طرح احیای دریاچه جازموریان با انتقال آب از دریای عمان
طرح احیای دریاچه جازموریان با انتقال آب دریای عمان، شامل انتقال آب دریای عمان به وسیله تونل یا کانال به هامون جازموریان و احیای این دریاچه تا حداکثر ارتفاع تاریخی آن در تراز ۴۰۰ متری از سطح دریا و حجم ۱۵۸ میلیارد متر مکعب آب و بازگرداندن آب شور اشباع شده در کف دریاچه به دریای عمان یا به چاه ژرف متصل به دریا برای کنترل میزان شوری است.[۳]
طرح انتقال آب دریای عمان به هامون جازموریان | |
|---|---|
 نقشه مسیر تونل ۹۱ کیلومتری انتقال آب دریا به کفه جازموریان | |
| آغاز | خور چاخا و ساحل بندر کرگان، شهرستان میناب، ایران |
| پایان | روستای شمس‌آباد در شهرستان قلعه گنج، استان کرمان، ایران |
| ویژگی‌ها | |
| طراحی | تونل انتقال آب |
| درازای کل | ۹۱ کیلومتر تونل |
| قطر | - |
| گنجایش | ۱۵۸ میلیارد متر مکعب
تثبیت دریاچه تا ارتفاع ۴۰۰ متری از سطح دریا |
.jpg)
هدف، استفاده از موقعیت جغرافیایی ویژه کفه جازموریان در محصور بودن از همه طرف بین کوهستان و جهت جریان‌های هوای مرطوب در آن است تا با احیای این پهنه آبی کاهش قابل توجه دما و افزایش رطوبت نسبی در آن رخ دهد. کاهش دما منجر به دو اثر بر الگوهای بارشی در این حوضه آبریز می‌شود که یکی جذب بهتر هوای مرطوب دریای جنوب و سامانه‌های بارشی به سمت این حوضه آبریز و دیگری تسهیل به اشباع رسیدن رطوبت هوا و بارش است. این اثر با تزریق مستقیم رطوبت به هوای منطقه با تبخیر آب شور از سطح این دریاچه تقویت می‌شود و در نهایت منجر به افزایش چشمگیر بارش‌ها در حوضه آبریز جازموریان و مناطق اطراف آن خواهد شد و میلیاردها متر مکعب آب شیرین جدید به صورت طبیعی تولید می‌شود.
از اثرات جانبی طرح، کاهش نرخ تبخیر آبهای شیرین موجود در این حوضه آبریز، تعدیل دمای سایر مناطق فلات مرکزی ایران، محدود شدن اثرات گرمایش جهانی بر این منطقه، استفاده از آب شور دریاچه برای استفاده صنایع معدنی و نیروگاهی منطقه و شکل گیری اقتصاد مبتنی بر آبزی‌پروری و گردشگری در این حوضه آبریز است.
سفره آب زیرزمینی در محدوده پهنه هامون جازموریان دارای آب شور می‌باشد؛ در نتیجه در محدوده پهنه برداشتی از آب زیرزمینی برای شرب یا کشاورزی انجام نمی‌شود.[۴] حوضهٔ آبریز جازموریان از شمال توسط کوه شاه، کوه بزمان و جبال بارز از حوضهٔ آبریز کویر لوت و از جنوب توسط بلندی‌های بشاگرد از حوضهٔ آبریز دریای عمان و خلیج فارس جدا می‌شود.[۵]
مسیر جریان‌های هوای مرطوب در کفه جازموریان در بیشتر مواقع سال (بهار، تابستان و پاییز) از سمت جنوب شرقی، جنوب و جنوب غربی به روی کفه و از آنجا به سمت ارتفاعات رشته کوه جبال بارز و در ادامه به سمت سایر مناطق و ارتفاعات فلات مرکزی ایران است. دریاچه جازموریان در زمان پرآبی تغذیه کننده رطوبت برای مناطق اطراف در این حوضه آبریز بوده‌است ولی با خشک شدن این کفه باتلاقی، میزان رطوبت روی این کفه از مناطق اطراف مثل شهر ایرانهشر، کهنوج و جیرفت کمتر بوده و دما بالاتر است.[۶]
روش‌ها و مسیرهای مختلفی برای اجرای این طرح ارائه شده‌است. برخی احیای دریاچه جازموریان را در قالب طرح‌های جامع تری مثل طرح احیای دریاچه‌های فلات مرکزی ایران یا طرح انتقال آب به فلات مرکزی بررسی کرده‌اند.
