شاهماران (افسانه)

شاه‌ماران (به کُردی شاماران؛ Şahmaran/Şamaran)، موجودی افسانه‌ای از ایران باستان (مردمان پارسی شامل شیراز،پیروز آباد و فسا تا نواحی مرودشت) که بعد از سقوط ساسانیان تنها در میان کردها رایج می‌ماند. این موجود در تصاویری که هم‌اکنون بازنمایی‌هایی از آن در مناطق مختلف کردستانِ ایران، ترکیه، سوریه و عراق به صورت نقاشی، مجسمه، هنر روی پارچه و گلدوزی و غیره یافت می‌شود، در هیبت نیم زن و نیم مار ترسیم شده است.

تصویری از موجود افسانه ای شاهماران

شاماران، نماد زایایی، برکت و دانایی است. بعضی از مردمان کُرد بر این باورند که شاماران سبب موفقیت و بهروزی آنان می‌گردد. بدین جهت با نقاشی‌هایی از شاماران دیوار خانه‌هایشان را تزئین کرده و تصویری از آن را در اتاق خواب دختران برای بخت‌گشایی و نگهبانی آویزان می‌کنند. تقریباً در اکثر مناطق کُردنشین، افسانۀ شاماران چنان یک بن مایۀ کهن فرهنگی در آثار متنوعی از هنرهای تصویری و تجسمی از نقاشی و مجسمه گرفته تا گلدوزی‌ها، حکاکیها و نقش برجسته را در بر گرفته است. می توان بر اساس بعضی از اشیاء مکشوفۀ تمدن‌های پیرامون مناطق کُردنشین به این تصور رسید که در ادوار کهن‌تر، بی شک شاماران در هیبت مجسمه نیز ظهور یافته است، ولی در تاریخ به دلایل عقدیتی، تهاجم فرهنگی و یا جنگ مفقود و یا نابود گشته است.

اسطوره‌شناسی

شاه‌ماران موجودی افسانه‌ای است که نیمی از آن را یک زن و نیمی دیگر را مار تشکیل داده‌است. این موجود افسانه‌ای، با جاماسب روبرو شده‌است. جاماساب پس از اینکه به منظور تهیه عسل با چند تن از همراهان وارد غاری می‌شود، در آنجا محبوس شده و دوستانش، او را در غار تنها می‌گذارند. وی در غار به جستجو می‌پردازد و در کاوشش، به یک گذرگاه می‌رسد که به باغی خیالی منتهی می‌شود. در این سرزمین، مارها و شاه مارها در کنار هم زندگی می‌کردند. پس از آن، جاماسب و شاهماران به زندگی مشترک راضی می‌شوند و شاهماران به او در مورد داروها و گیاهان دارویی آموزش می‌دهد. بر اساس این افسانه، پادشاه شهر بیمار می‌شود و برای درمانش، گوشت شاهماران توصیه می‌گردد. برای همین وزیر پادشاه، جاماسب را زندانی و شکنجه می‌کنند تا محل شاهماران را به پادشاه بگوید اما جاماسب حاضر نمی‌شود که محل اختفای شاهماران را فاش کند چون به شاهماران قول داده بود که محل زندگی او را به کسی نگوید اما هنگامیکه می‌فهمد پادشاه همسر و فرزندان او را نیز اسیر کرده‌است به ناچار مجبور می‌شود محل مخفی شدن شاهماارن را به پادشاه بگوید و آنها می‌روند و شاهماران را دستگیر می‌کنند و پیش پادشاه می‌آورند در حالیکه جاماسب نیز پیش پادشاه است اما جاماسب از روی شرمندگی سرش را به پایین انداخته و چیزی نمی‌گوید اما شاهماران می‌گوید نگران نباش چون من همه چیز را می‌دانم و سپس شاهماران به پادشاه می‌گوید که مرا به سه قسمت تقسیم کنید (سر، تنه، دم) هر کس سر مرا بخورد به علم جهان آگاه می‌شود و هر کس تنهٔ مرا بخورد از بیماری شفا می‌یابد و هر کس که دم مرا بخورد خواهد مرد؛ وزیر که می‌خواست خودش به علم جهان آگاه شود و از طرف دیگر از شر جاماسب راحت شود دم شاهماران را به جاماسب داده تنهٔ آن را برای شفا به پادشاه داده و سر شاهماران را خودش می‌خورد اما چون بر روی سر و دم شاهماران هر دو دارای یک سر بودند، وزیر به اشتباه دم شاهماران را خودش می‌خورد و سر شاهماران را به جاماسب می‌دهد برای همین وزیر می‌میرد پادشاه شفا می‌یابد و جاماسب به علم جهان آگاه می‌شود و حکیمی بزرگ می‌شود و به مداوای بیماران می‌پردازد.

