شاهماران (افسانه)

شاه‌ماران (به کُردی شاماران؛ Şahmaran/Şamaran)، موجودی افسانه‌ای که در میان کردها رایج است. این موجود در تصاویری که هم‌اکنون بازنمایی‌هایی از آن در مناطق مختلف کردستانِ ایران، ترکیه، سوریه و عراق به صورت نقاشی، مجسمه، هنر روی پارچه و گلدوزی و غیره یافت می‌شود، در هیبت نیم زن و نیم مار ترسیم شده است.

شاهماران

تصویری از شاهماران
گروه	موجود افسانه‌ای
فولکلور	فرهنگ‌عامه ایرانی، فرهنگ‌عامه کردی
نام(های) دیگر	شاه (پادشاه) مارها

شاهماران، نماد زایایی، برکت و دانایی است. بعضی از مردمان کُرد بر این باورند که شاماران سبب موفقیت و بهروزی آنان می‌گردد. بدین جهت با نقاشی‌هایی از شاماران دیوار خانه‌هایشان را تزئین کرده و تصویری از آن را در اتاق خواب دختران برای بخت‌گشایی و نگهبانی آویزان می‌کنند. تقریباً در اکثر مناطق کُردنشین، افسانۀ شاماران چنان یک بن مایۀ کهن فرهنگی در آثار متنوعی از هنرهای تصویری و تجسمی از نقاشی و مجسمه گرفته تا گلدوزی‌ها، حکاکی‌ها و نقش برجسته را در بر گرفته است. می توان بر اساس بعضی از اشیاء مکشوفۀ تمدن‌های پیرامون مناطق کُردنشین به این تصور رسید که در ادوار کهن‌تر، بی‌شک شاهماران در هیبت مجسمه نیز ظهور یافته است، ولی در تاریخ به دلایل عقیدتی، تهاجم فرهنگی و یا جنگ مفقود و یا نابود گشته است.

ریشه نام

نام شاهماران از واژه‌های اوستایی، شاه و ماران گرفته شده‌است. از این رو، نام شاهماران در لغت به معنای «پادشاه مارها» است.

توصیف

شاهماران موجودی افسانه‌ای نیمه مار و نیمه زن است که به صورت موجودی دو سر با تاجی در هر سر، دارای سر زن انسان در یک سر و سر مار در سمت دیگر به تصویر کشیده شده‌است که احتمالاً نمایان‌گر یک فیگور فالیک است. قسمت انسان نیز با یک گردنبند بزرگ تزئین شده است.

اسطوره‌شناسی

شاهماران در ادبیات خاورمیانه مانند داستان "داستان یملیها: ملکه زیرزمینی" از داستان‌های هزار و یک شب و در افسانه جاماسب گواهی شده است. به نظر می‌رسد داستان او در بخش شرقی شبه جزیره آناتولی یا در جنوب شرقی و شرق ترکیه (شامل مناطق کرد، عرب، آشوری و ترک) وجود داشته باشد.

افسانه جاماسب

با توجه به قدمت این اسطوره، روایات زیادی از این داستان وجود دارد.

در یک روایت، نخستین انسان شاهماران، جوانی به نام جاماسپ است که به نام یدا جامسب نیز او را می‌شناسند. شاه‌ماران موجودی افسانه‌ای است که نیمی از آن را یک زن و نیمی دیگر را مار تشکیل داده‌است. این موجود افسانه‌ای، با جاماسب روبرو شده‌است. جاماساب پس از اینکه به منظور تهیه عسل با چند تن از همراهان وارد غاری می‌شود، در آنجا محبوس شده و دوستانش، او را در غار تنها می‌گذارند. وی در غار به جستجو می‌پردازد و در کاوشش، به یک گذرگاه می‌رسد که به تالاری شبیه باغی خیالی و زیبا منتهی می‌شود. در این سرزمین، هزاران مار رنگی مایل به سفید و شاهماران در کنار هم زندگی می‌کردند. پس از آن، جاماسب و شاهماران به زندگی مشترک راضی می‌شوند. شاهماران و جاماسپ عاشق می شوند و در غار آن تالار باهم زندگی می‌کنند. شاهماران به او در مورد داروها و گیاهان دارویی آموزش می‌دهد. جاماسپ دلتنگ زندگی خود بر روی زمین می‌شود و می خواهد که آنجا را ترک کند، به شاهماران می‌گوید که راز محل زندگی او با هیچ‌کس در میان نمی‌گذارد.

