ایل بیات

از اقوام ترک ایرانی

بیات یکی از قبیله‌های تُرک‌تبار است که عمدتاً در ایران، ترکیه، عراق و سوریه سکنی گزیده‌اند.[۱]

بیات
تمغای قبیله بیات مطابق کتاب دیوان لغات الترک تألیف محمود کاشغری، قرن چهارم هجری
مناطق با جمعیت چشمگیر
 ایران،  ترکیه،  جمهوری آذربایجان،  ترکمنستان،  عراق،  افغانستان
دین
اسلام
(شیعه)
قومیت‌های وابسته
ترکان اغوز، قایی، ایل قنق، بیگدلی، بایندر، سالور

این قبیله به احتمال بسیار زیاد با مهاجرت‌های ترکان سلجوقی در نیمهٔ اول قرن ۱۱ میلادی وارد فلات ایران شده‌اند.[۱] بیات‌ها یکی از ۲۲ قبیلهٔ غز هستند که محمود کاشغری آن‌ها را در کتاب دیوان لغات دیوان لغات الترک، نام ایشان را شرح داده و ذکر کرده است.[۲] این قوم نشان علم و پرچم خاص خود را داشته است و توتم آن شاهین بوده است.[۲] وجه تسمیه خود این کلمه به جمع باقاعدهٔ «بایان» به معنی «دارا» و «با مکنت و ثروت» بر می‌گردد و در این حالت عقیدهٔ خواجه رشیدالدین فضل الله در کتاب جوامع التواریخ مبنی بر معنای بیات به عنوان «با دولت» می‌تواند صحیح باشد.

مرتضی‌قلی بیات ملقب به سهام السلطان از نخست‌وزیران ایران و نماینده چند دوره مجلس شورای ملی از اراک از طوایف بیات عراق عجم ساکن در محال کزاز و کرهرود بود[۳]

تاریخچه

ویرایش

قبیله بیات یکی از قبیله‌های تاریخی ترکان به نام اوغوز هستند که برخی از آن‌ها در حدود قرن ۱۱ میلادی به ایران مهاجرت کردند[۴]. ابتدا در شمال خراسان و پس از آن به دلیل نزدیکی با خاندان سلجوقی در بسیاری از مناطق ایران از جمله خراسان، آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، چهارمحال و بختیاری (اشکفتک)، زنجان، اراک، خمین، همدان، فریدن اصفهان،تویسرکان، ملایر، زرندیه و فارس و لرستان سکنیٰ گزیده‌اند. شاخهٔ از قوم بیات در منطقه جاپلق واقع در شهرستان ازنا و الیگودرز به مرکزیت روستای طازران ساکن هستند.

بیات‌ها پیش از مهاجرت گسترده خود به غرب آسیا شامل ایران، افغانستان، عراق، آذربایجان، ترکمنستان، سوریه و ترکیه می‌شود) در اطراف رودخانه قراموران یا بنابر گفته‌های حمدالله مستوفی، قارامران، واقع در شمال چین می‌زیسته‌اند که گروه‌هایی از این قبیله مشهور به بایاوت ده‌ها سال پیش از سلطنت چنگیزخان در زمره طوایف مغول درآمده بودند.[۴]

مهاجرت این ایل، از سوی سرزمین‌هایی آغاز شد که امروزه با نام‌های ازبکستان و قزاقستان می‌شناسیم. این ایل رو به سوی خراسان یعنی در جنوب، راه سپردند و در رکاب سلجوقیان، فتوحات بسیاری داشتند.این مهاجرت به خراسان محدود نماند و مراکز مهم دیگری از جمعیت این خاندان در لرستان، کردستان و عراق شکل گرفت.[۴]

شاخهٔ دیگری قوم بیات در منطقهٔ سرولایت شهرستان نیشابور به مرکزیت روستای عبدالله گیو (نیشابور) ساکن است.

این روستا در فاصلهٔ ۱۱۵ کیلومتری غرب شهر مشهد مرکز استان خراسان رضوی، و در بین سه شهر بزرگ نیشابور، قوچان و سبزوار واقع است. فاصلهٔ این روستا از سه شهر فوق به ترتیب ۷۰، ۵۸ و ۹۰ کیلومتر است. کار مردم کشاورزی و دامپروری است. این روستا هم‌اکنون در مرکز دهستان‌های ساقبیک، بیدخان و کوهسخت و … قرار داردو از توابع شهرستان نیشابور می‌باشد و به علت مرکزیت محلی و دسترسی به سه شهر بزرگ اطراف، و همچنین دارا بودن زمین‌های مسطح و مناسب، از روستاهای مستعد پیشرفت برای انجام امورات اداری مردم دهستان‌ها و بخش‌های اطراف است.

