میلان (اسکو)
برای دیگر کاربردها، میلان (ابهام‌زدایی) را ببینید.
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور |  ایران |
| استان | آذربایجان شرقی |
| شهرستان | اسکو |
| بخش | بخش مرکزی |
| اطلاعات روستایی | |
| ره‌آورد | گردو، فندق، بادام، زردآلو |
روستای میلان در شهرستان اسکو در استان آذربایجان شرقی ایران واقع شده‌است.[۱] این روستا سابقاً مستقل بوده، اما با گسترش شهر اسکو در همسایگی شرقی آن، عملاً به جزئی از شهر اسکو تبدیل شده‌است. منبع درآمد اصلی روستائیان میلان در گذشته غالباً باغداری بوده؛ باغات فراوان با درختان گردو، فندق، بادام، زردآلو و سیب، ولی از اواسط دههٔ هفتاد هجری شمسی به علت تغییر شرایط آب و هوایی و غالباً سرما زدن درختان، باغداری رو به افول رفت و امروزه دیگر منبع درآمدی برای اهالی این روستا محسوب نمی‌شود.این روستا ۴۶۷ نفر جمعیت دارد.[۲][۳]
جغرافیا ویرایش
موقعیت و مختصات جغرافیایی ویرایش
روستای میلان در شهرستان اسکو سابقاً مستقل بوده، اما با گسترش شهر اسکو در همسایگی شرقی روستای میلان ، این روستا عملاً به یکی از محلات شهر اسکو تبدیل شده‌است.[۴]
آب و هوا ویرایش
میلان روستایی است با آب و هوای سرد در فصل‌های سرد سال، و معتدل در فصول گرم، که در منطقهٔ شهرستان اسکو واقع شده است . مانند شهر اسکو در اطراف این روستا نیز تپه‌ماهورهایی از بقایای آتشفشانی سهند از دوره‌های پیشین زمین‌شناسی به چشم می‌خورد. خود اسکو به مناسبت واقع شدن در مسیر کوهپایه‌های سهند و برودت آن از یک طرف، و وجود بخارات و رطوبت متصاعد شده از دریاچهٔ ارومیه از سوی دیگر، دارای نوعی آب و هوای سرد و مرطوب می‌باشد، اما هر قدر به قسمت‌های کوهپایه‌ای‌تر شمالی که در مجاورت ارتفاعات سهند واقع هستند نزدیک‌تر می‌شویم، سردسیرتر می‌شود. به همین جهت روستای میلان نسبت به سایر نواحی اسکو، در تابستان خنک‌تر و در زمستان سردتر است.[۵]
میلان نیز مانند سایر نواحی شهرستان اسکو دارای تابستان‌های کوتاه و معتدل و ملایم، و زمستان‌های سرد و طولانی است. متوسط بارش سالانه در آن، ۲۸۸ میلی‌متر است و بیشترین مقدار بارش ثبت شده در طول دورهٔ آماری از ۱۹۶۸ تا ۱۹۸۴، ۴۷۳ میلی‌متر در سال و کمترین مقدار آن در همین دوره، ۱۹۲ میلی‌متر می‌باشد. بارندگی‌ها در میلان بیشتر در فصول سرد سال اتفاق می‌افتد، و تابستان‌هایش خشک و گاهی همراه با بارش‌های رگباری است. نزولات جوی در اوایل بهار به صورت باران و برف و در اواسط این فصل به شکل باران‌های مداوم می‌باشد. از اواسط خرداد به بعد معمولاً بارندگی‌ها قطع می‌شود و خشکی یا کم‌بارانی تا اواخر شهریور ادامه می‌یابد. بارندگی‌های تابستانی که حدود ۵ درصد بارش‌ها را شامل می‌شود، بیشتر به صورت رگبارهای اتفاقی و یکباره است و در بعضی تابستان‌ها ممکن است اصلاً بارشی صورت نگیرد. ریزش‌های پاییزه از مهر ماه آغاز می‌شود و ابتدا به صورت باران است و در اواخر پاییز به صورت باران یا برف اتفاق می‌افتد. ریزش‌های زمستانی هم عمدتاً به شکل برف است.[۶]
آب‌ها و منابع آبی ویرایش
منابع آب روستا به صورت سطحی، زیرزمینی، چاه‌ها، چشمه‌ها و رودخانه است و شیوهٔ رایج بهره‌برداری از منابع آبی زیرزمینی، حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق است. اغلب بهره‌برداری‌های زراعی از آب با صرف هزینه‌های قابل ملاحظه توأم است، و با توجه به این مسئله که منابع آبی واقع در ضلع شرقی دریاچهٔ ارومیه با سرعتی تصاعدی در حال شور شدن هستند، پیشروی این آب‌های شور، رفته رفته وضعیت نامطلوبی را به وجود می‌آورد و در صورتی که روند یاد شده به همین منوال پیش رود و چاره‌اندیشی فوری برای موضوع صورت نگیرد، آب و خاک تمام منطقه کیفیت خود را از دست خواهد داد و امر زراعت و باغداری در آینده‌ای نزدیک میسر نخواهد بود. بیشتر باغات و سبزه‌زارهای روستا امروزه یا خشکیده یا اینکه در معرض نابودی بر اثر ساخت‌وسازهای افراطی در قالب بافت و سکونتگاه‌های روستایی واقع شده‌است.[۷]
همچنین در نزدیکی روستای میلان، آبشار بسیار دیدنی و زیبایی وجود دارد، و با اینکه خارج از روستاست، اما فرصت خوبی برای آب‌تنی در روزهای گرم تابستان برای علاقه‌مندان فراهم می‌کند. میلان با وجود آسیب‌های زیست‌محیطی مختلفی که طی دهه‌های اخیر به طرق گوناگون به خود دیده (مشابه سایر نواحی شمال غربی ایران)، هنوز هم طبیعت بکر، سرسبز، خرم و دل‌انگیز غرب کشور را در کنار بناهای باستانی و تاریخی به نمایش می‌گذارد.[۸]
قنات‌ها ویرایش
دولت اورارتو در حدود ۹۰۰ پیش از میلاد در شرق آناتولی در اطراف دریاچهٔ وان به وجود آمد، و بعدها سیطرهٔ آن به سرزمین امروزی آذربایجان نیز گسترش یافت. مردم اورارتو در کار کشاورزی پیشرفته و متبحر بودند. آنها از طریق کشاورزی به شیوهٔ آبیاری مصنوعی توانستند باعث پیشرفت‌های بسیاری در سیستم‌های آبیاری شوند. در نتیجهٔ ضروریات و اقتضائات خاص منطقه، اورارتویی‌ها به احداث قنوات و حفر نهرها و چاه‌ها و ساختن سدها و ایجاد کانال‌های آبیاری و زهکشی و تأسیس مسیرها و شبکهٔ پیچیده و گسترده‌ای برای آبیاری و آبرسانی شهری و روستایی پرداختند. مشابهت و دنبالهٔ همین تجربیات آنان در امر آبیاری و کانال‌کشی را میتوان طی قرون متمادی ردیابی و مشاهده کرد، و همین میراث ارزشمند امروزه به دست ما رسیده و آن را در شبکهٔ قنات‌های اسکو بعینه میتوان مشاهده کرد. در واقع سرسبزی و طراوت اسکو و اطرافش هم مرهون وجود آب صدها چشمه و قنات فعال بوده‌است.
از جمله قنات‌های منطقهٔ اسکو، میتوان به این موارد اشاره کرد: دیزج، جمعه گؤلی، پره باغ، لیجان، زورال، پیران، بیدی، پیس اندیز، دباغلار، قوری گؤل، پرزه خونی، ولی شاه، مستجاب، لیته، همدان، روستاق، باققادی، عشایر، گیرینج، دولدون، پره خانی، میرزه (میرزا) رحیم، آقا سو (آب آقا)، باغ میدان، بالا گؤل، حلقه وان، بیچیللی، چنار، و ثامن.
قنات‌های محلهٔ میلان عبارت بودند از: پره کاب، محمدآباد، شیشه‌گران، عالیان، میرزه (میرزا) بیان، لولو، صراف‌لار، لیجان، عظیم‌آباد، و امین‌آباد.
قنات‌های محلهٔ خسرق: جیر، جمال، زینه، میر خسرق، حمیزان، کره نیز، علی گولی، زینه گؤلی، و کمال.
قنات‌های محلهٔ فسقندیس: نو، ثامن، هول من دیز، بوغا، خواجه احمدشاه، نونو، لنگه رزان، و الجو.
