شمس الدین بن احمد بن نورالدین بن محمد صادق است.

پدرش محمد امین (متوفی ۱۲۴۸) از مبلغین اسلام و مادرش (متوفی ۱۲۷۹ ه‍. ق) دختر یکی از علمای عصر خود بوده‌است. ادعا شده مادر مرتضی انصاری قبل از تولد وی، شبی جعفر صادق، امام ششم شیعیان را در عالم رؤیا می‌بیند که قرآنی طلاکاری شده به او داد. معبرین خوابش را و عطای قرآن را به فرزندی صالح و بلندمرتبه تعبیر کردند.

تحصیلات

مرتضی ادبیات عرب و مقدمات را نزد پدرش و دانشوران دزفول گذراند و فقه و اصول و دوره سطح را نزد شیخ حسین انصاری (عموزاده‌اش) آموخت. او در سال ۱۲۳۲ به همراه پدرش به عتبات (کربلا و نجف) برای تکمیل دروس سفر کرد. شیخ مرتضی چهار سال از درس سید مجاهد و شریف العلماء استفاده کرد. در سال چهارم، شیخ به شوشتر بازگشت ، اما پس از دو سال در سال ۱۲۳۷ بار دیگر به عتبات بازگشت.

بازگشت به ایران

در سال ۱۲۴۰ عازم مشهد شد. او در این مسافرت، از حوزه‌های علمیه بروجرد، اصفهان و کاشان نیز دیدن کرد و در برخی از آن حوزه‌ها مدتی اقامت گزید و در کاشان حدود ۴ سال نزد ملا احمد نراقی درس آموخت.

مرتضی پس از ۴ سال اقامت در کاشان به اتفاق برادرش منصور به مشهد رفت. پس از زیارت و ۴ ماه اقامت در آنجا، به تهران رفت و مدتی نیز در آنجا مقیم بود. پس از شش سال مسافرت به شوشتر بازگشت و چند سالی در آنجا اقامت گزید.

پس از مدتی در سال ۱۲۴۹ عازم نجف شد و به تدریس در حوزه آن دیار مشغول شد.

مرجعیت

شیخ انصاری در سال ۱۲۴۴ ه.ق.اجازه اجتهاد خود را از ملا احمد نراقی، شیخ علی کاشف الغطاء، ملا محمد جعفر استرآبادی، آقا سید حسین امام شوشتری، سید صدرالدین عاملی و شیخ محمد سعید دینوری دریافت کرده است». ملا احمد نراقی در اجازه نامه خود پس از دعا و ثنای فراوان می نویسد:

«استجازت می دهم به حاج شیخ مرتضی بن محمدامین انصاری شوشتری بعد از اینکه فضیلتش بر من مبیّن شد».

از سال ۱۲۶۲ مرجعیت عامه به محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر منتقل شد. در سال ۱۲۶۶ او در لحظات آخر حیاتش در جمع بزرگان شیعه خطاب به شیخ انصاری گفت:

«هذا مرجعکم من بعدی: این مرجع شما بعد از من است»

و پس از درگذشتش، شیخ مرتضی مرجعیت عام شیعه را یافت.

انصاری پس از شیخ علی کاشف الغطا، برادرش شیخ حسن کاشف الغطا و همچنین شیخ محمدحسن صاحب جواهر ریاست و اداره حوزه علمیه نجف را از سال ۱۲۶۶ تا ۱۲۸۱ به مدت ۱۵ سال به عهده داشت و شیعیان جهان از وی تقلید می‌کردند.

مرتضی انصاری به همراهی میرزا حبیب‌الله رشتی، صاحب جواهر، میرزای شیرازی، حسین محدث نوری، شیخ فضل‌الله نوری، میرزاحسن آشتیانی، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، سید جمال الدین اسدآبادی، آقا نجفی اصفهانی، میرزا حسین نائینی، علی لنکرانی، حاجی میرزا حسن آقا مجتهد تبریزی، آخوند ملامحمد خمامی رشتی، آخوند رستم‌آبادی، سید احمد طباطبایی، آخوند ملا قربانعلی زنجانی، ملا محمد آملی، شیخ عبدالنبی نوری، عبدالکریم حائری، سید حسین قاضی طباطبایی تبریزی، سید علی اکبر فال اسیری، شیخ محمد بروجردی، حاج میرزا لطف‌الله، حاج آقا نورالله مجتهد عراقی، شیخ علی اکبر مجتهد، سید علی قطب نخجوانی، شیخ محمد علی پیشنماز، آقا جمال الدین لافجه‌ای، عبدالکریم حائری یزدی، شیخ علی اکبر طالقانی و برخی دیگر از بنیانگذاران، جمع اوران و جامع سازان عصر اول احیای روشنفکری، نواندیشی و خردگرایی مذهب شیعه و شکل دهندگان جنبش مشروعه در قرن ۱۲ هجری-قمری بودند.

استادان

انصاری از محضر استادان متعددی بهره جسته‌است که نام چند تن از آنان چنین است:

• حاج ملا هادی سبزواری (صاحب «منظومه حکمت و شرح منظومه»)، به مدت ۲ سال.
• عموی وی، حسین انصاری (شاگرد صاحب ریاض (سید علی طباطبایی)، تا سن ۱۷ سالگی).
• سید محمد مجاهد (از شاگردان آیت‌الله وحید بهبهانی) او در سنین ۱۸سالگی، دو سال تمام از محضر او بهره جسته‌است.
• شریف العلما مازندرانی.
• ملا احمد نراقی (صاحب «مستند الشیعه»)، به مدت ۴سال تمام در کاشان.
• موسی کاشف الغطا به مدت یک سال.
• علی کاشف الغطا، به مدت ۵ سال.
• محمدحسن صاحب جواهر (مدت بسیار اندک).

