صورة الارض

صورة الارض ( نگارۀ زمین) یا المسالک و الممالک (جاده ها و پادشاهی ها)کتابی از ابن حوقل است که توسط ومیان سال‌های ۹۴۳ تا ۹۷۰ میلادی در سفر در سرزمین‌های اسلامی به قصد بازرگانی و گردش، نوشته شده و سرانجام کتاب در ۹۷۷ میلادی تکمیل شده‌است.

صورة الارض‌، از منابع‌ معتبر دانش‌ جغرافيايی‌ و تا حدودی‌ جغرافيای‌ تاريخی‌ است و تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانانی همچون یاقوت حموی، ذکریای قزوینی و ابن شداد در تدوین آثار خود از آن‌ بهره‌ برده‌ و به‌ مطالب‌ آن‌ استناد كرده‌اند. اما ابن سعید، بارتولد، بستانی و سرکیس انتقاداتی را درباره این اثر مطرح نموده‌اند. جعفر شعار، نویسنده مدخل ابن حوقل در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، اغلب این انتقادات را اغراق‌آميز و بی‌اعتبار دانسته و نوشته است: «دانشمندان‌ و صاحب‌ نظران‌ بسياری‌ ... اين‌ كتاب‌ را ستوده‌ و از ارزش‌ علمی‌ آن‌ سخن‌ گفته‌ و آن‌ را منبعی‌ معتبر و مأخذی‌ استوار دانسته‌اند و در اين‌ سخن‌ جای‌ هيچ‌ گونه‌ ترديد نيست‌.»^[۱]

به نوشته جعفر شعار در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، وی ممکن است مبلغ مذهبی یا داعی سیاسی بوده باشد و در سال ۹۵۵ میلادی از مناطق شمالی قلمرو مسلمانان شامل آذربایجان و ارمنستان دیدار کرده‌است. وی همچنین به رود ولگا و سرزمین بلغارستان ولگا سفر کرده‌است و اطلاعاتی از خزرها داشته‌است، که در خصوص دست اول بودن آن بین پژوهشگران اختلاف وجود دارد. اما، اطلاعات وی در خصوص سرزمین‌ها غیرمسلمان برگرفته از شنیده‌ها و دارای اشتباهات^[۲]

اما به نوشته آرتور کستلر ابن حوقل بر خلاف جغرافی‌دانان بالا، در مناطق مذکور نبوده و بیشتر کتاب صورة الارض یا المسالک و الممالک، که در ۹۷۷ میلادی تألیف کرده، نقل از کتاب اصطخری (نگاشتهٔ ۹۳۲ میلادی) است. خود اصطخری هم اغلب از روی شخصی به نام «بلخی» کتابش را نوشته که متعلق به سال ۹۲۱ است. به نظر کستلر تفاوت این سه کتاب در شیوهٔ ارائهٔ آن‌ها بوده؛ بلخی بیشتر بر نقشه‌ها تأکید داشته و اصطخری حاشیه‌نویسی‌ها را افزایش داده و در کتاب ابن حوقل بیشتر مطالب به شکل متن است.^[۳]