مزاج (طب سنتی)

الگو:بررسی دست اولمزاج، کیفیتی است در پزشکی باستانی، که همان‌طور که در ذخیره خوارزمشاهی آمده‌است، از مخلوط شدن عناصر چهارگانه در بدن پیدا می‌شود و دارای ۹ قسم است. دانش شناخت مزاج، از مباحث مهم و بنیادین در طب اخلاط است (که در اذهان عامه به «گرمی» و «سردی» معروف است). قدما معتقد بودند مزاج‌ها از واکنش متقابل اجزاء عناصر چهارگانه متضاد، بوجود می‌آیند.

محتویات

عناصر چهارگانه

عناصر چهارگانه (عناصر اربعه)، شامل آب، باد، خاک و آتش هستند.
از واکنش این چهار عنصر دو نتیجه حاصل می‌شود:

1. مزاج معتدل.
2. مزاج نامعتدل.

همچنین گرمی، سردی، تری و خشکی مزاج حاصل قوای اولیهٔ عناصر است.

1. مزاج گرم (آتش).
2. مزاج سرد (خاک).
3. مزاج تر (آب).
4. مزاج خشک (باد).

انواع مزاج

مزاج بنا بر تقسیم عقلی به دو قسم کلی تقسیم می‌شود:

1. معتدل حقیقی _ این حالت ممتنع است. به این معنی که از هرکدام از اخلاط به نسبت مساوی در عالم خارج در یک بدن وجود داشته باشد محال است و این مثال صرفاً ذهنی است.
2. معتدل فرضی _ که شایسته‌ترین مزاج برای یک موجود است.

چهار مزاج مرکب:

1. مزاج گرم و خشک یا صفراوی.
2. مزاج گرم و تر یا دموی.
3. مزاج سرد و خشک یا سوداوی.
4. مزاج سرد و تر یا بلغمی.

اگر مقادیر عناصر متضاد در ترکیب برابر باشد، مزاج حاصل به اعتدال خواهد رسید؛ ولی اگر نتیجهٔ به دست آمده از ترکیب مقادیر عناصر متضاد در حد وسط نباشد، مزاج حاصل نامعتدل است. هر یک از مزاج‌های بسیط نماد کیفی عنصری از عناصر چهارگانه است.

مزاج‌ها در دو بخش زیر شرح داده می‌شود

1. مزاج گرم و مزاج سرد
2. مزاج تر و مزاج خشک

تاریخچه

خاورشناسان و استادان تاریخ علم دربارهٔ اصول قضایای علمی طب قدیم و تفسیر نظرات و معتقدات قدما، تحقیق کرده‌اند ولی موفق به تطبیق دانش مزاج‌شناسی با علم روز نشده و شرح و تفسیر آن را در نوشته‌های خود ناتمام گذاشته‌اند. در اواخر قرن نوزدهم میلادی دشامبر (دانشمند و محقق فرانسوی)، در دائرةالمعارف صد جلدی پزشکی مقالهٔ مفصلی تحت عنوان «مزاج» نوشت. در این مقاله دشامبر فقط مزاج‌های دموی، بلغمی، صفراوی و سوداوی را که فهم آن آسان بوده مورد بحث قرار داده و در خصوص مزاج‌های گرم و سرد و تر و خشک که فهم و تفسیر آن‌ها مشکل بوده، چیزی ننوشته‌است. در واقع، موضوعی را که اساس طب قدیم بر آن استوار می‌باشد، مسکوت گذاشته‌است.
جرج سارتن

نظام معرفتی طب سنتی بر این اساس پی ریزی شده که بیماری در اثر به هم خوردن تعادل خلطهای چهارگانه یعنی صفرا و دم و بلغم و سودا به وجود می‌آید. ایده عناصر چهارگانه آب و باد و خاک و آتش و اینکه رماتیسم غلبه بلغم در پاست و کابوس شبانه، غلبه سودا در سر، هیچ مبنای تجربی ندارد و مبتنی بر یک دیدگاه فلسفی است.

روش تشخیص مزاج‌ها

دربارهٔ مزاج‌های گرم و سرد، ابن سینا در قانون در طب می‌نویسد: اجناس الدلایل آلتی من‌ها یتعرف احوال الامزجه عشره. (یعنی مزاج‌ها را از ده راه می‌توان شناخت)

در خلاصه الحکمه آمده‌است لامسه بهترین و سریع‌ترین راه ورود به تشخیص مزاج‌ها است. درک این روش حتی برای افراد عادی نیز تا حدودی آسان است؛ لذا این راه را بر سایر راه‌ها مقدم داشته‌اند. طبیب باید خود مزاج معتدل داشته باشد، و اگر از لمس متوجه اختلاف دما نگردد، خواهد دانست که آن شخص، دارای مزاج معتدل است. اگر شخص لمس‌کننده خود مزاج معتدل نداشته باشد و بر این حال خود اطلاع داشته باشد، باز می‌تواند به تشخیص مزاج افراد دیگر بپردازد. یعنی اگر طبیب خود درجه حرارت بدنش گرم‌تر از مزاج معتدل باشد و دست به بدن شخص میانه‌المزاج بزند، با اینکه حس سردی می‌کند، به هرروی چون توجه به این نکته دارد که خودش گرم مزاج است، و به کیفیت اعتدال مزاج هم از راه دقت و تمرین در حس لمس آشنا است، لذا حکم غلطی دربارهٔ مزاج آن شخص نخواهد داد.