در زمان حملهٔ قوم مغول به ایران، قوم بیات با جمعیتی در حدود ۵٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر که ۹۰۰٬۰۰۰ نفر [نیازمند منبع]؟ مرد جنگجو را شامل می‌شدند با آن‌ها وارد جنگ شدند و پسر چنگیز خان را زخمی کردند. پس از آن چنگیز خان با تمام قوا به نیشابور حمله کرده بسیاری از آن قوم را به قتل رسانید. قوم بیات به کوه‌های اطراف نیشابور فراری شدند. یک گروه به سمت هند و افغانستان، یک گروه به سمت اصفهان، شیراز و اراک و گروهی دیگر به سمت آذربایجان، سوریه و لبنان پراکنده شدند. عده‌ای که به سمت شیراز رهسپار شدند در روستای بیدزرد (۱۵ کیلومتری شیراز-جهرم) و عده‌ای نیز در شهرستان سرچهان (روستاهای، چنارویه، مروشکان، نویه) سکنیٰ گزیده‌اند که نام خانوادگی آن‌ها بیات می‌باشد. بعد از انقلاب سفید محمدرضا شاه لقب خان برداشته شد.

به نوشتهٔ کتاب «تاریخ قوم بیات» اثر نادر بیات، قوم بیات ناحیهٔ خراسان، در زمان نادر شاه افشار از منطقهٔ کرکوک عراق کوچ کرده و در مناطقی از جلگهٔ نیشابور و به‌طور عمده در روستای عبدالله گیو (نیشابور) و برخی از روستاهای همجوار آن ساکن گردیده‌اند.

خاندان بیات از ابتدا هم در امور نظامی و هم در امور اداری مورد اعتماد سلجوقیان بود که خود از خاندان‌های ترک اوغوز به شمار می‌رفتند. اما شجره‌نامه خاندان بیات با اتمام سلسله سلجوقی پایان نمی‌یابد و نام بسیاری از بزرگان این ایل را می‌توان تا زمان‌ معاصر در تاریخ ردیابی کرد.[۴]

شجره‌ نامه خاندان بیات به کشور ایران محدود نمانده و در زمان معاصر بسیاری از افراد این ایل، در ترکیه، آذربایجان، ترکمنستان، ازبکستان و عراق مستقرند و روستاهای زیادی به نام بیات در این کشورها وجود دارد.[۴]

مشاهیر ایل بیات در عهد صفوی و قاجار

ویرایش

گروهی از طوایف بیات، دو قرن بعد به آقا محمدخان قاجار پیوستند و سرانشان در زمره دربار قاجار درآمدند. علی‌نقی خان بیات ملقب به نظام لشکر و صمصام الملک، از بزرگان ایل بیات بود که در زمان ناصرالدین شاه می‌زیست. او از مالکان بزرگ ایران و سرکرده یکی از افواج نظامی آن روزگار بود.[۴]

افراد مهم ایل بیات در این دوره:
ویرایش

(فرزندان صمام‌الملک)

  • مرتضی‌قلی خان بیات ملقب به سهام‌السلطان از وکلای مجلس شورای ملی و دارای مقام‌های وزارت و صدارت (پسر عباسقلی خان و نوه صمام الملک) [۴]

نقش خاندان بیات در تاریخ و سیاست ایران

ویرایش
حاکمیت و قدرت:
ویرایش

در برخی دوره‌های تاریخی، ایل بیات نقش مهمی در سیاست ایران ایفا کرده و برخی از اعضای آن به مقامات بلندپایه رسیده‌اند. از جمله این افراد می‌توان به عباسقلی بیات اولین نماینده اراک در مجلس شورای ملی و مرتضی‌قلی بیات (فرزند عباسقلی بیات) نخست‌وزیر ایران اشاره کرد.[۵]

مقاومت در برابر بیگانگان:
ویرایش

ایل بیات در طول تاریخ در برابر تهاجمات بیگانگان مقاومت کرده و از مرزهای ایران دفاع نموده‌اند.[۵]

آخرین تلاش ترکمانان قوم بیات (بایات) برای ایجاد حکومت اسلامی تورکی در قفقاز توسط ایل ترکمان قره پاپاق بزچلو بیات انجام شد.[۵]

خاندان بیات در زمان معاصر

ویرایش

در حال حاضر ایل بیات در میان قشقاییان فارس، کلات خراسان و خمسه زنجان شناخته‌ شده هستند. در حال حاضر ۱۸ آبادی در ارومیه، میانه، دشت میشان، درگز، اراک، بروجرد، ملایر، هشترود، زنجان، گنبد کاووس و دزفول وجود دارد که از خاندان بیات نام گرفته‌اند. اگر چه این ایل اکنون در جای جای ایران پراکنده است اما همچنان نوادگان آن‌ها میراث فرهنگی و تاریخی خود را حفظ کرده‌اند.[۴]

