بیابان‌ها و درختچه‌زارهای خشک
بیابان‌ها و درختچه‌زارهای خشک (به انگلیسی: Deserts and xeric shrublands)، یکی از زیست‌بوم‌های کرهٔ زمین است که در اثر وجود مقدار کمی از رطوبت در این مناطق به وجود می‌آید. مناطق خشک بیابانی شامل مناطق زیستی (به انگلیسی: Ecoregion) گوناگونی هستند. بیابان‌ها و بوته‌زارها با پوشش دادن ۱۹٪ از سطح زمین، بزرگ‌ترین زیست‌بوم کرهٔ زمین را تشکیل می‌دهند. در این نواحی سالیانه ۲۵۰ میلیمتر به جز در حاشیه اطراف آن باران می‌بارد. به‌طور کلی تبخیر در این مناطق طبیعی بیش از میزان بارندگی است. دما نیز در این نواحی گوناگون است. بسیاری از بیابان‌ها، مانند صحرای بزرگ آفریقا، در طول سال گرم هستند، اما بیابان‌هایی مانند بیابان گبی در شرق آسیا وجود دارند که در زمستان کاملاً سرد هستند.
شدت دما ویژگی بیشتر بیابان‌ها است. دمای بالای روز جای خود را به شب‌های سرد می‌دهد زیرا هیچ عایقی از رطوبت و پوشش ابرها وجود ندارد. گوناگونی شرایط آب‌وهوایی، هرچند کاملاً سخت به نظر می‌رسد، اما مجموعه‌ای غنی از زیستگاه‌های طبیعی را پشتیبانی می‌کند. بسیاری از این زیستگاه‌ها ماهیتی زودگذر دارند و نشان دهندهٔ کمبود و فصلی بودن آب موجود هستند. درختچه‌ها و گیاهان ساقه‌دار چوبی ویژگی پوشش گیاهی در این مناطق هستند. مهم‌تر از همه، این گیاهان برای به حداقل رساندن اتلاف آب تکامل یافته‌اند. گوناگونی زیستی جانوران به همان اندازه سازگار و کاملاً گوناگون است.
بیابان‌زایی ویرایش
بیابانی شدن یا بیابان‌زایی نوعی از تخریب زمین است که در آن منطقه‌ای با زمین‌های تقریباً خشک، به‌طور فزاینده‌ای خشک و غیرقابل کشت می‌شود، معمولاً چنین منطقه‌ای آب، پوشش گیاهی و حیات وحش خود را از دست می‌دهد. عوامل گوناگونی مانند تغییر اقلیم و فعالیتهای انسانی در این باره مؤثرند. بیابان‌زایی یکی از مسائل قابل ملاحظهٔ بوم‌شناسی و زیست‌محیطی در جهان است.
ویژگی‌های مناطق خشک ویرایش
تعریف و مشخصات مناطق خشک در روشهای مختلف طبقه‌بندی اقلیمی تا حدودی تفاوت می‌کند. اما بنا به یک تعریف کلی، در این مناطق، تبخیر و تعرق بیشتر از نزولات جوی (جو زمین)، است. به بیان دیگر از دیدگاه آب‌شناسی در این محیط‌ها بیلان آب منفی است چرا که به واسطه درجه حرارت بالا و خشکی هوا تبخیر و تعرق از سطح خاک و گیاه از بارندگی فزونی می‌گیرد. به دلیل کمی بارندگی، پوشش گیاهی در این مناطق فقیر و پراکنده‌است و حیات وحش و گیاهان بستگی نزدیکی به وجود منابع کوچک و بزرگ آب دارد بارندگیها در این مناطق بسیار نامنظم و بعضاً با شدت زیاد می‌بارد که عمدتاً به دلیل نبود پوشش گیاهی کافی و اقدامات مدیریتی آبخیز، باعث وقوع سیلابهای مخربی می‌گردد و حتی در مجاورت دریاها و مناطق مرطوب نیز وجود دارند. برآورد می‌شود که در دنیا بر ۲۹۵ میلیون هکتار بیابانهای ساحلی وجود دارد. بیابانهای ساحلی در مجاورت خلیج فارس و دریای عمان نمونه ای از آنهاست. مهم‌ترین خصوصیات مناطق خشک را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
بارندگی پراکنده و غیرقابل پیش‌بینی بوده و تغییرهای سالانه نسبت به مقدار متوسط شدید است. مقدار متوسط تبخیر و تعرق به مراتب بیشتر از متوسط سالانه بارندگی است. آب مهم‌ترین عامل محدود کننده رشد کشاورزی و تولید است. تغییرات زمانی و مکانی وسیعی در مورد درجه حرارت و خشکی وجود دارد.