شاگردان

نزد او شاگردان زیادی که شمار آن‌ها را از ۵۰۰ نفر تا ۳۰۰۰ نفر در کتب رجالی و تاریخی ثبت کرده‌اند، تربیت یافتند. در میان آنان شخصیتهای نامی برجسته‌ای قرار داشتند که از آن جمله‌اند:

• میرزا محمدحسن شیرازی، صاحب فتوای تحریم تنباکو.
• میرزا سید محمدهاشم خوانساری صاحب مبانی الاصول
• حسین محدث نوری. محدث نوری بنیان‌گذار عقل‌گرایی شیعه در فرهنگ اسلامی ایران
• جعفر شوشتری.
• میرزا حبیب‌الله رشتی، صاحب بدائع الافکار، و رساله اجاره و غصب.
• شیخ فضل‌الله نوری
• سید حسین کوه‌کمری تبریزی، صاحب آثار و نثر فراوان و استاد حوزه نجف.
• سید محمدحسین شهرستانی،
• شیخ محمدحسن مامقانی، صاحب کتاب ذرایع الاحکام فی شرح شرائع الاسلام و کتب دیگر.
• سید عبدالکریم لاهیجی
• محمد باقر نجفی
• محمدکاظم خراسانی، صاحب کفایةالاصول.
• ملا حسینقلی همدانی، شاگرد و صاحب منظومه حاج ملا هادی سبزواری.
• میرزا حسین خلیلی تهرانی، مجتهد و صاحب فتوای مشروطیت.
• شربیانی، مجتهد معروف آذربایجانی.
• سید جمال‌الدین اسدآبادی، بنیان‌گذار وحدت مسلمین و مبارزه علیه استعمار خارجی.
• میرزا ابوطالب زنجانی.
• سید ابوالقاسم موسوی خوانساری از نوادگان سید ابوالقاسم خوانساری (میرکبیر)
• سید محمدابراهیم بهبهانی.
• آخوند ملا قربان‌علی زنجانی.
• علامه مرتضی ریزی.
• میرزا محمد آشتیانی.
• رضا همدانی صاحب کتاب مصباح الفقیه.
• میرزا یحیی مدرس اصفهانی

آثار

• کتاب رسائل (در علم اصول فقه) معروف به فرائد الاصول
• کتاب المکاسب (در خصوص مسائل کسب و تجارت)
• کتاب الصلاة (در مورد مسائل نماز)
• کتاب الطهارة
• رساله‌ای در تقیه
• رساله‌ای در رضاع و نشر حرمت آن
• رساله‌ای در قضا میت
• رساله‌ای در مواسعه و مضایقه
• رساله‌ای در عدالت
• رساله‌ای در مصاهره
• رساله‌ای در ملک اقرار
• رساله‌ای در تبیین قاعده لاضرر و لاضرار
• رساله‌ای در خمس
• رساله‌ای در زکات
• رساله‌ای در خلل صلوة
• رساله‌ای در ارث
• رساله‌ای در تیمم
• رساله‌ای در قاعده تسامح
• رساله‌ای در باب حجیت اخبار
• رساله‌ای در قرعه
• رساله‌ای در متعه
• رساله‌ای در تقلید
• رساله‌ای در قطع و جزم
• رساله‌ای در ظن
• رساله‌ای در اصالة البرائه
• رساله‌ای در مناسک حج
• حاشیه‌ای بر مبحث استصحاب
• حاشیه‌ای بر نجاة العباد (رساله عملیه)
• کتابی در علم رجال (از وجیزه علامه مجلسی بزرگتر است)
• تألیفی در اصول الفقه
• حواشی بر عوائد نراقی
• حاشیه‌ای بر بغیة الطالب
• اثبات التسامح فی ادلة السنن
• التعادل و التراجیح
• رساله‌ای در تقیه
• رساله‌ای در التیمم الاستدلالی
• رساله‌ای در خمس

وصی و درگذشت

ارتباط شیخ انصاری و سید علی شوشتری آن چنان تنگاتنگ بوده است که عده‌ای نوشته‌اند که این دو در سفر و حضر هرگز از هم جدا نمی‌شده‌اند. از آنجایی که شیخ انصاری فرزند ذکور نداشت، سید علی شوشتری را وصی خود قرار داد. انصاری در ۱۸ جمادی‌الثانی سال ۱۲۸۱ در سن ۶۷ سالگی در نجف درگذشت و در حجره ای متصل به باب قبله حرم علی بن ابیطالب دفن شد و سید علی شوشتری بر جنازة وی اقامة نماز نمود.

بازماندگان

از فرزندان و خاندان انصاری افرادی باقی مانده‌اند که مشهورترین آن‌ها رضا سبط انصاری مشهور به سبط است که دارای تالیفات فراوان و از علمای مشهور دزفول است و هم‌اکنون ریاست حوزه آیت الله العظمی سبط انصاری دزفول را برعهده دارد.

منابع

• «شیخ مرتضی انصاری». کتابخانه طهور.
• رفیعی پور علوی علویجه. سید عباس (۱۳۸۵)، «شیخ انصاری»، گلشن ابرار، نشر معروف، شابک &#۸۲۰۶;۹۶۴-۶۷۳۹-۴۰-۷
• عقیقی بخشایشی. فقهای نامدار شیعه. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ص ۳۴۱ و ۳۴۲.