ناحیه جبال
لحن یا سبک این مقاله بازتابدهندهٔ لحن دانشنامهای مورد استفاده در ویکی‌پدیا نیست. |
جبال (جمع عربی لغت جبل (کوهستان یا قوهستان)) نامی که عرب‌ها به منطقه‌ای که به آن عراق عجم هم می‌گفتند تا از عراق عرب (در جنوب بین‌النهرین) تمایز داده شود.[۱]
دلیل این نام‌گذاری، وجود کوهستان‌های این ناحیه - جز در ناحیهٔ شمال شرقی‌اش - است. جبال از شرق به صحرای بزرگ خراسان، از جنوب به خوزستان، از جنوب شرقی به استان فارس، از جنوب غربی به کشور عراق، از شمال غربی به آذربایجان و از شمال به رشته‌کوه البرز محدود شده است. مرزهای جبال، به‌خوبی مشخص نشده و به‌طور مکرر تغییر می‌کرده است.[۲]
بر اساس نوشته‌های اصطخری (۲۰۳ ه.ق) و ابن حوقل (۲۶۷ ه.ق) معدن‌های آنتیمونی (سنگ سرمه) در اصفهان وجود داشته است.[۳]در قرن چهارم، اصطخری جبال را مشتمل بر شهرهای بزرگی مانند همدان و دینور و اصفهان و قم، و شهرهای کوچک‌تری مانند قاشان (کاشان) و نهاوندلور (لُر) و کرج و بُرج دانسته است.[۴]
پیشینه
ویرایشجبال در تقسیمات سیاسی پیش از اسلام، ماه یا ماد (ماد بزرگ) خوانده می‌شد و گاهی به آن پَهله می‌گفتند. به نوشته ابوریحان بیرونی، «در دوره اشکانیان یکی از ملوک طوایف عراق و بلاد ماه، که همان جبال است، مالک شد». به گفته ابن ندیم، پهلویه منسوب است به پهله که نام پنج شهر است: اصفهان، ری، همدان، ماهِ نهاوند و آذربایجان؛ بنابراین، پیش از اسلام شهرهای جبال را فهله/ پهله می‌گفتند. پس از او ابن خرداذبه، از بلادالبَهْلَویین (شهرهای پهلویان؛ شهرهای پهله) مانند ری، اصفهان، همدان، دینور و نهاوند، مِهْرَجانْقَذَق، ماسَبَدان و قزوین (با شهرکهای مبارک و موسی) سخن گفته است. نیز از بُلدانِ فَهله (شهرهای پهله)، مانند اصفهان و ری و غیره که در جشن اسفندارمذ (مزدبگیران) مراسمی در آن‌ها برگزار می‌شد، نام برده است. کورة جبل از ایرانشهر را مشتمل بر ماَسَبدان، مهرجان قذق، ماه کوفه/ ماهُالکوفه، ماه بصره، همدان و قم دانسته و افزوده است که ماه کوفه همان دینور است و ماه بصره همان نهاوند. طبق منابع موجود، در قرن سوم، چون اموال (خراج) دینور را به اهل کوفه که آن‌جا را فتح کرده بودند، می‌دادند دینور را ماهِ کوفه نیز می‌نامیدند و چون خراج ماهِ نهاوند (= ماهِ دینار) به سپاهیان بصره، که آن‌جا را گشوده بودند، داده می‌شد به آن‌جا ماهِ بصره هم می‌گفتند.[۵]
پس از اسلام و دوران حکومت امویان و خلافت عباسی، به منطقهٔ کوهستانی غرب ایران، جبال (به معنای کوه‌ها یا رشته‌کوه) می‌گفتند. این ناحیه بین دو ناحیهٔ عراق عرب (کشور عراق کنونی) و عراق عجم (اصفهان و ری) قرار داشت.[۶]
سعید نفیسی، جبال را میان بغداد، همدان، ری، نهاوند، سمنان، دامغان، قزوین، کاشان، قم، اصفهان و اراک می‌داند[۷]
نام‌گذاری و جغرافیا
ویرایشدلیل نام‌گذاری این منطقه به جبال، به خاطر کوهستان‌ها و مکان‌نگاری سطح مرتفعش بود که دربرگیرندهٔ مرکز رشته‌کوه زاگرس و شامل مناطق کردستان و لرستان، بین رودخانه سفیدرود و رشته‌کوه البرز در شمال و ناحیهٔ پست خوزستان در جنوب می‌شود؛ در حالی که مرزهای غربی آن جایی است که رشته‌کوه زاگرس به دشت بین‌النهرین و مرز شرقی آن به حاشیهٔ کویر بزرگ مرکزی ایران (دشت کویر) منتهی می‌شود. در جغرافیای دیوانسالاری (مدیریت اجرایی) در دوران صدر اسلام، مرزهای آن تعیین‌نشده و متغیر بود، ولی گاهی آن را به شهر ری در انتهای شمال شرقی‌اش مربوط می‌کردند. شهر ری در نیمهٔ شاهراه عراق-خراسان بود که این شاهراه در شهر حلوان (در غرب ناحیه)، وارد ناحیهٔ جبال می‌شد. در آن زمان، جبال شامل شش شهر مهم بود: دینور، قارماسین (بعدها کرمانشاه)، همدان، قزوین، اصفهان و ری.[۸]