این قنات‌ها سال‌های سال مورد استفادهٔ کشاورزان و باغداران بوده‌است. قدمت برخی از آنها به بیش از یک هزار سال می‌رسد. اساساً شهرستان اسکو به عنوان یکی از شهرهای مهم آذربایجان شرقی، به لحاظ تعداد قنواتش به شهر قنات‌ها معروف بوده‌است. در قدیم، پیش از اینکه آب آشامیدنی مردم لوله‌کشی شده‌باشد، این قنات‌ها به صورت آب‌انبار از زیرزمین خانه‌ها جاری می‌شدند و آب مورد نیاز اهالی را تأمین می‌کردند، که هنوز هم بعضی از آنها همچنان فعال هستند.[۹]
ساکنان این منطقه در گذشته در سخت‌ترین و دشوارترین شرایط زمانی و با استفاده از ابتدایی‌ترین وسایل، با حفر کانال‌های زیرزمینی آب شیرین را از طریق قنات از مسافت‌های خیلی دور جهت مصارف خانگی، کشاورزی و دامی به محل زندگی خود انتقال می‌دادند. عمق آب این قنات‌ها در برخی نقاط بین ۱۰ تا ۱۵ متر و در بعضی جاها بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر است، و طبق شواهد و آثار به جا مانده، مسافت آنها از مبدأ تا مقصدشان بین ۱۰ تا ۲۰ کیلومتر بوده‌است. تعداد قنات‌های شهرستان اسک بیش از ۲۰۰ رشته هستند، که ۱۷۵ رشتهٔ آنها دایرند و بقیه متروکه می‌باشند. امروزه عمدهٔ مصرف آب قنات‌های دایر در باغ‌ها و کار زراعت است و در پایاب آن نیز بهره‌برداران به پرورش ماهی مشغول هستند. اراضی آبی کشاورزی و باغی اسکو حدود ۱۳ هزار هکتار است که از این میزان، سه هزار هکتار به وسیلهٔ آب قنات آبیاری می‌شود. خشکسالی‌ها و کم‌آبی‌های سال‌های اخیر روی قنات‌های استان هم تأثیر گذاشته و باعث متروکه شدن آنها شده‌است. با توجه به اینکه یکی از منابع مهم تأمین آب قنات‌ها، سفره‌های آب زیرزمینی می‌باشند، با افت سطح سفره‌های زیرزمینی، طبیعی است که قنات‌ها به تدریج خشک بشوند و از بین بروند. محاسن استفاده از آب قنات‌ها نسبت به سایر منابع آبی، در پایین بودن هزینه بهره‌برداری از آنها است.[۱۰]
تاریخ ویرایش
شهرستان اسکو در طول تاریخ همواره منطقه و گذرگاهی پررفت‌وآمد و پرحادثه بوده‌است. نخستین و قدیمی‌ترین مأخذی که نام اسکو در آن به چشم می‌خورد، کتیبهٔ شمسی آداد (یا شامسی آداد)، پادشاه آشور است که در فاصلهٔ سال‌های ۸۲۴ تا ۸۱۱ پیش از میلاد به جنوب دریاچهٔ ارومیه و منطقهٔ آذربایجان لشکر کشیده، و از ناحیهٔ اسکو با عنوان قلعهٔ سه کوه آویزان (اوشکایا) نام برده‌است. لشکرکشی‌های آشوریان همواره با تخریب بسیار و انهدام گسترده همراه بوده‌است. سند و مدرک تاریخی دیگر به جا مانده، دو کتیبه از آرگیشتی اول، یکی از پادشاهان اورارتو است. او در فاصلهٔ سال‌های۷۷۹ و ۷۷۳ پیش از میلاد به جنوب دریاچهٔ ارومیه یورش برده، و درسنگ‌نوشته‌ای که از خود به جا گذاشته، از دستگیری فرمانفرمای سرزمین اوشکایا و درهٔ اوشکایا سخن به میان می‌آورد. در لشکرکشی‌ها، مردمان نواحی مورد تعرض قرار گرفته با اطلاع از سرازیر شدن مهاجمان، آبادی‌ها و سکونتگاه‌های خود را ترک می‌کردند و به ارتفاعات صعب‌العبور کوهستان پناه می‌بردند. در صورتی که حضور مهاجمان و متعرضین به طول می‌کشید، به احتمال زیاد بومیان ناگزیر می‌شدند برای مصون ماندن از گزند دشمن، سکونتگاه‌هایی فصلی یا دائمی برای اقامت خود و خانواده و احشام و دام‌هایشان ترتیب دهند[۱۱][الف] سومین منبع باستانی که در آن نامی از اسکو دیده می‌شود، کتیبهٔ سارگون دوم، یکی دیگر از پادشاهان آشوری است که در لشکرکشی سال ۷۱۴ پیش از میلاد، در جنگی که در کوهستان اوآئوش (سهند امروزی) با بومیان و مردم محلی انجام داده، از فتح قلعهٔ اوشکایا سخن به میان می‌آورد و می‌گوید که ۱۱۵ دهکدهٔ اطراف را طعمهٔ حریق کرده و ویران و نابود ساخته‌است.[۱۲]
ترکیب اوشکایا (چنانچه با زبان ترکی امروزی سنجیده و قیاس شود)، از دو بخش اوش (=اوچ؛ به معنی سه، عدد سه) و کایا (=قایا؛ یعنی صخره، تخته‌سنگ بزرگ) تشکیل یافته، و با توجه به مفهوم آن، به این ترتیب به احتمال زیاد قلعه‌ای بوده بر فراز کوهی متشکل از سه صخرهٔ بزرگ در این ناحیه. به نظر تاریخ‌دانان، قلعهٔ مزبور احتمالاً در شمال شرقی اسکو قرار داشته‌است.[۱۳]
اسکو را ویدهر نیز گفته‌اند (به معنای منطقه‌ای که آب از وسط آن جاری می‌شود و اطرافش سرسبز و خرم است) اما طبق اسناد و مدارکی که در کتاب منتخب الخصال میر محمدعلی عمادالاسلام اسکویی معرفی می‌شود ویدهر نه به منطقهٔ اسکو بلکه به خسروشهر و دهات تابعهٔ آن گفته می‌شد.[۱۴]
فرهنگ، مدنیت، و ویژگی‌ها و جلوه‌های اجتماعی و فرهنگی ویرایش
موقعیت و پیشینهٔ فرهنگی ویرایش
شهر اسکو و به تبع آن، روستای میلان از دیرباز به داشتن فرهنگ بالا و تعداد زیاد افراد تحصیلکرده و تربیت فرهنگیان و دبیران ممتاز و سرآمد در آذربایجان و برخورداری از غنای فرهنگی در منطقهٔ شمال غرب کشور معروف بوده‌است. تحصیل دانش و معرفت از دیرباز مورد علاقهٔ مردم فرهنگ‌دوست و هنرپرور منطقهٔ اسکو بوده و از دغدغه‌ها و علایق اصلی آنان محسوب می‌گشته، و به همین جهت اسکو و مناطق اطراف آن نسبت به مناطق دیگر در سطح استان همواره درصد بالاتری از جمعیت باسواد و تحصیلکرده و فرهنگی را واجد بوده‌اند. پیشینهٔ دانش‌اندوزی و تحصیل علم به سبک جدید در اسکو و مناطق تابعهٔ آن، به دوران مشروطیت بازمی‌گردد.[ب]
تأسیس اولین نشریه و روزنامه ویرایش
شادروان غلامحسین حقانی اسکویی در سال ۱۳۳۹ قمری دست به کار تهیهٔ یک هفته‌نامهٔ دست‌نویس یک برگ به نام رشحات به زبان ترکی شد، که دربردارندهٔ مطالب فرهنگی، ادبی و اخلاقی بود. این هفته‌نامه به تعداد ۳۰ الی ۴۰ نسخه تهیه می‌شد و به رایگان در اختیار مردم قرار می‌گرفت. نشریهٔ مزبور را بایستی نخستین نشریه منتشر شده در منطقهٔ اسکو دانست. همزمان با این فعالیت فرهنگی، انجمنهای ادبی ۵ نفره‌ای نیز متشکل از فرهنگ‌دوستان در مدارس اسکو به فعالیت می‌پرداختند.[۱۵]
میلان و تأسیس دبستان هاتف ویرایش
در محلهٔ میلان (روستای میلان) اسکو که ـ به مصر کوچک (بالا مصؽر) مشهور بوده ـ از سال ۱۲۷۰ هجری قمری، مکتب‌داران مشهور به ترتیب: ۱- سید اسماعیل ۲- ملا حسن ۳- شیخ علی ۴-میر آقا (پسر سید علی پدر میر موسی علوی، که آموزگار بوده‌است) ۵- میر احمد پسر سید علی ۶- ملا نصیر ۷- عبدالرزاق حمیدی میلانی برای پسران محله، و مکتب‌داران زن به ترتیب: ۱- ملا سارا ۲- کلثوم ۳- سیده فاطمه ۴- ربابه ۵- خدیجه خانم برای دختران تدریس می‌کردند. پیشگامان تأسیس دبستان در محله (روستای امروزی) میلان به ترتیب عبارت بودند از: حاج سید محمد مصلحی میلانی، حاج علی محمد میلانی، حاج علی‌اکبر احمدزاده، و حاج علی‌اکبر باقرزاده؛ که دبستان دولتی هاتف را در سال‌های ۱۳۰۳ و ۱۳۰۴ شمسی دایر کردند و دو نفر آموزگار جهت تدریس برای دانش‌آموزان همراه با حقوق از تبریز فرستادند. در آن زمان شادروان حاج علی‌اکبر باقرزاده میلانی که در مشهد اقامت داشت، ماهانه ۱۰۰ ریال برای تحصیل ۵ تن از شاگردان فقیر و بی‌بضاعت مدرسه به‌طور مرتب می‌فرستاد. در جشن گشایش دبستان، میر موسی علوی میلانی که پیش از آن مدت‌ها در میلان مکتب داشت، شاگردان خود را به دبستان هاتف منتقل کرد و خود به مدیریت دبستان منصوب شد، ولی پس از مدتی جهت مدیریت دبستان خیاو به مشکین شهر انتقال پیدا کرد، و به همین جهت در سال ۱۳۱۹ شمسی مدیریت و آموزگاری مدرسه به عهدهٔ حسینعلی حقانی گذاشته شد.