راهکارهای دیگر برای احیای حوضه آبریز جازموریان ویرایش
بعد از خشکی تقریباً دائمی هامون جازموریان از اواخر دهه ۱۳۷۰، برای احیای دریاچه و محیط زیست حوضه آبریز جازموریان ۳ راهکار به مسئولان پیشنهاد شده که از بین آنها دو راهکار اول شامل کاهش قابل توجه مصرف آب سرشاخه رودهای تأمین کننده آب تالاب جازموریان و برگرداندن شرایط حوضه آبریز به قبل از زمان کاهش ورود آب به هامون جازموریان و راهکار سوم، انتقال آب دریا به کفه جازموریان بوده‌است.[۷][۸]
با توجه به غیرقابل بازگشت بودن افزایش جمعیت و ادامه افزایش مصرف آب در صنعت، خدمات و کشاورزی حتی با وجود اتخاذ روش‌های بهینه و به روز در مصرف آب در سرشاخه‌های رودخانه هلیل و بمپور و همچنین کاهش قابل توجه بارش‌ها در نتیجه تغییر اقلیم در این حوضه آبریز، بازگرداندن شرایط تراز آبی حوضه آبریز به زمان پرآبی تالاب جازموریان با منابع آب موجود بدون حذف جمعیت غیرممکن شده‌است؛ لذا از بین ۳ راهکار پیشنهادی برای احیای دریاچه جازموریان، تنها راهکار سوم یعنی انتقال آب دریای عمان به این حوضه آبریز برای احیای آن باقی مانده‌است.
.png)
اهداف طرح ویرایش
با احیای دریاچه جازموریان میزان دما و رطوبت نسبی در منطقه تا حد زیادی کنترل خواهد شد. احیای دریاچه جازموریان به چند طریق باعث افزایش چشمگیر بارش‌ها و تولید طبیعی آب شیرین جدید در حوضه آبریز جازموریان و فلات مرکزی ایران خواهد شد. نتایج مطلوب احیای دریاچه جازموریان در حداکثر حجم آن در ارتفاع ۴۰۰ متری از سطح دریا که اهداف طرح احیای دریاچه جازموریان است به صورت زیر می‌باشد:
- احیای دریاچه خشک شده برای احیای محیط زیست حوضه آبریز هامون جازموریان؛
- تزریق رطوبت به حوضه آبریز و استفاده از موقعیت جغرافیایی ویژه هامون برای تولید طبیعی آب شیرین و بارش در ارتفاعات منطقه محصور کننده آن؛ هامون جازموریان از شمال توسط کوه شاه، کوه بزمان و رشته کوه جبال بارز، از شمال غربی توسط رشته کوه زاگرس و از جنوب توسط بلندی‌های بشاگرد توسط کوهستان محصور است و جهت جریان‌های باد عمدتا از جنوب و جنوب غرب به سمت این کفه و از آنجا به سمت شمال و رشته کوه جبال بارز و فلات مرکزی ایران است که در زمستان به دلیل بادهای شمالی و غربی و جنوب غربی جهت باد تغییر می‌کند.
- کاهش دما در حوضه آبریز جازموریان، به اشباع رسیدن رطوبت هوای منطقه و بارش را تسهیل می‌شود. دلیل اصلی بارش کم جبهه هوای موسمی جنوب شرقی در تابستان در این حوضه آبریز دمای هوا در منطقه و به اشباع نرسیدن رطوبت در ارتفاعات است؛
- با کاهش دمای هامون جازموریان، جبهه هوای کم فشار نسبت به مناطق اطراف در این منطقه تشکیل شده و رطوبت هوای دریای جنوب و سامانه‌های مرطوب بارشی، بیشتر به این منطقه جذب خواهند شد. دلیل نفوذ جبهه هوای موسمی تابستانه به جنوب شرق ایران، تشکیل جبهه هوای کم‌فشار در غرب پاکستان و جنوب شرق ایران است که علی‌رغم حمل رطوبت زیاد، به دلیل دمای هوای بالا در جنوب شرق ایران و حوضه آبریز هامون جازموریان، منجر به بارش جدی نمی‌شود؛[۹]
- منشأ حدود ۲۵٪ از گرد و خاک در ایران هامون خشک جازموریان می‌باشد و با احیای دریاچه، این مشکل برطرف خواهد شد؛[۱۰]
- کاهش دما، افزایش محسوس رطوبت منطقه و همچنین کاهش سرعت باد بر روی سطح به واسطه جذب انرژی باد به وسیله پیکره بزرگ آبی دریاچه جازموریان موجب کاهش تبخیر آب سالانه در حوضه آبریز جازموریان شده و آب بیشتری در این منطقه برای طبیعت و انسان در دسترس خواهد بود؛
- بعد از تشکیل این دریاچه به دلیل مسطح بودن نسبی زمین و عمق کم دریاچه در حاشیه‌ها، امکان کشت آسان میلیون‌ها هکتار جنگل حرا در حاشیه این دریاچه و تشکیل اکوسیستم مناسب برای رشد آبزیان و پرندگان در آن وجود دارد که زمینه ایجاد اقتصاد مبتنی بر پرورش آبزیان و گردشگری را در این دریاچه بسته فراهم می‌کند.