جبال در دوران اسلامی
ویرایشبا توجه به نقشهٔ معتبر و کهن‌تر ابن حوقل مربوط به قرن دهم میلادی، به ترسیم دقیق‌تری از ناحیه جبال می‌توان رسید. جبال یا الجبال (سرزمین کوهستان) به‌طور واضح به مناطق کنونی لرستان، بختیاری، شمال خوزستان، کهگیلویه، همدان، کرمانشاه (باختران) و دیگر سرزمین‌های کوهستانی زاگرس در غرب و جنوب غربی ایران اشاره دارد.[نیازمند منبع]
عرب‌ها پس از تاخت و تاز در عراق، به زودی به جبال نیز یورش بردند. تسخیر جبال تا سال‌های پایانی خلافت عمر و سال‌های آغازین خلافت عثمان به درازا کشید. فتح دینور (۶۴۲ میلادی) و قرمیسین پس از تسخیر حلوان (۶۴۰ م) روی داد. همدان در ۶۳۹ یا ۶۴۱ میلادی و به‌طور قطعی در ۶۴۴–۶۴۵ فتح شد. اصفهان در ۶۴۲ یا ۶۴۴ میلادی، قزوین در ۶۴۴–۶۴۵ میلادی و شهر ری در تاریخ نامشخصی بین ۶۳۹ تا ۶۴۵ به‌دست عرب‌ها فتح شد.[۸]
شهر دینور و نهاوند، که هر دو توسط اعراب پس از نبرد نهاوند در ۶۴۲ میلادی، تسخیر شده بودند، اهمیت بسیاری در دوران فتوحات اعراب در غرب ایران داشتند. آن‌ها سرانجام به ترتیب با نام ماه الکوفه و ماه البصره شناخته شدند که نقش پایگاه جنگجویان عرب (به عربی: مقاتله) برای لشکرکشی به سمت شمال یعنی قفقاز و همچنین به سمت دشت ایران تا به خراسان را ایفا می‌کردند. واژهٔ ماه، احتمالاً برگرفته از ماده یا هم ماد (پیش از اسلام) است. از این‌رو اعراب عنصر اصلی جمعیت این شهرها را تشکیل دادند و رؤسای عرب، دارایی شهری را به‌دست آوردند. از همین‌رو در قرن نهم میلادی، شاعر و پهلوان (paladin) عرب، ابودلف قاسم بن عیسی عجلی (مرگ بین ۸۴۰ تا ۸۴۳ میلادی)، دارایی وسیعی را بین کرج تا شرق نهاوند داشت که به «کرجِ ابودلف» مشهور گشت.[۸]
دوپارگی و تغییر نام
ویرایشدر آغاز قرن یازدهم میلادی و در دوران غزنویان و سلجوقیان، واژهٔ تاریخی «جبال» جای خود را به «عراق عجم» (یعنی عراق ایرانی‌ها) داد تا از «عراق عرب» که همان بین‌النهرین است، متمایز شود. مورخ دورهٔ غزنوی، ابوالفضل بیهقی همیشه واژهٔ «عراق عجمی» برای غرب ایران به‌کار می‌برد. یاقوت حموی اشارهٔ مختصری در مورد جبال داشته است.[نیازمند منبع]
پس از حملهٔ مغول به ایران، واژهٔ «جبال» کاربردش را از دست داد. از این‌رو، حمدالله مستوفی جغرافی‌دان نیمهٔ قرن چهاردهم میلادی هرگز از این واژه استفاده نکرده است. اصطلاح «عراق عجم» در ایران مدرن، کاملاً منسوخ شد؛ ولی نام جایگزین شهر سلطان‌آباد (اراک کنونی) از همین لفظ «عراق عجم» در دوران قرون وسطی، بر گرفته شده است.[۸]
پانویس
ویرایش- ↑ Lockhart، DJIBĀL، 534.
- ↑ Lockhart، DJIBĀL، 534.
- ↑ Lockhart، DJIBĀL، 534.
- ↑ «جبال - ویکی فقه». fa.wikifeqh.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۵-۰۲-۰۶.
- ↑ «جبال - ویکی فقه». fa.wikifeqh.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۵-۰۲-۰۶.
- ↑ Janine et Dominique Sourdel, Dictionnaire historique de l'islam, Éd. PUF, ISBN 978-2-13-054536-1, article Jibâl, pp. 435-436
- ↑ نفیسی، سعید، ص 30
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ ۸٫۳ Bosworth، JEBĀL، 617-618.
منابع
ویرایش- نفیسی، سعید، بابک خرمدین، دلاور آذربایجان، به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، انتشارات اساطیر، تهران.
- Bosworth, C. Edmund (2008). "JEBĀL". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). New York: Bibliotheca Persica Press.
- Lockhart, L (1991). "DJIBĀL". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. ۲. E. J. Leiden: Brill. p. 534. Retrieved 6 September 2024.