دز
دز رودخانه‌ای است که از رشته کوه زاگرس میانی (در استان لرستان-اشترانکوه، قالیکوه) سرچشمه می‌گیرد و پس از گذر از میان شهرستان دزفول[نیازمند منبع] در جنوب شهرستان شوشتر وارد کارون می‌شود و هزاران سال است که در اقتصاد شمال خوزستان بخصوص کشاورزی و گردشگری شهرستان‌های دزفول،شوش و اندیمشک[نیازمند منبع] نقش بسیار مهمی دارا می‌باشد .
| دز | |
|---|---|
 | |
| ویژگی‌های ظاهری | |
| دهانه | کارون |
| ویژگی‌های حوضه | |
| شبکهٔ رود | کارون بزرگ |
نام
- در لغت‌نامه دهخدا واژه دز بدین معنی آمده‌است:
دز: [دِ] (اِ) دژ. قلعه و حصار. (برهان). قلعه و حصار عموماً و قلعه بالای کوه خصوصاً. (آنندراج). قلعه. (جهانگیری) (از مهذب الاسماء). حصار. (شرفنامه منیری). حصن. (از مهذب الاسماء)[۱]
همچنین طبق برخی اسناد دز همان دژ به عربی است که دو کلمه ابتدایی دزفول یا دژپل می‌باشد. دزفول عربی شده دژپل یا همان دژ و پل ساسانی می‌باشد[۲]
این رودخانه در گذر زمان نام‌های مختلفی به خود دیده‌است. از نام این رود تا قبل از حضور مردمان عیلام اطلاعی در دست نیست، اما عیلامی‌ها که اولین قوم ساکن در این سرزمین بوده‌اند بنا به گفته پروفسور گیرشمن باستان‌شناس فرانسوی به این رودخانه «ایدیده» (idide) می‌گفتند[۳] که تا بعد از حمله اسکندر و حضور یونانی‌ها مورخین یونانی از این رود با نام «کوپرات» یا دز(یونانی: Κοπράτης) یاد کرده‌اند.[۴]
احمد کسروی در کتاب کاروند (مجموعه گفتارها و نوشتارها به کوشش یحیی ذکاء) در بخش رودهای خوزستان با توجه نوشته‌های مورخین یونانی استرابو و دیودوروس رود دز را همان رود کوپرات در نظر گرفته و با توجه روند مسیر عبور آب که از دره به جلگه می‌آید از آن به نام «رود دز»» یاد می‌کند.[۶]
سرهنگ کنت لافتوس نخستین باستان‌شناسی که اقدام به تحقیقات علمی در شوش نمود، به نقل از جغرافی دانان دوران باستان رودخانهٔ «کوپراتس» را همین رودخانهٔ دز فعلی می‌داند.[نیازمند منبع]
هم چنین باستان‌شناس فرانسوی مادام ژان دیولافوا نام قدیم این رودخانه را «کوپراتس» ذکر کرده‌است.[۷] جغرافی دانان و مورخین مسلمان مانند حمدالله مستوفی، مقدسی و یعقوبی در ادوار مختلف تاریخی از این رودخانه به نام‌های «رود جندی شاپور»، «آب جندی شاپور» ویا «آب دز» یاد کرده‌اند.[۸]
هم چنین در کتاب «فن آب و فن آبیاری در ایران باستان» نام قدیمی رود دز «رود گنده شاپور» ذکر شده‌است.[۹]
ژنرال سر پرسی سایکس در سفرنامهٔ خود موسوم به «ده هزار میل در ایران»، در جریان مأموریتش به خوزستان ازین رود به نام نهر «آب دیز» نام می‌برد و آن را از شعب مهم کارون نام برده‌است.[۱۰]
هم چنین علی‌اکبر دهخدا، دکتر محمد معین و مرحوم رشیدیان از این رودخانه به نام «آب دیز» به معنی «آب دز» یاد نموده‌اند.