بر اساس این افسانه، سال‌های زیادی می‌گذرد. پادشاه شهر بیمار می‌شود و برای درمانش، گوشت شاهماران توصیه می‌گردد. برای همین وزیر پادشاه، جاماسب را زندانی و شکنجه می‌کنند تا محل شاهماران را به پادشاه بگوید اما جاماسب حاضر نمی‌شود که محل اختفای شاهماران را فاش کند چون به شاهماران قول داده بود که محل زندگی او را به کسی نگوید اما هنگامی‌که می‌فهمد پادشاه همسر و فرزندان او را نیز اسیر کرده‌است به ناچار مجبور می‌شود محل مخفی شدن شاهماران را به پادشاه بگوید و آنها می‌روند و شاهماران را دستگیر می‌کنند و پیش پادشاه می‌آورند درحالی‌که جاماسب نیز پیش پادشاه است اما جاماسب از روی شرمندگی سرش را به پایین انداخته و چیزی نمی‌گوید اما شاهماران می‌گوید نگران نباش چون من همه چیز را می‌دانم. سپس شاهماران به پادشاه می‌گوید که مرا به سه قسمت تقسیم کنید (سر، تنه، دم) هر کس سر مرا بخورد به علم جهان آگاه می‌شود و هر کس تنهٔ مرا بخورد از بیماری شفا می‌یابد و هر کس که دم مرا بخورد خواهد مرد؛ وزیر که می‌خواست خودش به علم جهان آگاه شود و از طرف دیگر از شر جاماسب راحت شود دم شاهماران را به جاماسب داده تنهٔ آن را برای شفا به پادشاه داده و سر شاهماران را خودش می‌خورد. اما چون بر روی سر و دم شاهماران هر دو دارای یک سر بودند، وزیر به اشتباه دم شاهماران را خودش می‌خورد و سر شاهماران را به جاماسب می‌دهد برای همین وزیر می‌میرد پادشاه شفا می‌یابد و جاماسب به علم جهان آگاه می‌شود و حکیمی بزرگ می‌شود و به مداوای بیماران می‌پردازد.

افسانه هزار و یک شب

روایت مشابهی در مجموعه هزار و یک شب با عنوان ملکه مارها گواهی شده است: فیلسوف یونانی به نام دانیال پسری به نام حسیب کریم الدین دارد. حسیب در نقطه‌ای از داستان به داخل آب انبار می‌افتد، اما فرار می‌کند و به لانه مارها می‌رسد و با رهبر انسان‌نمایشان ملاقات می‌کند که خود را یملیخا، «ملکه مارها» معرفی می‌کند. پس از مدتی حسیب آرزوی بازگشت به عالم بالا را دارد، اما ملکه مارها به او هشدار می دهد که وارد غسالخانه می شود و این منجر به مرگ او می شود. حسیب علی‌رغم پیش‌بینی وحشتناکش قول می‌دهد که هرگز وارد حمام نشود و رها می‌شود. با این حال، درست همانطور که ملکه مار پیشگویی کرده بود، حسیب وارد حمام می شود که زنجیره ای از حوادث را آغاز می کند که منجر به احضار وزیر شیطان صفت ملکه از چاه می شود. ملکه با تسلیم شدن به سرنوشت خود، به حسیب می گوید: او باید بریده شود و گوشتش پخته شود، و آبگوشت باید در سه سطل قرار گیرد. لیوان اول باید به وزیر داده شود، اما حسیب باید از دومی بنوشد. چنین می شود: وزیر خبیث از فیال اول می نوشد و می میرد، در حالی که حسیب از فیال دوم می نوشد و به علم جهانی می رسد. به گفته محققان اولریش مارزولف [de] و ریچارد ون لیون، نام قهرمان، «حاسیب»، ترجمه عربی نام فارسی «جاماسپ» است.

فرهنگ عامه

فرهنگ عامه کردی

بر اساس آنچه مردم کردستان ترکیه معتقدند، شاه‌ماران در شهر طرسوس در مدیترانه زندگی می‌کرده‌است و افسانه‌ای مشابه در منطقه ماردین کردستان باکور را نقل می‌کنند. در این منطقه، همچنان از تصویر این موجود افسانه‌ای در گلدوزی‌ها، پارچه‌بافی و جواهرات استفاده می‌گردد. داستان و تصویر این موجود در کردستان ترکیه به عنوان یک گنجینه ملی محسوب می‌شود. این فرهنگ در کشورهای دیگری چون ایران، آناتولی، عراق گزارش شده‌است. نام این موجود افسانه‌ای از دو عبارت شاه و مار به زبان کردی و فارسی اقتباس شده‌است.

فرهنگ عامه کوردی

بنا به باور مردم ماردین، شاماران، در یک قلعه متعلق به دوران قرون وسطی در ۱۵ کیلومتری شمال شرق طَرسوس زندگی می کرده است. این قلعه که تا به امروز نیز باقی مانده، در محله میسیس در شهر طَرسوس واقع است. امروزه، در یکی از میدان های همین شهر مجسمه ای از شاماران نصب کرده اند و در همان منطقه حمامی وجود دارد که لکه های قرمز رنگی شبیه پولک‌های مار روی دیوار آن وجود دارد و به باور مردم محلی، همان حمام معروف داستان شاماران است.