چون لمس نماید و منفعل نگردد لامس از پوست ملموس به سخونت و گرمی در بلدان معتدل‌الهوا دلالت می‌نماید بر حرارت مزاج ملموس و اگر منفعل گردد از آن به برودت دلالت می‌کند بر برودت مزاج او بدون آنکه به سبب امر خارجی عارضی آن را سخونت و برودت عارض شده باشد. معنی جمله این است که اگر طبیب، به وسیله حس لمس، احساس گرمی یا سردی در شخصی نماید، دلالت بر گرمی یا سردی مزاج آن شخص دارد، مشروط بر این که گرمی و سردی به سبب امر خارجی عارض نشده باشد؛ در مباحث جداگانه‌ای تحت عنوان: سخنات و مبردات، کلیه عوامل گرم‌کننده و سردکننده بدن را که باعث افزایش یا کاهش درجه حرارت اشخاص می‌شود ذکر کرده‌اند. در سال‌های اخیر نرم‌افزارهایی نیز برای تشخیص مزاج طراحی شده‌است که از جمله آن‌ها می‌توان به آزمون مزاج‌سنجی که در سایت طبایع ارائه شده‌است اشاره کرد؛ و البته نظر یک پزشک حاذق دقیق‌تر خواهد بود.

به‌طور کلی صاحبان هریک از مزاج‌های چهارگانه در یک سری ویژگی‌های ظاهری و اخلاقی و رفتاری مانند هم هستند. برای مثال سوداوی‌ها افرادی ریز بین و واقع نگرند و دموی‌ها افرادی بلند پرواز و سخت کوش. مزاج‌شناسی بررسی مجموعه ای از مؤلفه‌ها ـ من جمله رنگ پوست، پیکره و اندام، چگونگی بخشهای چهره مانند بینی و چشم‌ها، میل و توان جنسی، عادت‌های رفتاری و … ـ در یک فرد برای تشخیص مزاج وی می‌باشد.

مزاج و سال‌های عمر

قدما معتقد بودند ارتباط تنگاتنگی مابین سال‌های عمر انسان و مزاج او وجود دارد.

• کودکی، مزاج کودک گرم و تر است (خون).
• جوانی، جوانان مزاجی گرم و خشک دارند (صفرا).
• میانسالی، مزاج در میانسالها سرد و تر (سودا).
• پیری، در پیری مزاج شخص به طرف سردی و خشکی می‌گراید (بلغم).

در این تقسیم‌بندی اختلاف نظرهایی وجود دارد.

مزاج و فصول سال

قدما معتقد بودند

• بهار، گرم و تر است. در این فصل غلبه مزاج خونی زیاد روی می‌دهد. تغییرات کیفی خون در این فصل ظهوری کامل دارد.
• تابستان، گرم و خشک است و هم مزاج صفراء است. از علایم این مزاج، تشنگی است.
• پاییز، سرد و خشک است و به مزاج سوداء نزدیک است. خشکی پوست از علایم این فصل است.
• زمستان، سرد و تر بوده و غلبه بلغم در این فصل زیاد بروز می‌کند. کندی هضم و بیماری سرماخوردگی بیشتر در این فصل دیده می‌شود.

مزاج اعضاء بدن

• قلب گرم و خشک.
• شریان گرم و خشک.
• ورید گرم و خشک.
• خون گرم و تر.
• کبد گرم و تر.
• گوشت گرم و تر.
• کلیه گرم و تر.
• طحال خشک و سرد.
• مو خشک و سرد.
• استخوان خشک و سرد.
• زرد پی خشک و سرد.
• غضروف خشک و سرد.
• عصب خشک و سرد.
• چربی تر و سرد.
• مغز تر و سرد.
• نخاع تر و سرد.

جستارهای وابسته

• طب سنتی
• نقد پزشکی جایگزین

منابع

کتاب‌ها

• احمدیه، عبدالله (۱۳۶۸). راز درمان. ۱ جلد. تهران: اقبال. ص. ۲۸۸.
• میرحیدر، حسین (۱۳۷۳). معارف گیاهی. ۶. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. ص. ۶۴۷.
• جرجانی، اسماعیل (۱۳۵۶). ذخیره خوارزمشاهی. ۱. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
• سزاری (----). بیماری‌های غدد مترشح داخلی. -. تهران: ----. ص. ---.
• کاسمی، نصرت‌الله (----). غدد مترشح داخلی و بیماریهای آن. ۳. تهران: ----. ص. ---.
• مجوسی اهوازی، عباس (----). کامل الصناعه. --. ----: ----. ص. ---.
• علوی، محمد حسین (----). خلاصه الحکمه. --. هندوستان: ----. ص. ---.
• ابن سینا، حسین (۱۳۶۷). قانون در طب. ۵. ترجمهٔ عبدالرحمن شرفکندی. تهران: انتشارات سروش. ص. ۵۴۶.