در سال ۱۳۲۹ شمسی، حاج محمد حق‌مدد میلانی یک باب خانه و باغچه برای ساختمان دبستان به ادارهٔ فرهنگ اهدا کرد و با این کارش نام نیکی از خود به یادگار گذاشت. اما از آنجا که فضای خانهٔ اهدایی او برای تشکیل دبستان شش کلاسه کافی نبود و نیاز به فضای بیشتری وجود داشت، لذا حسین واعظ، نمایندهٔ فرهنگ در اسکو، و حسینعلی حقانی، مدیر دبستان، و محمدعلی شمشیری و محمدحسین ملکی و محمدحسن جعفری میلانی، مردم را تشویق و ترغیب کردند، تا اینکه وجوهی جمع‌آوری شد و خانه و باغچهٔ مجاور منزل اهدایی حق‌مدد میلانی نیز خریداری گردید و بعد از آن مطابق با نقشهٔ ادارهٔ فرهنگ آذربایجان، عملیات ساختمانی مورد نظر آغاز شد.[۱۶] [پ]
تشکیل انجمنهای ادبی ویرایش
استادان و آموزگاران اسکو و مناطق مجاور آن، در نخستین سال‌ها و دهه‌های ایجاد و تأسیس دبستان‌ها در این ناحیه، بعد از اتمام کلاس‌ها و برنامه‌های درسی‌شان به‌طور مستمر گرد هم می‌آمدند و سروده‌هایشان را ارائه می‌کردند. در این خصوص، افرادی مانند میر الیاس ناطقی، طباطبائی عدنان، پژوهی و غلامحسین حقانی از سایرین پیشتازتر و ممتازتر بودند. بدین طریق تعدادی انجمن ادبی پنج‌نفره در دبستان‌ها تشکیل شد. از جمله امور و فعالیت‌هایی که در این انجمن‌ها به آن پرداخته می‌شد، شعرسرایی، مقالهنویسی، خطاطی و نقاشی بود.
زبان ویرایش
زبان شفاهی رایج میلانی‌ها مانند سایر مناطق آذربایجان ایران و منطقهٔ اسکو، زبان ترکی آذری است، اما آنها هم مانند سایر هم‌زبانان خود در نوشتار متون، اغلب مواقع از زبان فارسی و رسم‌الخط مرسوم این زبان بهره می‌برند.
دین و مذهب و اعتقادات عامه ویرایش
اهالی روستا، مانند سایر مناطق آذربایجان شرقی و نواحی اطراف اسکو، مسلمان و شیعه اثنی‌عشری هستند.
علما و معاریف دینی و مذهبی ویرایش
تعدادی از آیات عظام و مراجع تقلید بزرگ شیعه و علما و فضلای برجستهٔ حوزوی و دینی منتسب به میلان هستند، من جمله آیت‌الله‌العظمی سید محمدهادی حسینی میلانی (ره) (۸ محرم ۱۳۱۳ ق. / تیر ۱۲۷۴ ش. ـ جمعه ۲۹ رجب ۱۳۹۵ ق. / ۱۷ مرداد ۱۳۵۴ ش)[۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][ت] از مراجع عالیقدر جهان تشیع که شرح زندگانی و خدمات علمی، فرهنگی و سیاسی او در گلشن ابرار آمده‌است، علامه آیت‌الله حاج سید نورالدین میلانی (فرزند محمدهادی حسینی میلانی) (۱۴ شوال ۱۳۳۶ ق. / تیر ۱۲۹۷ ش. ـ ۱۴۲۵ ق)،[۲۱] و علامه سید علی حسینی میلانی (سید علی‌اصغر) (رمضان ۱۳۶۷ ق. / ۱۳۲۷ ش. ـ) (نوهٔ آیت‌الله محمدهادی حسینی میلانی).[۲۲]
از دیگر روحانیان این خطه میتوان از آقامیرتقی فخرالاسلامی میلانی (۱۲۳۷ ش. -۱۳۰۹ ش.) روحانی دربار مظفری نام برد که با فرمان مظفرالدین شاه، جهت کسب علوم عالی دینی عازم عتبات عالیات شد. این فرمان (تصویر حاضر) هنوز نزد نوادگان ایشان موجود است. وی پس از بازگشت به سرزمین مادری، از سوی مظفرالدین شاه به کسب لقب «فخرالاسلام» نائل آمد و در روستای میلان اولین دفترخانه ثبت ازدواج را تأسیس نمود و در کنار آن به حل مسائل خانوادگی نیز میپرداخت.