فرهنگ عامه

بنا به باور مردم ماردین، شاماران، در یک قلعه متعلق به دوران قرون وسطی در ۱۵ کیلومتری شمال شرق طَرسوس زندگی می کرده است. این قلعه که تا به امروز نیز باقی مانده، در محله میسیس در شهر طَرسوس واقع است. امروزه، در یکی از میدان های همین شهر مجسمه ای از شاماران نصب کرده اند و در همان منطقه حمامی وجود دارد که لکه های قرمز رنگی شبیه پولک‌های مار روی دیوار آن وجود دارد و به باور مردم محلی، همان حمام معروف داستان شاماران است.

بر اساس آنچه مردم کردستان ترکیه معتقدند، شاه‌ماران در شهر طرسوس در مدیترانه زندگی می‌کرده‌است و افسانه‌ای مشابه در منطقه ماردین کردستان باکور را نقل می‌کنند. در این منطقه، همچنان از تصویر این موجود افسانه‌ای در گلدوزی‌ها، پارچه‌بافی و جواهرات استفاده می‌گردد. داستان و تصویر این موجود در کردستان ترکیه به عنوان یک گنجینه ملی محسوب می‌شود. این فرهنگ در کشورهای دیگری چون ایران، آناتولی، عراق گزارش شده‌است. نام این موجود افسانه‌ای از دو عبارت شاه و مار به زبان کردی و فارسی اقتباس شده‌است.

در هنر

خوانندهٔ هلندی ایرانی‌تبار به نام سودالیز، آهنگی را با عنوان شاهماران در اولین آلبوم استودیویی خود دارد. در سال ۲۰۲۰، شهردار ماردین در کردستان ترکیه، در طی یک نمایشگاه هنری عمومی، مجسمه‌ای را از این موجود افسانه‌ای رونمایی نمود. شرمین نادری، نویسنده و تصویرگر نیز در سال ۱۴۰۰ این داستان را بازنویسی و بهرام شاه‌محمدلو، کارگردان، تهیه‌کننده و بازیگر آن را به صورت صوتی خوانش کرد.

در تاریخ

در جنوب غربی ایران، آثاری از این موجود افسانه‌ای متعلق به عصر آهن کشف گردید. در جنوب ترکیه (کردستان ترکیه) نیز قلعه مار به عنوان خانه شاهماران شناخته می‌شود و در ترکیه نیز، حمامی به نام شاهماران شناخته می‌شود.

نذر شاهماران

در منطقهٔ کرمانشاه که باور به وجود شاهماران یکی از باورهای رایج در میان مردم کُرد این ناحیه است، آشی نذری برای این موجود مقدس پخته می‌شود. به باور مردم کُرد کرمانشاه شاهماران فرمانروای جهان مارهاست که اختیار مارها و گزندگان در دست اوست. برای در امان ماندن از آسیب و گزند مار و عقرب، زنان خانواده هرساله آشی را پخته و آن را نذر شاهماران می‌کنند. این آش که داکولانهٔ شاماران نامیده می‌شود، از گندم، عدس، برنج، کشک، روغن، پیاز، نخود و ادویه تهیه شده و در میان همسایگان توزیع می‌گردد.

کتاب‌شناسی

در کتابی که توسط انتشارات اندیشۀ احسان در سال ۱۴۰۱ به نویسندگی سید مهران زارع تحت عنوان «شاماران؛ کلیدی برای فهم اخلاق مبتنی بر ائودایمونیا در غرب» به چاپ رسیده است، دریچه‌ای نو دربارۀ فهم این افسانۀ کهن به بحث گذاشته شده است. در این کتاب نویسنده در یک تحلیل تطبیقی، افسانۀ شاه‌ماران [شاماران] را با مفهوم ائودایمونیا در فلسفه اخلاق یونان باستان به خصوص اخلاق مد نظر ارسطو در کتاب اخلاق نیکوماخوسی مورد بررسی و تبیین قرار داده است. در بخشی از کتاب چنین آمده است: «شاماران، الهه دانائی و نگهدارندۀ رازها، از کهن ترین اسطوره های به جا مانده از دوران کردستان باستان است. باور مردمان کُرد به اسطوره شاماران بخشی از تاریخ، فرهنگ و تمدن را دربرگرفته و نماد زایش، برکت و دانایی است. شاماران یک داستان یا افسانه وهمی نیست. شاماران همان مکتبی است که یونانیان آن را اقتباس کرده اند و بسیاری از مفاهیم فلسفی و اخلاقی خود را بر آن استوار ساخته اند. شاماران یک مکتب و یک طریق از زندگیست، یک نظام فکری و جهان بینی که از اساسی ترین موضوعات و پرسش های عمیق انسانی را در خود جای داده است. شاماران تنها یک تصویر و نشانه خاص بصری نیست، بلکه دارای ریشه ای به درازی تاریخ بشر برای برساخت تمدنی است که حتی با جرأت می توان ادعا کرد فهم اخلاقی غرب را دگرگون نموده است. به واقع هرآنچه که یونانیان از ائودایمونیا برساخته اند، در تار و پود «شاماران» مشهود است و به وضوح مشخص تری می توان آن را با تأمل و کنکاش در تاریخ، فلسفه، باستان شناسی، نشانه شناسی و هنر کردستان بازیافت.» .