شیخ زاهد گیلانی

آرامگاه شیخ زاهد در نزدیکی لاهیجان

تصویری از داخل مقبره

تاج‌الدین ابراهیم سنجانی معروف به شیخ زاهد گیلانی (۶۱۵–۷۰۰ / ۱۲۱۸–۱۳۰۱) از صوفیان بزرگ ایران بود.

زندگی

صفی‌الدین اردبیلی بنیانگذار دودمان صفوی ۲۵ سال نزد زاهد گیلانی گذرانید و دختر او را به زنی گرفت. زاهد، صفی‌الدین را به جانشینی خود در طریقت برگزید. پس از مرگ زاهد، و به روایتی در همان دوران زندگی وی، صفی‌الدین به اردبیل بازمی‌گردد و طریقتی به نام صفویه در آنجا بنیاد می‌گذارد. زاهد مرید شهاب الدین اهری است.

طریقت

طریقت او به رهبران تصوف مانند ابونجیب سهروردی و حسن بصری می‌رسد.

مدفن

در حال حاضر در جاده لاهیجان به لنگرود در ۳ کیلومتری لاهیجان، در روستایی به نام شیخانبر بقعه‌ای وجود دارد که به عنوان آرامگاه شیخ زاهد گیلانی شناخته می‌شود.

با این حال پژوهشگران نظرات متفاوتی درخصوص محل دفن شیخ زاهد ارائه داده‌اند. احمد موسوی مزار شیخ زاهد را بر اساس نوشته‌های صفوةالصفا حوالی روستای سیاهورود در ۱۳ کیلومتری فومن می‌داند و اضافه می‌کند در آنجا بنای ساده‌ای وجود دارد که به شیخ (پیر) زاهد منسوب است. هرچند به علت ارادت مردم به این شخصیت، بقعه‌های دیگری نیز در سایر آبادی‌های گیلان وجود دارد که به او منسوب است. عباسقلی غفاری‌فرد با بررسی متونی همچون صفوه‌الصفا، تاریخ حزین اثر حزین لاهیجی و روضه‌الصفویه بر این باور است که مکان‌هایی که این منابع از آن نام می‌برده‌اند، امروز در جمهوری آذربایجان قرار دارند. وی بر اساس بررسی‌های میدانی روستای ساحلی سیاه‌ور واقع در شهرستان لنکران را محل اولیه دفن شیخ زاهد می‌داند که پس از چندین سال پیکر شیخ زاهد از آن‌جا به روستای شیخ‌کران در دوکیلومتری روستای اول، منتقل می‌گردد و هم اکنون نیز آرامگاهی با نام شیخ زاهد در آن روستا قرار دارد.

کتاب دربارهٔ او

از نویسندگان نامدار ایران، سعید نفیسی، کتابی دربارهٔ وی نوشته به نام « زاهد گیلانی».

بازماندگان

نوادگان شیخ زاهد در طول تاریخ با نام «زاهدی» شهرت داشتند. در کتاب سلسله النسب الصفویه که در روزگار شاه سلیمان صفوی تالیف شده است، شرحی از بازماندگان شیخ زاهد ارائه شده است. مولف این کتاب، شیخ حسین پیرزاده زاهدی خود از نوادگان شیخ زاهد بوده است. به نوشته او فرزندان شیخ زاهد به شرح زیر بوده‌اند:

• شیخ جمال‌الدین که از همسر اول شیخ زاهد بود. چون شیخ زاهد در بستر مرگ افتاد، بسیاری منتظر بودند تا او شیخ جمال‌الدین را که در آن زمان مردی نسبتا سالخورده بود به جانشینی خود معرفی کند. پس از فوت شیخ زاهد، شیخ جمال‌الدین مجاور آرامگاه او شد و نوادگان او تا زمان تالیف کتاب سلسله النسب الصفویه همچنان مجاور آنجا بوده‌اند. تبار حزین لاهیجی، از عالمان اصفهان در اواخر صفوی و افشاریان و زندیه با ۱۵ نسل به شیخ جمال‌الدین می‌رسد.

شیخ زاهد در هفتادسالگی با دختر یکی از مریدانش به نام اخی‌سلیمان کلخورانی ازدواج کرد و از او صاحب یک پسر و یک دختر شد:

• بی‌بی‌فاطمه، همسر شیخ صفی‌الدین اردبیلی و مادر شیخ صدرالدین موسی
• شیخ شمس‌الدین، نوادگان او از زمان شاه عباس اول به تولیت آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی اشتغال داشتند و شیخ حسین مولف سلسله النسب الصفویه نیز از همین دودمان بوده است.

همچنین، افراد زیر را نیز از نوادگان شیخ زاهد دانسته‌اند:

• منابعی چون آتشکده آذر، رستم‌التواریخ و خاطرات سردار ظفر (احتمالا به پیروی از دو منبع قبل از خود) خوانین حاکم بر ایل بختیاری (ایلخانان بختیاری) را از زمان شاه تهماسب اول صفوی تا زمان عادل شاه افشار از نسل زاهد گیلانی به شمار می‌آورند.

• میرزا احمد تنکابنی (حکیم‌باشی) پزشک فتحعلی شاه قاجار نیز نسب به زاهد گیلانی می‌رسانده‌ است. شمایل او، به قولی، در یکی از تالارهای کاخ گلستان آویزان است. نوادگان و وابستگان میرزا احمد در دوران معاصر نام خانوادگی زاهدی را انتخاب کردند. فضل‌الله زاهدی از این خانواده بود.

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Zahed Gilani». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۸ فوریه ۲۰۱۴.
• زاهد گیلانی | لغت‌نامه دهخدا
• زاهد گیلانی - ویکی فقه

پیوند به بیرون

• سوداور، ابوالعلاء (۱۳۸۹). «سندشناسی/ بررسی فرمان ایغوری ابو سعید بهادر خان و ارتباط آن با کشف یکی از جعل های تاریخی صفویه». نامه بهارستان (۱۶): ۱۹۷–۲۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۱۵.