نقش خاندان بیات در فرهنگ و هنر ایران

ویرایش

تاثیر بر موسیقی و آواز اصیل ایرانی: ایل بیات سهم قابل توجهی در فرهنگ ایرانی و ترکی داشته‌اند؛ از مهم‌ترین اثرگذاری‌هایی این ایل، تاثیر بر موسیقی و آواز اصیل ایرانی است که بخشی از آن را همچنان با نام دستگاه «بیات ترک» می‌شناسیم. موسیقی بیات اما به دیگر آوازها (بیات کرد و بیات اصفهان) نیز کشیده شد و منابع تاریخی نشان داده‌اند که این نام نه متعلق به یک فرد بلکه ریشه در نام این خاندان دارد. [۵]

داستان‌ها و افسانه‌ها: ایل بیات دارای داستان‌ها و افسانه‌های غنی است که به صورت شفاهی نسل به نسل منتقل شده‌اند. این داستان‌ها حاوی مفاهیم اخلاقی، اجتماعی و تاریخی هستند و بر ادبیات عامیانه ایران تأثیر گذاشته‌اند. [۵]

شعر و ادبیات: شاعران و نویسندگان بسیاری از ایل بیات برخاسته‌اند که آثار آن‌ها در ادبیات فارسی جایگاه ویژه‌ای دارد. این آثار اغلب به زبان ترکی یا فارسی سروده شده‌اند و بیانگر فرهنگ و زندگی ایلی هستند.[۵]

معماری: معماری خانه‌های ایلیاتی بیات با توجه به شرایط آب و هوایی و نیازهای زندگی کوچ‌نشینی شکل گرفته است. این نوع معماری بر معماری روستایی و شهری ایران تأثیر گذاشته است.[۵]

پرورش اسب: یکی دیگر از اثرهای فرهنگی این ایل، پرورش اسب‌هایی با نژاد بیات یا بایات است که معروف می‌باشد. در برخی منابع معنای نام بیات را با ریشه‌های پرورش اسب گره زده‌اند؛ چرا که یکی از معناهایی که برای بایات در نظر گرفته شده، اسبِ سرور است. اسب سرور به معنای شخصی است که اسب و جایگاه آن برای او مهم بوده و شیوه زندگی او در تعامل با اسب (پرورش اسب) معنا می‌شده و از آن جا که پرورش انبوه اسب در جامعه ترکمن ابزاری برای ثروتمند شدن است لذا تعریف ارائه شده برای کلمه بایات یعنی نعمت، پر دولت و اسب سرور در یک ردیف قرار می‌گیرند. حتی در حکایات دده قورقود نیز جایگاه و ارزش اسب منعکس شده است.[۵]

مذهب و زبان ایل بیات

ویرایش

در حال حاضر دین ایل بیات، اسلام و مذهب آن‌ها، شیعه است. اما پیش از اسلام آن‌ها عموما از آیین شَمَن پیروی می‌کردند. این باورهای سنتی از دوران پیش از تاریخ در سراسر جهان وجود داشته. است. شمن‌باوران به شدت معنوی هستند و از طریق روح خود با جهان و طبیعت ارتباط برقرار می‌کردند. [۵]

زبان ایل بیات نیز ترکی می‌باشد. [۵]

جستارهای وابسته

ویرایش

منابع

ویرایش
  1. «Encyclopaedia Iranica».
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ electricpulp.com. «BAYĀT – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۰۹-۱۴.
  3. مدخل بیات بایگانی‌شده در ۴ ژانویه ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine در دانشنامه جهان اسلام
  4. ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ ۴٫۴ ۴٫۵ ۴٫۶ ۴٫۷ «پایگاه خبری تحلیلی فردا | Farda News | اخبار روز». پایگاه خبری تحلیلی فردا | Farda News. ۲۰۲۵-۰۲-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۵-۰۲-۰۷.
  5. ۵٫۰۰ ۵٫۰۱ ۵٫۰۲ ۵٫۰۳ ۵٫۰۴ ۵٫۰۵ ۵٫۰۶ ۵٫۰۷ ۵٫۰۸ ۵٫۰۹ «خبر فوری - اخبار فوری و لحظه ای | در لحظه با خبر شوید». خبر فوری - اخبار فوری و لحظه ای | در لحظه با خبر شوید. ۲۰۲۵-۰۲-۰۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۵-۰۲-۰۷.