تپه‌ای با نام‌تپه شاه ماران در منطقه چمچمال استان کرمانشاه قرار دارد که بنا به باور مردم محلی مکان زندگی شاه ماران است.

در هنر

خوانندهٔ هلندی ایرانی‌تبار به نام سودالیزا، آهنگی را با عنوان شاهماران در اولین آلبوم استودیویی خود دارد. در سال ۲۰۲۰، شهردار ماردین در کردستان ترکیه، در طی یک نمایشگاه هنری عمومی، مجسمه‌ای را از این موجود افسانه‌ای رونمایی نمود. شرمین نادری، نویسنده و تصویرگر نیز در سال ۱۴۰۰ این داستان را بازنویسی و بهرام شاه‌محمدلو، کارگردان، تهیه‌کننده و بازیگر آن را به صورت صوتی خوانش کرد.

در سال ۲۰۲۳، نتفلیکس سریال اینترنتی به نام شاهماران را حول محور این افسانه در فضایی مدرن ساخت.

در تاریخ

در جنوب غربی ایران، آثاری از این موجود افسانه‌ای متعلق به عصر آهن کشف گردید. شهری در جنوب ایران باهمین اسم شاهماران وجود دارد در جنوب ترکیه (کردستان ترکیه) نیز قلعه مار به عنوان خانه شاهماران شناخته می‌شود و در ترکیه نیز، حمامی به نام شاهماران شناخته می‌شود.

نذر شاهماران

در بخش هایی از کرمانشاه و ایلام که باور به وجود شاهماران یکی از باورهای رایج در میان مردم لک این ناحیه است، آشی نذری برای این موجود مقدس پخته می‌شود. به باور مردم کُرد کرمانشاه شاهماران فرمانروای جهان مارهاست که اختیار مارها و گزندگان در دست اوست. برای در امان ماندن از آسیب و گزند مار و عقرب، زنان خانواده هرساله آشی را پخته و آن را نذر شاهماران می‌کنند. این آش که داکولانهٔ شاماران نامیده می‌شود، از گندم، عدس، برنج، کشک، روغن، پیاز، نخود و ادویه تهیه شده و در میان همسایگان توزیع می‌گردد.

کتاب‌شناسی

در کتابی که توسط انتشارات اندیشۀ احسان در سال ۱۴۰۱ به نویسندگی سید مهران زارع تحت عنوان «شاماران؛ کلیدی برای فهم اخلاق مبتنی بر ائودایمونیا در غرب» به چاپ رسیده است، دریچه‌ای نو دربارۀ فهم این افسانۀ کهن به بحث گذاشته شده است. در این کتاب نویسنده در یک تحلیل تطبیقی، افسانۀ شاه‌ماران [شاماران] را با مفهوم ائودایمونیا در فلسفه اخلاق یونان باستان به خصوص اخلاق مد نظر ارسطو در کتاب اخلاق نیکوماخوسی مورد بررسی و تبیین قرار داده است. در بخشی از کتاب چنین آمده است: «شاماران، الهه دانائی و نگهدارندۀ رازها، از کهن ترین اسطوره های به جا مانده از دوران کردستان باستان است. باور مردمان کُرد به اسطوره شاماران بخشی از تاریخ، فرهنگ و تمدن را دربرگرفته و نماد زایش، برکت و دانایی است. شاماران یک داستان یا افسانه وهمی نیست. شاماران همان مکتبی است که یونانیان آن را اقتباس کرده اند و بسیاری از مفاهیم فلسفی و اخلاقی خود را بر آن استوار ساخته اند. شاماران یک مکتب و یک طریق از زندگیست، یک نظام فکری و جهان بینی که از اساسی ترین موضوعات و پرسش های عمیق انسانی را در خود جای داده است. شاماران تنها یک تصویر و نشانه خاص بصری نیست، بلکه دارای ریشه ای به درازی تاریخ بشر برای برساخت تمدنی است که حتی با جرأت می توان ادعا کرد فهم اخلاقی غرب را دگرگون نموده است. به واقع هرآنچه که یونانیان از ائودایمونیا برساخته اند، در تار و پود «شاماران» مشهود است و به وضوح مشخص‌تری می‌توان آن را با تأمل و کنکاش در تاریخ، فلسفه، باستان شناسی، نشانه‌شناسی و هنر کردستان بازیافت».

مکان‌های تاریخی منتسب

آبگیر شاه ماران–دولت آباد یک سیستم آبیاری باستانی از عصر آهن است که در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ در نزدیکی تپه یحیی در جنوب ایران یافت شد.

در شهر آدانا در جنوب ترکیه، قلعه‌ای به نام ییلانکاله (ترکی استانبولی: Yılankale‎) (قلعه مار) طبق باور محلی‌های آنجا به عنوان خانه شاهماران شناخته می‌شود.

حمام شاهمران، حمام تاریخی (حمام ترکی) در طرسوس ترکیه، مرتبط با شاهماران است.