از وی پسری به نام میر ابوالقاسم فخرالاسلامی میلانی به یادگار ماند که خود نیز از مفاخر روستای میلان و مخترع دستگاه های صنعت نساجی بود. (به قسمت «شخصیتهای علمی، فرهنگی و اجتماعی برجسته دیگر» در همین صفحه رجوع شود)
خاندان های معروف میلان ویرایش
از خاندان های مهم و تاثیرگذار در تاریخ می توان به نام هایی از جمله عطاري ميلاني، سادات حسینی میلانی، ضامنی میلانی، شمشیری میلانی، عنابی میلانی، جلیلی میلانی ،منتظری میلانی، آقامحمدی میلانی ، کاظم زاده میلانی، افتخاری میلانی، روشنی میلانی، فخرالاسلامی میلانی و جعفری میلانی اشاره کرد. این خاندان ها به پاس خدمات یکتا و کم نظیر در کمک به توسعه و رقم زدن تاریخ و همچنین تربیت انسان های فرهیخته و تاثیر گذار در همه‌ی ادوار تاریخ، ماندگار مانده و بین مردم شهرستان اسکو به نیکی یاد خواهند شد.[۲۳]
خاندان سادات حسینی میلانی ویرایش
اجداد این خاندان همگی از سادات حسینی شهر مدینهٔ منوره و از فرزندان امام علی بن حسین بودند[۲۴] که به جهت شرافت علمی و معنوی از بزرگان مدینه به‌شمار می‌رفتند. محلهٔ قدیمی بنی‌هاشم محل سکونت این خانواده بود و همواره بزرگانی از قبایل عرب و دانشوران اسلامی بدانجا رفت‌وآمد می‌کردند. هجرت آنان در اواخر قرن یازدهم هجری قمری از مدینه به آذربایجان ایران، در پی دعوتی بود که از جانب شیعیان این دیار انجام گرفت. به دنبال این دعوت، سید حسین (جد محمدهادی میلانی حسینی) و برادرش علی‌اکبر که هر دو از جوانان فرزانهٔ مدینه بودند، به همراه زائران خانهٔ خدا وارد آذربایجان شدند و در اسکو اقامت گزیدند. سید حسین در میلان ماند و از همان‌جا ازدواج کرد. او تا آخر عمر در میان دوستداران اهل بیت پیامبر در منطقهٔ آذربایجان، به تبلیغ و ترویج احکام و اصول دینی مشغول بود. با فوت سید حسین، فرزندان وی و بعدها نوادگانش رسالت او را در منطقهٔ آذربایجان دنبال کردند.[۲۵][ث]
علامه سید علی حسینی میلانی اجداد و تبار خود را چنین معرفی کرده‌است:
خاندان ما، میلانی، منتسب به شهرک میلان در نزدیکی‌های تبریز است. در حدود ۲۵۰ سال پیش مردم آن منطقه دیدند که در آن دیار سیدی از اولاد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) وجود ندارد. به خاطر اینکه آن منطقه به وجود سادات صاحب برکت شود، این موضوع را با علمای تبریز در میان نهادند و نتیجه این شد که حجاج در موسم حج از رئیس سادات مدینه تقاضا نمایند تا سیدی را به همراه آنها با خودشان بیاورند. دو نفر از سادات مدینه به نامهای سید علی‌اکبر و سید حسین که با هم برادر بودند، به تقاضای مردم و علما جواب مثبت دادند و به همراه آنان آمدند و در این منطقه ساکن شدند، که سید علی‌اکبر جد ماست. سید علی‌اکبر نوادگانی دارد به نام سید احمد که جهت تحصیلات علوم دینی، ساکن نجف اشرف گردید و از شاگردان صاحب جواهر بود، فرزند وی سید جعفر که از فضلای حوزهٔ علمیهٔ نجف اشرف بود، مفتخر به دامادی آیت‌الله‌العظمی شیخ محمدحسن مامقانی، عالم و مرجع بزرگ عصر خود گردید که جدم آیت‌الله‌العظمی سید محمدهادی حسینی میلانی، داماد فرزند آن بزرگوار و داماد دایی خود آیت‌الله‌العظمی شیخ عبدالله مامقانی می‌باشد. اما بنده از طرف مادری نیز منتسب به خاندان علم و تقوا و فضیلت هستم. مادرم که بانویی پرهیزگار، اهل عبادت، متهجد و از لحاظ اخلاقی ممتاز بودند، دخت علامه سید حسین رضوی تبریزی نجفی است که در سال ۱۳۷۵ قمری در نجف درگذشت و در صحن مطهر علوی مدفون گردید. سید حسین فرزند برومند آیت‌الله‌العظمی آقا سید علی رضوی تبریزی ملقب به داماد است؛ چرا که وی نیز داماد آیت‌الله‌العظمی شیخ محمدحسن مامقانی است. مادر این بانو، دختر علامه شیخ حسن شربیانی، فرزند عالم بزرگ آیت‌الله‌العظمی فاضل شربیانی است که از بزرگان شیعهٔ امامیهٔ عصر در نجف اشرف بود. مادر پدر بزرگوارم نیز دختر گرامی مرحوم آیت‌الله شیخ عبدالله مامقانی فرزند عالم بزرگوار آیت‌الله‌العظمی شیخ محمدحسن مامقانی (ره) است و لذا انتساب بنده از دو طرف پدر و مادر به آیت‌الله‌العظمی حاج شیخ محمدحسن مامقانی می‌باشد.[ج]
لازم به توضیح است که خاندان مزبور با اینکه دارای نام خانوادگی میلانی هستند، اما اغلب دوران‌های عمرشان را در جاهایی غیر از این روستا سپری کرده‌اند (یعنی در مناطق و شهرهای مختلف ایران و عراق امروزی). مثلاً دربارهٔ آیت‌الله سید علی‌اصغر حسینی میلانی می‌دانیم که بنا بر حوادث و پیشامدهای کشور عراق و خالص‌سازی عربی توسط حزب بعث و اخراج معاودین عراقی، او در سال ۱۳۹۰ هجری قمری به همراه تعدادی از سایر ایرانیان و برخی از شیعیان ناگزیر به ترک کشور عراق شد و رهسپار ایران گردید.[۲۶]
نقش خانوادهٔ سادات میلانی در سیاست و تاریخ ویرایش
اعلامیه‌ها و بیانیه‌های آیت‌الله میلانی ویرایش
آیت‌الله سید محمدهادی میلانی یکی از چهره‌های برجسته و شناخته‌شده بین مبارزین نهضت‌های ضدحکومتی پیش از انقلاب ۱۳۵۷ بود[۲۷] و مخصوصاً در ماجرای انجمنهای ایالتی و ولایتی، همراه دیگر مراجع بزرگ، فعالیت‌های چشمگیر و قابل توجهی انجام داد و به شدت با لایحهٔ مزبور به مخالفت پرداخت. از جمله در جمادی‌الثانی ۱۳۸۲ قمری در تلگراف شدیداللحنی، عواقب تصویب این لایحه را به نخست‌وزیر وقت گوشزد کرد. در بخشی از متن آن تلگراف، چنین آمده‌است:
وظیفهٔ خود می‌دانم با استمداد حضرت بقیةالله ـ ارواحنا فداه ـ برای سومین بار صریحاً اعلام بدارم تصویب‌نامهٔ دولت شما در مورد انجمنهای ایالتی و ولایتی با عدم رعایت شرط اسلام در انتخاب‌شوندگان، و تبدیل قسم قرآن مجید به قسم به کتاب آسمانی، ملت مسلمان ایران و خاصه علمای اعلام را بی‌نهایت خشمگین ساخته‌است… تذکر می‌دهم به حکم موازین شرعی و احترام به افکار و معتقدات ملت مسلمان ایران، لازم است هر چه زودتر تصویب‌نامهٔ مزبور را لغو و برای اطلاع عموم اعلام نماید.[۲۸][چ]
وی همچنین در ۲۸ بهمن سال ۱۳۴۱ شمسی (۲۲ ذی‌حجه ۱۳۸۲ قمری) طی اعلامیه‌ای، ضمن تعطیل اعلام کردن عید نوروز، اینچنین از اقدامات حکومت وقت انتقاد نمود (متن اعلامیه):
ملت مسلمان ایران، همه ساله در طلیعهٔ سال نو طبق عادات جاریه، مردم این مملکت عیدی داشته و مراسمی عمل می‌گردید، ولی با کمال تأسف آنچه در گذشته بر ملت ما گذشت، دلی شاد و خاطری آسوده باقی نگذاشت، در این مدت، هیئت حاکمه و زمام‌داران از هیچ تجاوزی به حقوق فرد و اجتماع دریغ نکرده، گستاخی را تا آنجا کشاندند که قوانین آسمانی اسلام را مورد ملعبه قرار داده و بدون توجه به خشم عمومی ملت مسلمان، به حریم احکام شرعیه که در حکم نوامیس الهی می‌باشد، تجاوز کردند و هم‌اکنون جمعی از علماء و رجال متدین و استادان و دانشجویان دانشگاه‌های مملکت در زندان به سر می‌برند، از هر طرف ابتلاء و فقر و گرسنگی ملت ما را تهدید می‌کند. بیکاری و فساد و تجاوز عمال حکومت به حقوق انسانی افراد، نقطه‌ای را خالی نگذاشته، تنها چیزی که مورد توجه نیست، حقوق ملت و مصالح آنهاست، معلوم نیست تا کی مهلت پیدا کنند و عاقبت کار به کجا برسد! روشن است در این شرایط، روحانیتی که خود را شریک غم و شادی ملت مسلمان ایران می‌داند، هرگز عید و مراسم آن را نخواهد داشت؛ جز آن‌که متوسل به اولین شخص عالم امکان، حضرت ولی‌عصر (ارواحنا له الفداء) شده و از درگاه خداوند متعال مسألت نماید در سال جاری فرجی برای ملت مسلمان و عموم برادران ایرانی روی دهد و آسایش روحی و فکری حاصل آید.