خشک شدن همیشگی تالاب جازموریان موجب از بین رفتن اکوسیستم گیاهی و جانوری منطقه، تغییر بافت گیاهی حاشیه رودخانه هلیل‌رود و تالاب جازموریان شده و ادامه این موضوع موجب نابودی مزارع و درختان، نابودی دام‌ها، پیشروی تپه‌های شنی در شرق استان سیستان و بلوچستان و جنوب کرمان به سمت مناطق مسکونی، زراعی و باغی و ایجاد مشکلات دیگر در منطقه حوضه آبریز جازموریان شده‌است.[۱۱][۱۲]
مشخصات هامون جازموریان ویرایش
هامون جازموریان یک کفه باتلاقی است که وسعت آن در گذشته دور در فصول پرباران به ۳۳۰۰ کیلومترمربع می‌رسید و به دلیل شرایط اقلیمی ویژه، در بیشتر مواقع سال بخش اعظم آن به کفه نمکی و کفه‌های رسی تبدیل می‌شد.[۱۳] بستر دریاچه از لایه‌های شنی و آهکی و قلوه سنگ ساخته شده‌است.[۱۴] ورودی آب هامون از رودهای هلیل رود و بمپور شیرین قابل شرب است که عمدتاً به صورت سیلاب وارد دریاچه می‌شود. بنابر دانسته‌های موجود، شوری آب دریاچه جازموریان (قبل از خشک شدن کامل در اواخر دهه ۷۰ شمسی) تا حد فوق اشباع از نمک بوده‌است.[۱۳] سفره آب زیرزمینی در محدوده پهنه هامون جازموریان دارای آب شور می‌باشد.[۱۵]
با توجه به نسبت مساحت به عمق پایین دریاچه، مساحت دریاچه در هر فصل برای ایجاد شرایط مطلوب دما و رطوبت برای بارش، تا حدی قابل تنظیم خواهد بود.
از دلایل اصلی بارش‌ها در جنوب و جنوب شرق ایران، به خصوص بارش‌های تابستانه، ایجاد سیستم کم فشار در این منطقه نسبت به خلیج فارس و دریای عمان و جذب شدن رطوبت و سامانه‌های بارشی موسمی به جنوب شرق ایران است.[۱۶] ایجاد دریاچه جازموریان و کاهش دمای این حوضه آبریز موجب جذب بیشتر رطوبت دریای جنوب و سامانه‌های بارشی به این منطقه و داخل فلات ایران می‌شود.
اقتصاد طرح ویرایش
درآمدها ویرایش
درآمدهای ناشی از اجرای این طرح عمدتا از طریق احیای اکوسیستم دریاچه جازموریان در حداکثر حجم آب آن و کل حوضه آبریز دریاچه که به هند ایران معروف است، تأمین ده‌ها میلیارد متر مکعب آب شیرین به صورت طبیعی با کاهش دما و تزریق رطوبت به حوضه آبریز دریاچه جازموریان در ۴ استان جنوبی و شرقی کشور و فراتر از آن در فلات ایران برای تولید ده‌ها میلیارد متر مکعب آب شیرین جدید و همچنین استفاده‌های محلی از دریاچه و ساحل آن است. در صورت ایجاد گرادیان شوری آب در دریاچه سد، امکان شیرین سازی بسیار ارزانتر آب از محل دریاچه نسبت دریا برای انتقال به فلات مرکزی نیز وجود دارد.
هزینه‌ها ویرایش
هزینه‌های این طرح به بخش هزینه‌های اولیه و هزینه جاری تقسیم می‌شود.
