زبان اویغوری
زبان اویغوری زبان مردم اویغور است که در ترکستان شرقی واقع در غرب جمهوری خلق چین در ناحیهٔ خودمختار سین‌کیانگ زندگی می‌کنند. اصطلاح تاریخی اویغور، که به ساکنان ترک‌زبان سین‌کیانگ و زبانشان گفته می‌شود، در دههٔ ۱۳۰۰ هـ. خ (۱۹۲۰ میلادی) در پی ملی‌گرایی نوین به وجود آمد. قبل از آن، اصطلاح «ترکی» متداول بود که نزدیکی این زبان را با ازبکی (که آن اصطلاح نیز نوظهور است و امروزه جای اصطلاح «ترکی» را در ازبکستان گرفته) بهتر بیان می‌کرد. بعد از انقراض زبان جغتایی، زبان اویغوری و زبان ازبکی در مناطقی که زبان جغتایی صحبت می‌شد، توسعه پیدا کردند. امروزه زبان اویغوری در نتیجه ریشه گرفتن از زبان جغتایی، شامل وام واژه‌های فراوانی از زبان فارسی است.[۳]
| اویغوری | |
|---|---|
| اویغور | |
| ئۇیغۇرچه / ئۇیغۇر تیلی | |
 واژهٔ «اویغور» نوشته‌شده با الفبای عربی | |
| بیان | [ʊjʁʊrˈtʃɛ], [ʊjˈʁʊr tili] |
| زبان بومی در | سین‌کیانگ، چین |
| قومیت | اویغور |
شمار گویشوران | ۱۰٫۴ میلیون (۲۰۱۶) |
گونه‌های نخستین | ترکی میانه
|
| الفبای اویغوری (عربی)(رسمی) (الفبای لاتین، الفبای سیریلیک) | |
| وضعیت رسمی | |
زبان رسمی در |  چین
|
| تنظیم‌شده توسط | سین‌کیانگ |
| کدهای زبان | |
| ایزو ۱–۶۳۹ | ug |
| ایزو ۲–۶۳۹ | uig Uighur, Uyghur |
| ایزو ۳–۶۳۹ | uig Uighur, Uyghur |
| گلاتولوگ | uigh1240 (اویغور)[۲] |
_in_Xinjiang_and_the_outskirts_of_Xinjiang..png) محدودهٔ جغرافیایی اویغورها در شمال‌شرق چین | |
طومارهای مکشوفه تورفان
ویرایشتعداد زیادی از کتاب‌ها و نوشته‌ها به این زبان با خط اویغوری در دست است. در اواخر قرن نوزده میلادی تعداد زیادی از کتاب‌های مانوی به خط و زبان اویغوری از غاری در نزدیکی شهر تورفان کشف شد.
قضیه چنین است که در صحرای گوبی در آسیای مرکزی چندین شهر تمام در نتیجه توفان زیر شن رفته و مردم آن شهرها سرزمین خود را رها کرده و از آن جا رفتند و خانه‌های ایشان هم چنان در زیر شن ماند. از اواخر قرن نوزدهم میلادی برخی از مسافران متوجه شدند که کاغذ پاره‌هایی گاهی از زیر شن‌ها بیرون می‌آید و بومیان برخی از آنها را به جای شیشه در و پنجره به کار می‌برند و خطوطی بر آن هست. انجمن جغرافیایی سن پترزبورگ از سال ۱۸۹۳ تا ۱۸۹۵ در آن جا حفریات علمی کرد و سه سال دکتر کلمنتز فرستاده فرهنگستان علوم روسیه دنباله کار را گرفت و سپس چند تن دیگر از دانشمندان روسی در آن جا کار کردند. جایی که در آن حفریات کردند در شمال تورفان یعنی در جایگاه شهری است که پیش تر به آن کوشان می‌گفتند و مردم محلی به آن خوچو و مردم چین به آن کائو چانگ می‌گفتند.
پس از چندی دولت آلمان دسته‌ای از دانشمندان خود را سه بار پی در پی به آن جا فرستاد. در ۱۹۰۲ هیئتی به ریاست گرونودل با اعانه فرهنگستان علوم مونیخ، در سال ۱۹۰۴ هیئت دیگری به ریاست فن لو کوک به سرپرستی فرهنگستان برلین و در ۱۹۰۵ هیئت سومی به ریاست گرونودل و عضویت فن لو کوک به آن جا رفتند. سرانجام هیئت دیگری از فرانسه به ریاست پول پلیو مأمور این کار شد و نتایج مهم‌تری به دست آمد. از آن جمله در غاری در دون‌هوانگ (تون هوانگ) یک جایگاه پنهانی کشف کردند و طومارهای خطی بسیار گران بها در آن جا یافتند که اکنون در کتاب‌خانه پاریس است.