و السلام علی من اتّبع الهدی، محمد هادی الحسینی المیلانی، ۲۲ ذی‌الحجة ۱۳۸۲[۲۹]
او همچنین پس از شورش ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ و دستگیری و زندانی شدن آیت‌الله خمینی، بدون اطلاع قبلی و به طوری که مقامات محلی خبردار نشوند، با هواپیما عازم تهران شد، اما هنگامی که هواپیما به نیمه‌های راه رسیده بود، مقامات از قضیه باخبر شدند و هواپیما را به مشهد برگرداندند. پس از آن، آیت‌الله میلانی از راه زمینی و باز بدون اطلاع مقامات، خود را به تهران رساند، و طی تلگرافی به آیت‌الله خمینی چنین نوشت:
بازداشت حضرت‌عالی و بقیهٔ آیات و حجج و مبلغین و اساتید دانشگاه و سایر اشخاص محترم باایمان در ایام عزاداری حسینی (علیه‌السلام) به جرم اظهار حق و امر به معروف و نهی از منکر، بسیار موجب تأثر است… ساکت نخواهیم نشست، بر همهٔ مسلمانان لازم است به وظیفهٔ ارادت‌مندی خود عمل نمایند و یاری و پشتیبانی کنند و هم‌آهنگی خود را اظهار بدارند تا با تأیید خداوندی، قرآن و دین و آیین از مخاطرات مصون گردد، گویا اولیاء امور می‌خواهند این مملکت جعفری را به خاک و خون کشیده، با کشتن جوانان غیور و باایمان، کشور را به دست دشمنان اسلام و قرآن بسپارند…
سید محمدهادی الحسینی المیلانی[۳۰]
محمدهادی میلانی در تاریخ دوم مرداد ۱۳۴۲ نیز ضمن اعلامیه‌ای مفصل در محکومیت دستگیری آیت‌الله خمینی، مظالم حکومتی را به مردم گوشزد کرد و آنها را به پایداری دعوت نمود.[ح]
پس از حملهٔ مأموران حکومتی به مدرسهٔ فیضیه، آیت‌الله میلانی پیامی بدین مضمون صادر کرد:
… ما از حمله و یورش چنگیزانه به ساحت حوزهٔ علمیهٔ قم گذشتیم! از حبس و زجر رجال دینی و ملی گذشتیم! از حمله به دانشگاه و مراکز علمی ملت و سلب هر نوع آزادی فردی و اجتماعی چشم پوشیدیم! از دزدی و فساد و تباهی و تجاوز به مردمان صالح و تقویت دزدان و خیانتکاران گذشتیم! از برادرکشی‌هایی که در نقاط مملکت ترتیب داده‌اند، صرف نظر کردیم! این ننگ را کجا ببریم که مملکت اسلامی ما را دارند پایگاه اسرائیل و صهیونیست می‌کنند، و نیز افرادی را که با آنها هم‌دست‌اند، در رأس کارها قرار می‌دهند…[۳۱][خ]
همچنین وی در سفری به تهران، ماهیت نهضت علما و مردم را چنین بیان می‌کند:
… من در این مسافرت به جد خود حضرت سیدالشهداء ـ علیه‌السلام ـ تأسی کرده، از جوار امن ثامن‌الحجج ـ علیه‌السلام ـ به تهران آمدم، تا به دنیا اعلام کنم این قیام و نهضت به هیچ وجه صورت ارتجاعی ندارد؛ بلکه نهضتی است که ملتی مسلمان برای مقابلهٔ حکومت‌های جابرانه، با پیشوایی مقامات عالیهٔ روحانی تعقیب می‌کند. هدف ملت مسلمان ایران این است که بیش از این به مصالح دنیایی و دینی آنان تجاوز نشود. باید حکومت مردم را به مردم سپرد و حق مردم را باید به خودشان واگذار کرد.[۳۲]
ارادت به آیت‌الله خمینی ویرایش
میلانی نسبت به خمینی اخلاص و ارادت داشته‌است. در نامهای که خطاب به خمینی در دوران تبعید وی در ترکیه نوشته‌است، چنین می‌گوید:
خوشا به سعادت آن سرزمین که حضرت‌عالی در آن تشریف دارید.[۳۳]
شهید سعیدی خاطره‌ای بدین مضمون از آیت‌الله میلانی تعریف کرده‌است:
… روزی آیت‌الله میلانی هنگامی که نزدشان نام امام خمینی برده شد، فرمودند: «سلام الله علیه». پس عده‌ای به آیت‌الله اعتراض کردند. ایشان فرمودند: ساکت باشید فلانی! اینجا مسألهٔ تقلید در بین نیست که گفته شود فلانی اعلم است یا من! اینجا، بحث رهبری است و چنین نیست که هر مجتهدی لیاقت رهبری داشته‌باشد، لیاقت رهبری را تنها فقیه سیاستمداری داراست که عالم به زمان خویش باشد و در راه خدا از ملامت ملامتگران هراس نداشته‌باشد و اکنون این مشخصات در کسی جز آیت‌الله خمینی نیست…[۳۴]
خدمات ویرایش
آیت‌الله میلانی با وجود همهٔ اشتغالاتی که در مقام مرجعیت و زعامت حوزه داشت، هیچ‌گاه از مشکلات مردم غافل نشد. او پس از زلزلهٔ سال ۱۳۴۷ شمسی در جنوب خراسان (منطقهٔ کاخک)، مردم را برای بازسازی و کمک به آوارگان بسیج کرد و بارها طلاب را جهت کمک به مردم به این شهر اعزام نمود. گفته شده که برای مردم بی‌خانمان و آوارهٔ آن منطقه خانه‌ها ساخت و حتی سند به نام آنها نوشت. وی در بازسازی مسجد امام علی هامبورگ آلمان نقش مؤثری ایفا کرد و در اعزام آیت‌الله بهشتی به آنجا تلاش بسیاری نمود. وی همچنین به مسلمانان و اندیشمندان اسلام‌گرای اروپا کمک می‌کرد تا در نشر و ترویج اسلام جدی باشند. او علاوه بر این موارد، بازسازی مدارس علمی مشهد و مدرسهٔ حقانی قم و کمک به ایجاد چندین مدرسهٔ دینی در شهرستان‌ها و ده‌ها کار نیکوکارانهٔ دیگر برای مسلمانان ایران و سایر کشورهای اسلامی را در کارنامهٔ خود دارد.[۳۵]
تقدیر و تجلیل ویرایش
سایت شفقنا (پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه) در تاریخ ۸ دی ۱۳۹۵ در گزارشی اعلام کرد که طی مراسمی با حضور برخی مراجع عظام تقلید از مجموعه‌ای ۲۶ جلدی از آثار و تألیفات شخصی آیت‌الله‌العظمی سید محمدهادی میلانی و آثار دیگر مرتبط با او رونمایی شده‌است.[۳۶][د]
شخصیتهای علمی، فرهنگی و اجتماعی برجستهٔ دیگر ویرایش
از چهره های شاخص روستای میلان میتوان به مهندسِ مخترع میر ابوالقاسم فخرالاسلامی میلانی (۱۲۹۵ ش. -۱۳۸۱ ش.) اشاره کرد. بر اساس آنچه در فرهنگ سه جلدی اَعلام سخن (۱۳۸۷ ش.) آمده است ایشان طراح ماشین آلات نساجی و اولین مهندسی بود که دستگاه ژاکارد را اختراع کرد. این دستگاه، پارچه های گلدار و طرحدار میبافت. وی همچنین مخترع نخستین دستگاه فتیله بافی گرد بود. اختراعات ایشان همواره کمک شایانی به صنعت نساجی ایران کرده و از نامشان در کتب دانشگاهی یاد شده است.[۵۱]
از دیگر چهره های شاخص, سید محمد میلانی حسینی (چهارشنبه، ۱ فروردین ۱۳۱۸ ش. ـ) پزشک متخصص اطفال و نمایندهٔ مردم در اولین دورهٔ مجلس شورای اسلامی (مرحلهٔ دوم) از شهر تبریز و دانشیار دانشکدهٔ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی تهران از دیگر شخصیتهای مهم و معروف معاصر اهل میلان است.[۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱]
جلوه‌ها و مظاهر فرهنگی منطقه ویرایش
پارچهٔ کلاقه‌ای، نان و دوشاب اسکو ویرایش
اسکو مرکز اصلی تجمع کارگاه‌های چاپ باتیک یا چاپ کَلاقه‌ای در استان آذربایجان شرقی و قطب اصلی این هنر-صنعت در کشور محسوب می‌شود.اسکو از مراکز مهم تولید پارچه‌های حریر ابریشمی به‌خصوص پارچه‌های زیبا و خوش‌سلیقهٔ کلاقه‌ای است که به صورت طبیعی و مصنوعی توسط هنرمندان اسکویی تولید می‌شوند، و علاوه بر مصرف در داخل، به کشورهای مشترک‌المنافع نیز صادر می‌گردند. تولید این نوع پارچه به دورهٔ انقلاب مشروطیت برمی‌گردد. برخی از اهالی شهر اسکو که در آن زمان جهت امرار معاش به کشورهای اقماری شوروی سابق رفته بودند، هنگام بازگشت به میهن، صنعت بافت و تولید پارچه‌های کلاقه‌ای را از شهر گنجه جمهوری آذربایجان با خود به اسکو منتقل کردند و رفته‌رفته رونق و آوازهٔ این نوع پارچه‌های ساخت اسکو در منطقه فراگیر شد.