عمده هزینه اولیه طرح مربوط به ساخت تونل به طول ۹۱ کیلومتر و تأسیسات پمپاژ آب است. برای برآورد کردن هزینه احداث این تونل می‌توان به کارهای مشابه رجوع کرد. به عنوان ابعاد مهندسی احداث تونل انتقال آب داهوفانگ در کشور چین است که ۸۵٫۳ کیلومتر طول و ۸ متر قطر داشته و در مقیاس تونل انتقال آب دریا به هامون جازموریان می‌باشد. این تونل بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۹ میلادی با هزینه ۷۵۰ میلیون دلار احداث شد.[۱۷][۱۸]
طرح‌های شاخص ویرایش
علی فراستی و محمود شاهبداغی ویرایش
این دو طرحی تقریباً مشابه را برای انتقال آب دریای عمان به هامون جازموریان انتقال داده‌اند که اولی این انتقال آب را با کانال و دومی با تونل پیشنهاد کرده‌اند.
ارتفاع سطح دریاچه جازموریان از سطح دریاهای آزاد در پرآب‌ترین زمان در حدود ۴۰۰ متر بوده‌است. بدین ترتیب مساحت آن بالغ بر ۹۵۰۰ کیلومتر مربع می‌گردد. عمیق‌ترین نقطه آن ۵۰ متر بوده و در نتیجه حجم آب موجود در این دریاچه بالغ بر ۱۵۸ میلیارد متر مکعب می‌گردد.[۱۹] کوتاهترین فاصله دریاچه جازموریان تا آبهای آزاد در ورودی تنگه هرمز به خط راست (تونل) در حدود ۹۰ کیلومتر است[۲۰] و در صورت احداث کانال، مسیری ۱۲۰ کیلومتری تا ساحل سیریک هموارترین مسیر ایجاد کانال انتقال آب دریای عمان به هامون جازموریان است.[۱۹] راه دیگر حفر کانالی به طول ۹۱ کیلومتر از ساحل کرگان در دریای عمان به هامون جازموریان است که بدین ترتیب در هزینه‌های پمپاژ آب و ساخت صرفه جویی می‌شود.[۲۱] مسیر جریان‌های هوایی در جازموریان در اکثر سال از سمت جنوب و جنوب غربی به روی کفه جازموریان و از آنجا به سمت ارتفاعات رشته کوه جبال بارز و در ادامه به سمت سایر مناطق و ارتفاعات فلات مرکزی است. در شرایط خشکی این دریاچه، دمای هوا بر روی آن بالاتر و رطوبت نسبی کمتر از مناطق مجاور آن در ابن حوضه آبریز است؛این در شرایطی است که در گذشته تالاب جازموریان تعدیل کننده دمای منطقه و تزریق کننده رطوبت به آن بوده است.[۶]
دلایل موافق و مخالف ویرایش
موافقان به هزینه بسیار کمتر تأمین آب شیرین با افزایش بارش و کاهش تبخیر در این منطقه با احیای دریاچه جازموریان در حوضه آبریز نسبت به طرح‌های شیرین سازی و انتقال آب دریا به فلات مرکزی اشاره می‌کنند. غالب مردم در این منطقه کشاورزی بوده و بجز صنایع غذایی صنعت شاخص دیگری در منطقه مستقر نمی‌باشد و بعد از احیای دریاچه جازموریان در حداکثر حجم آن به صورت دائمی، آب و هوای حوضه آبریز جازموریان مناسب کشت انواع گیاهان گرم و استوایی آب بر را خواهد خواهد بود که چنین ظرفیتی در هیچ منطقه دیگری در ایران و غرب آسیا وجود ندارد.[۲۲] با توجه به اینکه منشأ ۲۵٪ ریزگردها در ایران کفه خشک شده جازموریان می‌باشد، احیای این تالاب یک اولویت ملی محیط زیستی می‌باشد.[۱۲][۱۰]
مخالفان نیز به هزینه بالای ساخت تونل و پمپاژ آب تا ارتفاع کفه جازموریان و عملی نبودن دریافت هزینه افزایش بارش‌ها از مصرف‌کنندگان این آب در مناطق بالادست، احتمال زیر آب رفتن چند روستا در صورت گسترش دریاچه و هزینه بالای سازه‌ای برای جلوگیری دوباره از آب شیرین باران ایجاد شده در منطقه و مخلوط شدن دوباره آن با آب شور دریاچه اشاره می‌کنند.