تقسیم‌بندی مناطق خشک ویرایش
مناطق خشک به دو زیر ناحیهٔ «خشک» و «نیمه خشک» تقسیم می‌شوند که به ترتیب به نام‌های استپ (Stepp) و بیابان (Desert) شناخته می‌شوند.
در جدول ۱ تقسیم‌بندی کلی مناطق خشک و نیمه خشک ارائه شده‌است. (بانک جهانی ۱۹۸۸). ناحیه فراخشک خشک نیمه خشک نیمه مرطوب
بارش سالانه mm نزدیک به صفر ۱۵ –۸۰ زمستانه ۳۵۰–۲۰۰ تابستانه ۵۰۰–۲۰۰ ۸۰۰–۳۰۰ ۸۰۰–۵۰۰
تغییرهای سالانه درون منطقه ای بالغ بر ۱۰۰٪ % ۱۰۰–۵۰ % ۵۰–۲۵ کمتر از ۲۵٪
نسبت P/ET کمتر از ۰۳/۰ ۲/۰–۳. /۰ ۵/۰–۲/۰ ۵/۰ – ۷۵ /۰
پوشش گیاهی تقریباً عاری از پوشش پراکنده و نامشخص. استپ‌های ناپیوسته. استپ و ساوانا. کاربرد بالقوه اراضی. فاقد کشت دیم و فاقد مرتع. پرورش دام به صورت کوچ نشینی و کشاورزی صرفاً با استحصال آب. پرورش دام کشت دیم پرورش دام و کشاورزی.
آنچنان که از جدول فوق مشخص می‌شود میزان بارندگی در نواحی خشک به کمتر از ۳۰۰ میلیمتر در سال محدود می‌گردد و اکثراً نیز بیش از ۱۰۰ میلیمتر نیست که در مقایسه با مقادیر تبخیر و تعرق که گاه به چندین متر می‌رسد بسیار اندک است و لزوم بهره‌گیری هر چه بیشتر از نزولات جوی و مخازن آبهای زیرزمینی و منابع آبهای سطحی را آشکار می‌سازد. گسترش نواحی خشک و بیابانی و پیامدهای بیابان زایی در بسیاری از کشورهای منطقه و شمال آفریقا معضل عمده بر سر راه توسعه پایدار است. در جدول ۲ برآوردی از وسعت نواحی خشک و میزان بارندگی سالانه ارائه شده.
نام منطقه کل مساحت میزان باران A + B
کمتر از ۱۰۰ ۴۰۰–۱۰۰
شمال آفریقا ۵۷۵۱ ۴۸۶۴ ۶۵۳ ۹۶
الجزایر ۳۷۰۵ ۳۰۳۳ ۵۸۹ ۹۵
ایران، افغانستان، پاکستان ۳۱۰۰ ۵۴۸ ۲۱۳۲ ۸۷
سودان ۲۶۲۵ ۷۶۴ ۵۰۰ ۴۸
سومالی ۶۳۷ ۱۷۰ ۳۰۰ ۷۴
درایران نیز بخش عمده از ناحیه مرکزی و جنوبی کشور تحت پوشش کویر و بیابان است که کویرهای لوت و نمک ازآن جمله اند. طبق آمارها و گزارش‌ها موجود، خطوط هم‌باران اصلی که ناحیه کویری ایران را در بر می‌گیرند. عمدتاً ۱۰۰ میلیمتر و ۱۵۰ میلیمتر هستند که البته در بعضی مناطق نظیر قسمت شمالی حوزه مرکزی این مقادیر به ۲۵ و ۵۰ میلیمتر نیز کاهش می‌یابد که نشانگر خشکی شدید منطقه است. تبخیر از سطح این حوزه‌ها نیز بسیار زیاد و به بیش از ۲۵۰۰ میلیمتر در سال بالغ می‌گردد (میانگین تبخیر سالانه در شهرستان طبس در استان خراسان حدود ۴۰۷۵ میلیمتر گزارش شده‌است) و از این هر گونه تولید و توسعه کشاورزی و صنعتی در این نواحی در گرو تهیه آب خواهد بود.
مقابله با گسترش خشکی و بیابانی شدن چندان ساده نیست لیکن بشر می‌تواند فعالیتهای خود را در این زمینه بر اساس چرخه آب‌شناسی Hydrological طوری تنظیم کند که مقدار مشخصی آب، بدون بروز تأثیرات نامطلوب جانبی نظیر پدیده بیابان زایی، نیازهای او را برآورد سازد.
جستارهای وابسته ویرایش
منابع ویرایش
منبع : دانشنامه رشد
مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Deserts and xeric shrublands». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۶ ژانویهٔ ۲۰۲۱.