درست است که اسکو، تاکستان‌ها و باغ‌های انگور قابل توجهی ندارد، یا به علت کوهستانی بودن فاقد مزارع وسیع گندم و جو است، اما جالب توجه است که بهترین دوشاب (نوعی شیرهٔ مخصوص حاصل از انگور) و لذیذترین نان خوردنی با عالی‌ترین کیفیت و مرغوبیت (که حتی تا چندین سال هم می‌تواند سالم بماند) و نیز بهترین عسل طبیعی در همین منطقه تولید و نه تنها به اقصی نقاط کشور؛ بلکه به کشورهای همجوار نیز صادر می‌شود.[۴۲]
بناهای تاریخی ویرایش
حمام ویرایش
شاید بتوان گفت معروف‌ترین بنای میلان، حمام قدیمی آن است که قدمتش به دورهٔ صفویان می‌رسد.[۴۳] ورودی این حمام در منتهی‌الیه ضلع جنوبی آن قرار دارد و با چهار پله وارد یک هشتی هشت‌ضلعی می‌شود و از آنجا منتهی به راهروی شمالی سربینه می‌گردد. رعایت سلسله مراتب ورودی، دالان، سربینه و گرمخانه چون سایر حمام‌های تاریخی به چشم می‌خورد. پوشش طاق و گنبدی بر روی ستون‌های سنگی با سرستون‌های مقرنس کاری سنگی از ویژگی‌های خاص این بناست. بنا پلانی به ابعاد تقریبی ۱۵ در ۴۰ متر دارد. مصالح به‌کاررفته در بنا، سنگ و آجر با ملات ساروج و گچ می‌باشد. حمام پس از هشتی و راهروی ضلع شمالی، شامل یک سربینه با سقف گنبدی است که بر روی چهار ستون سنگی استوار شده‌اند. فضای گرمخانه نیز سقف گنبدی زیبایی دارد. تزئینات بنا شامل سرستون‌های مقرنس سنگی در فضای داخلی است.
حمام میلان در سال ۱۳۸۲ شمسی توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با شماره ۱۰۴۷۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.[۴۴]
مسجد جامع ویرایش
در میلان مسجد کهنی وجود دارد که به عنوان مسجد جامع روستاست و بنای آن به سال‌های نخست هزارهٔ دوم هجری مربوط می‌شود (دورهٔ صفویه). این مسجد به صورت مجموعه طراحی و اجرا شده‌است. پلان اصلی مسجد به‌طور یک مربع منسجم در ابعاد ۱۶ در ۱۶ متر گنجانده شده و شامل ۹ گنبد عرق‌چین می‌باشد. عمق ایوان‌های سه‌طرفهٔ مسجد ـ یعنی شمال، شرق و غرب ـ به‌طور دقیق محاسبه شده‌است؛ به طوری که در مدت نزدیک به چهار قرن از بنا و ایجاد مسجد، در طاق‌ها و گنبدهای آن هیچ رانش و خللی مشاهده نمی‌شود. ایوان ضلع غربی که مشرف به میدان و آب‌نماست، به طول ۱۶ متر و عرض ۳ متر علاوه بر زیبایی، در تابستان و زمستان به اعتدال هوای فضای داخل مسجد کمک می‌کند. منارهٔ آجری جالبی برای مسجد تعبیه شده، که کلاهکش به صورت گنبد کوچک ضربی است.[۴۵] سنگنبشته‌ای نیز بر بالای در ورودی مسجد نصب گردیده که مضمونش چنین است: «قال الله تبارک و تعالی و إن المساجد لله، فلاتدعوا مع الله احداً،[ذ]و قال النبی علیه‌السلام: من بنی مسجداً لله، بنی الله له بیتاً فی الجنة». سنگنبشتهٔ مزبور، خط ثلث برجسته دارد و تاریخ حجاری آن معلوم نیست، ولی شیوهٔ کار و مضمون عبارت درود فرستاده شده به پیامبر اسلام به خوبی مسلم می‌سازد که سنگنوشته متعلق به قبل از ظهور حکومت صفویه است.[۴۶] مسجد مزبور در دههٔ هفتاد شمسی در حال تخریب بود، به همین جهت در سال‌های ۱۳۷۶ و ۱۳۷۷ برای پیشگیری از ریزش و جلوگیری از خطرات جانی و انسانی، مورد بازسازی و مرمت کلی قرار گرفت و جمع‌آوری و دوباره‌سازی شد.[۴۷] سطوح و بخش‌های مختلف مسجد جامع میلان به‌طور کلی عبارتند از: سطح مسجد: ۲۵۶ مترمربع، ایوان غربی دوطبقه: ۹۶ مترمربع، بخش شرقی در دوطبقه: ۲۲۴ مترمربع، که مجموع مساحت آن ۵۷۶ مترمربع می‌شود و از این مقدار، ۲۵۶ مترمربع آن مرمت و ۳۳۰ مترمربع آن در دههٔ هفتاد بازسازی شد. منارهٔ مسجد نیز به علت عدم ایستایی و تعمیرات نامناسب گذشته، مجدداً طراحی و اجرا گردید.[۴۸]
این مسجد که بنا و تجدید ساختمان و مرمت آن مربوط به دوره‌های صفویه و قاجاریه است، در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ شمسی با شمارهٔ ثبت ۲۷۹۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است.[۴۹][۵۰]
پیوند به بیرون ویرایش
یادداشت‌ها ویرایش
- ↑ احتمال داده می‌شود که روستای تاریخی کندوان به همین ترتیب ایجاد شده‌باشد. در مسیر اسکو به کندوان (کندوجان) در سمت چپ جاده، آثار معدودی از آنچه گفته شد، به چشم می‌خورد (روستای مدفون حیله‌ور یا پیله‌ور) که لازم است مورد رسیدگی و کندوکاو قرار گیرد تا مسائل بیشتری از منطقه را روشن کند.
- ↑ نخستین دبستان اسکو در سال ۱۳۲۸ قمری ساخته شد. ساختمان اولیهٔ این دبستان، در واقع قدیمی‌ترین مکتبخانهٔ شهر اسکو بود؛ بنای محکم و استواری در کنار مسجد جامع شهر، که چهار حجره داشت. تاریخ دقیق بنای مکتب مزبور به درستی معلوم نیست، اما طبق تحقیقات انجام شده توسط شادروان غلامحسین حقانی، به احتمال زیاد هنگام ساخت مسجد جامع، آن را ایجاد کرده بودند. زمانی (در حدود سال ۱۲۵۰ هجری قمری) ملا رسول اسکویی که مرد باسواد و خطاطی بود، در این مکتب شاگردان بسیاری داشت. پس از فوت وی در سال ۱۲۹۲ قمری، پسرش ملا علی خوشنویس، مکتبدار و متولی تعلیم و تربیت دانش‌آموزان و رهپویان علم شد. در سال ۱۳۲۸ قمری (برابر با ۱۲۸۹ شمسی)، مازاد درآمد اوقاف اسکو سبب شد تا سه شخصیت برجسته و عالم، یعنی شادروان حاج سید رضا و حاج سید محمد آقا حائری و سید میرزا عبدالمحمد مجدالاسلامی (که بعدها به حسینی الهامی اسکویی شهرت یافت) تصمیم بگیرند که طبقهٔ فوقانی حجره‌های این مکتب در کوی سفلی را به بنای دبستان رضویهٔ اسکو اختصاص بدهند. بدین ترتیب دبستان رضویه، یعنی نخستین دبستان شهر، در سبزه‌میدان مقابل مسجد جامع پایه‌گذاری شد. در همان سال، برادر ستارخان به نام حاجی عظیم خان که به عنوان حاکم به اسکو اعزام شده بود، از مدرسهٔ نوبنیاد رضویه بازدید کرد و ضمن تأیید مدرسه، از فرهنگیان دلسوز و بانیان خیّر و دانش‌دوست آن تشکر و قدردانی نمود. سید میرزا عبدالمحمد حسینی الهامی (مجدالاسلام سابق) که از شاگردان حاج میرزا علی ثقةالاسلام تبریزی (شهید راه ملت و مشروطیت) و فردی مطلع به علوم اسلامی و علوم جدید و از جمله روشنفکران و مشروطه‌خواهان بود، به مدیریت دبستان انتخاب گردید و برادرش میرزا یوسف، آموزگار مدرسه شد. چندی بعد در سال ۱۳۳۶ قمری به علت گرانی و قحطی و رکود کسب و کار، مدرسه به حالت تعطیل درآمد، اما بعد از دو سال که جمعیت خیریهٔ اسکو تشکیل شد، با تلاش جمعیت مزبور، مدرسه مجدداً گشایش یافت. لوح دبستان رضویه در سال ۱۳۰۳ شمسی در تبریز تهیه شد. روی آن این مضمون به چشم می‌خورد: «علم یا مرگ. طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة». نیز در سال ۱۳۱۰ شمسی در زمان حکومت رضاشاه پهلوی، اهالی فرهنگ‌دوست اسکو خواهان تأسیس یک مدرسهٔ دخترانه از محل درآمد اوقاف شدند. این تقاضا پذیرفته شد و در کوی فخرالدین در ملک وقفی، بنای مدرسه دخترانهٔ ناهید (زینب کبری امروزی) گذاشته شد و ساختمان مزبور ساخته شد (بر سردر ساختمان مزبور، این عبارت نوشته شد: «بر حسب دستور آقای دکتر احمدخان محسنی، رئیس تشکیلات معارف و اوقاف آذربایجان، این محل از عواید اوقاف اسکو ساخته شد»). به این ترتیب، در حالی که کمتر شهری در ایران مدرسهٔ دخترانه داشت، شهر اسکو صاحب دبستان دخترانهٔ ناهید شد. هنوز زمان زیادی از بنای این مدرسه نگذشته بود که اهالی فرهنگ‌دوست اسکو تصمیم گرفتند دبیرستان هم داشته باشند؛ لذا در یکی از اتاق‌های دبستان شاپور اقدام به دایر نمودن کلاس دبیرستان کردند و با مساعدت اهالی خیّر و نیکوکار اسکو و همچنین وجوه حاصله از کوپن یک ریالی قند و شکر که جمع‌آوری کردند، عملیات احداث ساختمان دبیرستان به صورت واحدی متصل به دبستان شاپور با سرپرستی ابوالفضل سعیدپور آذر، نمایندهٔ فرهنگ و اوقاف وقت، آغاز و شالودهٔ بنای آن نهاده شد. مدتی بعد ساختمان دبیرستان به علت نبود پول کافی، نیمه‌کاره رها شد. اندکی بعد چنین مقرر شد که وجه‌الاجارهٔ سالیانهٔ یک شبانه‌روزِ کلیهٔ قنات‌های جاریهٔ اراضی اسکو و عواید حاصله از فروش آب‌های زمستانی به نفع تکمیل ساختمان دبیرستان به فرهنگ اختصاص یابد. بدین ترتیب از ناحیهٔ کمک‌ها و اعانات مردمی، نواقص بنا مرتفع گردید و کلاس هفتم در سال ۱۳۲۷ شمسی و کلاس هشتم در سال بعد و کلاس نهم هم پس از این دو کلاس، دایر شد. به این ترتیب دبیرستان شاپور در سال ۱۳۲۹ شمسی به‌طور رسمی تأسیس گردید و شروع به فعالیت کرد. سپس در سال ۱۳۳۴ شمسی دبیرستان دانش تأسیس شد و بعد از آن کلاس‌های آن تا کلاس ششم طبیعی تکمیل گردید. در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۲۷ و ۱۳۳۰ شمسی، دبیرستان دخترانه ناهید تأسیس شد و چنان مورد استقبال قرار گرفت که به صورت دو شیفته کار می‌کرد. باید توجه داشت که همهٔ این فعالیتها مقارن با زمانی بود که مدارس به سبک جدید حتی در شهر بزرگ و مهمی چون تبریز کم‌شمار و اندک بودند.