جستارهای وابسته ویرایش
منابع ویرایش
- ↑ «آبگیری ۵۰٪ دریاچه جازموریان». ژانویه ۲۳, ۲۰۲۲.
- ↑ «MODIS Web». modis.gsfc.nasa.gov. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۹.
- ↑ «احیای تالاب جازموریان با انتقال آب از دریای عمان». آکادمی رابعی. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۴.
- ↑ راد, سیدمرتضی موسوی (1401-10-19). "مطالعه آبهای زیرزمینی و بررسی ارتباط هیدرولوژیکی بین آبخوان و تالاب هامون-جازموریان" (به Farsi). دومین کنفرانس ملی محیط زیست سالم و توسعه پایدار در پرتو حقوق شهروندی چالشها و راهبردها.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help); Check date values in:|date=(help)نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (link) - ↑ «جازموریان | دائرةالمعارف بزرگ اسلامی | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی». www.cgie.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۴.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ Interactive, Neave. "Relative Humidity Forecast Map". Zoom Earth (به انگلیسی). Retrieved 2024-02-14.
- ↑ «راهکارهای نمایندگان جنوب کرمان برای نجات تالاب جازموریان». ایسنا. ۲۰۱۵-۱۰-۰۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۶.
- ↑ «احیای تالاب جازموریان عزم ملی می‌طلبد». www.irna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۶.
- ↑ علیجانی, بهلول; مفیدی, عباس; جعفرپور, زین العابدین; بیدختی, عباسعلی علی اکبری (2011-12-12). "الگوهای گردش جو بارش‌های تابستانه جنوب شرق ایران در ماه ژوئیه 1994". فیزیک زمین و فضا - Journal of the Earth and Space Physics. 37. ISSN 2538-3906.
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ «ابتکار: منشأ ۲۵ درصد از گرد و خاک کشور تالاب جازموریان است/بحث احیای تالاب در دستور کار محیط زیست». www.khabaronline.ir. ۲۰۱۶-۰۵-۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۴.
- ↑ «کارزاری برای احیای تالاب جازموریان – روزنامه کاغذ وطن». ۲۰۲۲-۰۶-۲۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۴.
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ «ضرورت نجات تالاب جازموریان». www.irna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۴.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ایران، گروه کویرها و بیابان‌های (۲۰۱۱-۱۲-۰۸). «تالاب هامون جازموریان». کویرها و بیابان‌های ایران. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۹.
- ↑ «جازموریان | دائرةالمعارف بزرگ اسلامی | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی». www.cgie.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۴.
- ↑ راد, سیدمرتضی موسوی (1401-10-19). "مطالعه آبهای زیرزمینی و بررسی ارتباط هیدرولوژیکی بین آبخوان و تالاب هامون-جازموریان" (به Farsi). دومین کنفرانس ملی محیط زیست سالم و توسعه پایدار در پرتو حقوق شهروندی چالشها و راهبردها.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help); Check date values in:|date=(help)نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (link) - ↑ علیجانی, بهلول; مفیدی, عباس; جعفرپور, زین العابدین; بیدختی, عباسعلی علی اکبری (2011-12-12). "الگوهای گردش جو بارش‌های تابستانه جنوب شرق ایران در ماه ژوئیه 1994". فیزیک زمین و فضا - Journal of the Earth and Space Physics. 37. ISSN 2538-3906.
- ↑ «[RECORD NOMINATION] Asia Records Institute (ASRI) – P30 - Dahuofang Water Tunnel (China): Longest water supply tunnel in Asia». Asean Records World (به انگلیسی). ۲۰۲۰-۰۳-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۶.
- ↑ «China builds world's longest water diversion tunnel». www.chinadaily.com.cn. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۶.
- ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ «احیای تالاب جازموریان با انتقال آب از دریای عمان». آکادمی رابعی. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۴.
- ↑ «پر کردن کویرهای ایران با آب دریا؛ از اقدام تا عمل - یک پروژه جاخ طلبانه دیگر». انجمن تخصصی مهندسی علوم آب. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۴.
- ↑ «پر کردن کویرهای ایران با آب دریا؛ از اقدام تا عمل - یک پروژه جاخ طلبانه دیگر». انجمن تخصصی مهندسی علوم آب. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۶.
- ↑ «احیای تالاب جازموریان با انتقال آب از دریای عمان». آکادمی رابعی. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۴.