در میان اسنادی که به دست آمده تعدادی متون مانوی است که کارل زالمان دانشمند مشهور روسی و مولر دانشمند آلمانی متون زبان فارسی آن و رادلف دانشمند روسی و فن لو کوک دانشمند آلمانی متون ترکی آنها را با رنج فراوان خوانده‌اند. در میان متن‌های ترکی کتابی است دربارهٔ اعتراف به گناه در دین مانی که باستان‌شناس معروف مجار اورل استاین که بیش تر در هندوستان می‌زیسته به دست آورده‌است. در میان طومارهایی که در دون‌هوانگ به دست آورده‌اند و مسافران اروپایی نتوانسته‌اند با خود ببرند و دولت چین آنها را به پکن برده و در کتاب‌خانه مخصوصی که در آن جا ترتیب داده گذارده‌است. طومار بزرگی است که به‌طور نسبی کامل است و چیزی از آن از میان نرفته‌است. شاوان و پلیو دانشمندان فرانسوی پی برده‌اند که این طومار یکی از کتاب‌های مانوی است و تفسیر آنها در مجله آسیایی پاریس منتشر کرده‌اند. اسناد دیگری به زبانهای پارسی باستان و سغدی و چینی است.[۴][۵]
خط
ویرایش
در زمان چنگیزخان چون مغول‌ها هنوز کتابت به زبان خود نداشتند، خط اویغوری اولین خط رسمی حکومتهای مغول شد. بعد از مسلمان شدن اویغورها، خط عربی جایگزین خط اویغوری گردید. شیوه بهبودیافته خط عربی-پارسی امروزه به عنوان الفبای رسمی این زبان در منطقه خودمختار سین کیانگ اویغور شناخته شده‌است و به شکل گسترده چه توسط مردم و چه توسط دولت منتسب از مرکز محلی استفاده می‌شود.
واج‌شناسی
ویرایشواکهها
ویرایشالفبای اویغوری دارای ۸ واکه است. به مانند سایر زبانهای ترکی، واکه‌های اویغوری به پسین و پیشین تقسیم می‌شوند. کلمات در اویغوری باید از قانون هماهنگی واکه‌ای تبعیت کنند، به این معنی که واکه‌های یک کلمه، همگی یا واکه پسین ویا همگی واکه پیشین می باشند.
با این وجود، به دلیل تاثیر بسیار زیاد زبان فارسی، و اینکه خیلی از وام‌واژگان (چه فارسی و چه عربی) به تلفظی نزدیک به تلفظ اصلی فارسی آنها تلفظ می‌شوند، به مانند زبان ازبکی، قانون هماهنگی واکه‌ای به سرسختی زبانهایی مثل قرقیزی، ترکی آذربایجانی، و ترکمنی نمی‌باشد.
در نوشتار اویغوری، تفاوتی بین صدای «ى» پسین و صدای «ى» پیشین وجود ندارد. ولی در زبان محاوره‌ای، گویشوران اویغوری، خود بطور ناخودآگاه بین این دو حرف تفاوت قائل می‌شوند. (در نوشتارهای ترکمنی و آذربایجانی در ایران بعضا «ى» پسین را با حرف «یٛ» نشان می‌دهند.)
| لبی | غیر لبی | غیر لبی | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| تنگ | باز | تنگ | باز | تنگ | |||
| پسین تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇشلار |
عربی | ئۇ / ۇ | ئو / و | ئى / ى | ئا / ا | ئې / ې | |
| معادل لاتین | U u | O o | Y y | A a | |||
| آوانگاری | [u] | [o] | ([ɯ]) | [ɑ]~[a] | Ë ë | ||
| پیشین تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلار |
عربی | ئۈ / ۈ | ئۆ / ۆ | ئى / ى | ئە / ە | ||
| معادل لاتین | Ü ü | Ö ö | I i | E e | [e] | ||
| آوانگاری | [ʉ]~[y] | [ɵ]~[ø] | [ɪ] | [æ]~[ɛ] | |||
جستارهای وابسته
ویرایشپانویس
ویرایش- ↑ "China". Ethnologue.
- ↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "اویغور". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
{{cite book}}: Invalid|display-editors=4(help) - ↑ Badīʻī, Nādira (1997), Farhang-i wāžahā-i fārsī dar zabān-i ūyġūrī-i Čīn, Tehran: Bunyād-i Nīšābūr, p. 57
- ↑ سرچشمه تصوف در ایران، سعید نفیسی، چاپ فروغی،1343، صص 90-93
- ↑ http://manuscripts.ir/ar/center-news/3717-طومارهای-مکشوفه-تورفان[پیوند مرده]
پیوند به بیرون
ویرایش- فرهنگ لغت اُیغوری بایگانی‌شده در ۱۰ فوریه ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine
- واژگان فارسی در زبانهای سوئدی،اویغوری چینی و بوسنیایی
الگو:کد زبانهای معرفی‌شده در ایزو ۶۳۹–۳ که حرف اول عنوان بین‌المللی آنها حرف U است