- ↑ نوشتار «دبستان هاتف میلان»، از مهدی عارفی اسکویی، برگرفته از کتاب در حال تدوین «اسکو در گذر تاریخ»، با بهره‌گیری از دست‌نوشته‌های مرحوم غلامحسین حقانی.
- ↑ در کتاب آثار باستانی آذربایجان، جلد اول: آثار و ابنیهٔ تاریخی شهرستان تبریز، نوشته عبدالعلی کارنگ، از سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، شمارهٔ ۹۱، چاپ سال ۱۳۵۱، صفحه ۶۰۸، نام این مرجع تقلید شیعه به صورت «حاج سید عبدالهادی میلانی» آمده بود که ظاهراً اشتباه ذکر شده‌است.
- ↑ سید حسین فرزندان زیادی داشت که بزرگ‌ترین آنها سید اسدالله در سلک علما بود. پس از سید اسدالله، رسالت او را فرزندش علی‌اکبر، و پس از علی‌اکبر نیز فرزندش سید مرتضی و بالاخره سید احمد، فرزند سید مرتضی (که همگی از بزرگان و دانشوران زمان بودند) بر دوش گرفتند، و به این ترتیب خاندان مزبور نزدیک سه قرن زعامت امور دینی و مذهبی را در منطقهٔ آذربایجان عهده‌دار بود.
- ↑ نقل از سایت رسمی آیت‌الله سید علی‌اصغر میلانی حسینی
- ↑ اسناد انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ۳۲
- ↑ مجلهٔ نور علم، شمارهٔ ۲۵
- ↑ اسناد انقلاب اسلامی، ص ۱۹۴
- ↑ در این مراسم که آیات مکارم شیرازی، سبحانی، شبیری زنجانی، استادی، مقتدایی، و حجج اسلام و مسلمین شهرستانی و سعیدی حضور داشتند، از ۲۰ جلد کتاب منتشر شده به زبان عربی و ۶ جلد کتاب به زبان فارسی رونمایی شد. ۶ مجلد مزبور عبارت بودند از: ۱) مجموعهٔ مقالات شخصیتهای علمی بزرگ حوزه‌های مشهد و قم در مورد آیت‌الله‌العظمی میلانی ۲) مجموعهٔ مصاحبه‌هایی که عده‌ای از مراجع و استادان بزرگ در مورد او انجام داده‌اند ۳) نامه‌هایی که بین آیت‌الله‌العظمی میلانی و علما و مراجع و شخصیتهای دینی واجتماعی دیگر رد و بدل شده‌است ۴) اسنادی که از ساواک در زمان رژیم پهلوی دربارهٔ فعالیت‌های سیاسی وی به دست آمده ۵) شناخت‌نامه که مجموعه‌ای از مقالات و پایان‌نامه‌های دانشگاهی است که دربارهٔ او تحریر شده ۶) مجموعه‌ای از کلمات و سخنان عرفانی و اخلاقی که وی در دوران جوانی خود نوشته بود و تاکنون جایی منتشر نشده بود.
- ↑ سورهٔ الجن، آیهٔ ۱۷
پانویس ویرایش
- ↑ محمد ملاحسینی (۹ اردیبهشت ۱۳۹۱). «آشنایی با روستای میلان - آذربایجان‌شرقی». همشهری آنلاین. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۸-۲۴.
- ↑ «درگاه ملی آمار».
- ↑ «اطلاعات آماری جامعه روستایی».
- ↑ https://web.archive.org/web/20190401081740/http://farhangeoskou.blogfa.com/category/5. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ آوریل ۲۰۱۹. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ [همان همان] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). پارامتر|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20190401081740/http://farhangeoskou.blogfa.com/category/5. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ آوریل ۲۰۱۹. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20171228151257/http://www.osku1391.blogfa.com/category/3. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ دسامبر ۲۰۱۷. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ http://hamshahrionline.ir/details/168114. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ http://www.irna.ir/eazarbaijan/fa/News/2000043475/انرژی_ونیرو/ˈ_اسکو_ˈ_شهر_قنات_های_آذربایجان_شرقی. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک)[پیوند مرده] - ↑ http://www.irna.ir/eazarbaijan/fa/News/2000043475/انرژی_ونیرو/ˈ_اسکو_ˈ_شهر_قنات_های_آذربایجان_شرقی. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک)[پیوند مرده] - ↑ http://kandovansuite.blogfa.com/1385/09. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک)[پیوند مرده] - ↑ https://web.archive.org/web/20190401081740/http://farhangeoskou.blogfa.com/category/5. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ آوریل ۲۰۱۹. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20190401081740/http://farhangeoskou.blogfa.com/category/5. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ آوریل ۲۰۱۹. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20190401081740/http://farhangeoskou.blogfa.com/category/5. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ آوریل ۲۰۱۹. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20190401081740/http://farhangeoskou.blogfa.com/category/5. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ آوریل ۲۰۱۹. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20190504161751/http://valiasrusko.blogfa.com/post/12. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مه ۲۰۱۹. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20190901180017/http://www.asreshia.com/fa/imagereport/4526/%D8%A2%DB%8C%D8%AA%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B8%D9%85%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AA%D8%B5%D9%88%DB%8C%D8%B1. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ سپتامبر ۲۰۱۹. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://www.welayatnet.com/fa/news/65281. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک)[پیوند مرده] - ↑ https://web.archive.org/web/20171026071707/http://mashhadenc.ir/%d8%a2%db%8c%d8%aa-%d8%a7%d9%84%d9%84%d9%87-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%b8%d9%85%db%8c-%d8%b3%db%8c%d8%af-%d9%85%d8%ad%d9%85%d8%af-%d9%87%d8%a7%d8%af%db%8c-%d9%85%db%8c%d9%84%d8%a7%d9%86%db%8c-%d9%82%d8%af/. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۷. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://www.pasokhgooyan.ir/node/35060. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک)[پیوند مرده] - ↑ https://web.archive.org/web/20170303112833/http://mobasherghadir.ir/%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ مارس ۲۰۱۷. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20190703002223/http://wikifeqh.ir/%D8%B3%DB%8C%D8%AF%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۱۹. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20160110095007/http://nbo.ir/%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A2%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C__a-261.aspx. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۶. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ سید هادی حسینی میلانی، محاضرات فی فقه الإمامیة، کتاب الزکاة، ج ۱، ص ۶.
- ↑ https://web.archive.org/web/20160110095007/http://nbo.ir/%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A2%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C__a-261.aspx. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۶. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ علی احمدی، اخراج ایرانیان از عراق.
- ↑ http://www.hozehkh.com/OneEntry?entryID=15705. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک)[پیوند مرده] - ↑ https://web.archive.org/web/20171026071707/http://mashhadenc.ir/%d8%a2%db%8c%d8%aa-%d8%a7%d9%84%d9%84%d9%87-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%b8%d9%85%db%8c-%d8%b3%db%8c%d8%af-%d9%85%d8%ad%d9%85%d8%af-%d9%87%d8%a7%d8%af%db%8c-%d9%85%db%8c%d9%84%d8%a7%d9%86%db%8c-%d9%82%d8%af/. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۷. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20171026071707/http://mashhadenc.ir/%d8%a2%db%8c%d8%aa-%d8%a7%d9%84%d9%84%d9%87-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%b8%d9%85%db%8c-%d8%b3%db%8c%d8%af-%d9%85%d8%ad%d9%85%d8%af-%d9%87%d8%a7%d8%af%db%8c-%d9%85%db%8c%d9%84%d8%a7%d9%86%db%8c-%d9%82%d8%af/. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۷. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ [همان همان] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). پارامتر|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ [همان همان] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). پارامتر|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ [همان همان] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). پارامتر|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20171026071707/http://mashhadenc.ir/%d8%a2%db%8c%d8%aa-%d8%a7%d9%84%d9%84%d9%87-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%b8%d9%85%db%8c-%d8%b3%db%8c%d8%af-%d9%85%d8%ad%d9%85%d8%af-%d9%87%d8%a7%d8%af%db%8c-%d9%85%db%8c%d9%84%d8%a7%d9%86%db%8c-%d9%82%d8%af/. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۷. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20171026071707/http://mashhadenc.ir/%d8%a2%db%8c%d8%aa-%d8%a7%d9%84%d9%84%d9%87-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%b8%d9%85%db%8c-%d8%b3%db%8c%d8%af-%d9%85%d8%ad%d9%85%d8%af-%d9%87%d8%a7%d8%af%db%8c-%d9%85%db%8c%d9%84%d8%a7%d9%86%db%8c-%d9%82%d8%af/. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۷. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ [همان همان] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). پارامتر|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ «https://fa.shafaqna.com/news/298560/». پیوند خارجی در
|title=وجود دارد (کمک); پارامتر|پیوند=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ «سایت موج حضور (مرکز اطلاع‌رسانی انتخابات)». دریافت‌شده در 1397/10/08. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۶.
- ↑ https://fa.wikipedia.org/wiki/سید_محمد_میلانی_حسینی. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://fa.wikipedia.org/wiki/فهرست_نمایندگان_دوره_نخست_مجلس_شورای_اسلامی. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://www.tums.ac.ir/faculties/m_milani?lang=fa. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک)[پیوند مرده] - ↑ https://web.archive.org/web/20190401081740/http://farhangeoskou.blogfa.com/category/5. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ آوریل ۲۰۱۹. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://www.savosh.com/fa/حمام-تاریخی-میلان-تبریز-بنای-عهد-صفوی[پیوند مرده]
- ↑ [[۱] [https://www.yjc.ir/fa/news/5975022/حمام-تاریخی-میلان-آذربایجان‌شرقی%5D] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). پارامتر|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ عبدالعلی کارنگ، آثار باستانی آذربایجان (آثار و ابنیهٔ تاریخی شهرستان تبریز)، ۶۰۸.
- ↑ کارنگ؛ عبدالعلی، آثار باستانی آذربایجان، ۶۰۸.
- ↑ «مسجد میلان- اسکو». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۸-۲۴.
- ↑ «گزارش شبکهٔ سهند (کانال تلویزیونی استانی آذربایجان شرقی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران)». پارامتر
|پیوند=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20190618213312/http://chamedanmag.ir/%D8%B3%D9%81%D8%B1-%D8%A8%D9%87-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA-%D9%85/. بایگانی‌شده از [[۲] اصلی] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک) در ۱۸ ژوئن ۲۰۱۹. پارامتر|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ «فیلم از مسجد جامع میلان».
منابع ویرایش
- صابری، الهام (مرداد ۱۳۸۳). «مرجع بیدار (درگذشت آیت اللّه سید محمدهادی میلانی)». مجله گلبرگ. ۵۳. پارامتر
|تاریخ بازیابی=نیاز به وارد کردن|پیوند=دارد (کمک) - احمدی، علی (۱۳۸۴). اخراج ایرانیان از عراق. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- حسینی میلانی، سید هادی (۱۳۵۵ ش). محاضرات فی فقه الإمامیة، کتاب الزکاة. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد. از پارامتر ناشناخته
|محقق=صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در|سال=را بررسی کنید (کمک) - صابری، الهام. مرجع بیدار (درگذشت آیت‌الله سید محمدهادی میلانی)، مجلهٔ گلبرگ، مرداد ماه ۱۳۸۳، شمارهٔ ۵۳.
- کارنگ، عبدالعلی (۱۳۷۴). آثار باستانی آذربایجان (و آثار و ابنیهٔ تاریخی شهرستان تبریز). تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی: راستی نو.
- https://web.archive.org/web/20170824224037/http://www.eachto.org/index.php/cities/osku. بایگانی‌شده از [سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی آذربایجان شرقی اصلی] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک) در ۲۴ اوت ۲۰۱۷. پارامتر|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - محمد ملاحسینی (۹ اردیبهشت ۱۳۹۱). «آشنایی با روستای میلان - آذربایجان‌شرقی». همشهری آنلاین. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۸-۲۴.
- جمعی از نویسندگان. گلشن ابرار، جلد دوم، صفحهٔ ۷۷۲، قم: پژوهشکدهٔ علمی ـ کاربردی باقرالعلوم.
- «وبلاگ خبری شهرستان اسکو». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ آوریل ۲۰۱۹.
- «روستای توریستی کندوان».[پیوند مرده]
- «مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۶.
- «سایت موج حضور (مرکز اطلاع‌رسانی انتخابات)». دریافت‌شده در 1397/10/08. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - «سید محمد میلانی حسینی».
- «فهرست نمایندگان دوره نخست مجلس شورای اسلامی».
- «گزارش شبکهٔ سهند (کانال تلویزیونی استانی آذربایجان شرقی)». پارامتر
|پیوند=ناموجود یا خالی (کمک) - «سفر به آذربایجان». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ ژوئن ۲۰۱۹.
- «همشهری».
- «دانشنامه مشهد الرضا». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۷.
- «مباشران غدیر». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ مارس ۲۰۱۷.
- «فرهیختگان تمدن شیعی». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۶.
- «منطقهٔ اسکو». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ دسامبر ۲۰۱۷.
- «معرفی شهر تاریخی اسکو و فسقندیس». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مه ۲۰۱۹.
- «ویکی فقه». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۱۹.
- «عصر شیعه». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ سپتامبر ۲۰۱۹.
- «فیلم از مسجد جامع میلان».
- «پاسخگویان».[پیوند مرده]
- «رهروان ولایت».[پیوند مرده]
- «مسجد میلان - اسکو». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۸-۲۴.
- «حوزه علمی خراسان».[پیوند مرده]