مرحوم رشیدیان در کتاب «جغرافیای خوزستان» می‌نویسد: «آب دیز (آب دز) از بروجرد والیگودرز سرچشمهٔ آن شروع شده و پس از طی خاک لرستان به استان خوزستان وارد و از وسط دزفول گذشته و به بندقیر (محل تلاقی دز و کارون) رفته و در آن جا با آب‌های شوشتر ممزوج شده و به اهواز می‌رود، خوشمزه و گواراست.»[۱۱]
سازه‌ها
در پشت سد دز در کرانه غربی دریاچه پلاژ و تاسیات تفریحی از زمان پهلوی دوم باقی مانده که همچنان مورد استفاده مردم طبیعت دوست و گردشگران قرار می‌گیرد. همچنین از این نقطه با قایق می‌توان به جزیره‌های کوچک و بزرگ در میان دریاچه رسید در قسمتی از مسیر رودخانه دز به دلیل دره‌ای بودن اشکفتهایی مشرف به رود دز کنده کاری شده که در گویش دزفولی به کَت (Kat) معروف می‌باشند. درگذشته اغلب برای فرار از گرمای طاقت فرسای تابستان مورد استفاده مردم بوده‌اند ولی امروزه محلی برای تفریح مردم می‌باشد.[۱۲]
هم چنین در مسیر رود آسیاب‌های آبی دزفول در چند نقطه وجود دارد که برای آرد کردن گندم در گذشته مورد استفاده بوده‌است. پیشینه تاریخی آسیاب‌های آبی دزفول در ارتباط با پل قدیم (دزفول) بوده که به دوره ساسانیان بازمی‌گردد اما عمده آثار موجود از آسیاب‌ها که در سه بخش از رودخانه موجود است به دوره تاریخی صفویه و قاجاریه بازمی‌گردد. این سازه‌ها از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه ایی، آجر و با ملات ساروج ساخته شده‌اند. شکل معماری آسیاب‌ها برگرفته از سبک معماری بومی شهرستان دزفول بوده و به صورت یک مجموعه به هم پیوسته ساخته شده و به هم مرتبط هستند.[۱۳] از دیگر کارهای مهندسی شده در مسیر رود دز می‌توان به قمش‌ها در دزفول نام برد که از راهرو و مجرا و تونل‌های زیر زمینی برای انتقال آب رودخانه به زمین‌های زراعتی و همچنین شرب مردم در گذشته‌استفاده شده‌است.[۱۴]
جغرافیا
رود دز از ترکیب چند رودخانه که در ذیل به آن‌ها اشاره می‌شود به وجود می‌آید
- رود بختیاری... سرچشمه: قالیکوه
- رودخانه سزار (ایران)... : رشته‌کوه گرین. اشترانکوه و قالیکوه
سدها
بر روی رودخانه دز، سدهای بزرگی ساخته شده یا در دست ساخت است؛ که از جمله آن می‌توان به برنامه ساخت سد بختیاری در مرز استان خوزستان با استان لرستان و نیز به سد دز (ششمین سد بزرگ جهان در زمان ساخت) و سد تنظیمی در شهرستان دزفول اشاره کرد.
پل‌ها
در شهر دزفول بر این رودخانه چندین پل بسته شده‌است. پلی نیز در بخش شعیبیه شوشتر بر روی رود دز ساخته شده‌است.
- پل قدیم دزفول
- پل شریعتی دزفول معروف به پل جدید
- پل سوم یا پل مقاومت یا پل رودبند دزفول
- پل چهارم دزفول
- پل پنجم دزفول
- پل حمید آباد دزفول
- پل چهارم خرداد دزفول
پل قدیم
پل باستانی دزفول با ۱۷ قرن قدمت یکی از قدیمی‌ترین پل‌های (بازسازی شده در زمان صفویه و فاجار) جهان است که در سال ۲۶۳ میلادی به دستور شاپور اول ساسانی روی رودخانه دز ساخته شد. پل ساسانی مهم‌ترین اثر تاریخی دزفول و به عنوان نماد شهر دزفول که ۲ منطقه شرق و غرب این شهر را به هم وصل می‌سازد، یکی از راه‌های ارتباطی شهر جندی‌شاپور و سرزمین بین‌النهرین بوده که به دستور شاپور اول ساسانی و پس از پیروزی ایران بر والرین و با به‌کارگیری اسرای رومی ساخته شده‌است از این‌رو، به پل رومی نیز مشهور است. این پل دارای ۱۴ دهانه است، پل قدیم دزفول از سنگ ساروج و آهک ساخته شده و در دوران حکومت عضدالدوله دیلمی، صفویان و پهلوی بازسازی شده‌است اما پایه‌های پل حکایت از دوران ساسانی دارد.[۱۵]
تفرجگاه‌ها
- چال کندی دزفول
- دریاچه شهیون در دزفول
- روستای پامنار در دزفول
- پارک ساحلی دولت در دزفول
- پارک ساحلی دووه در دزفول
- پارک ساحلی علی مالک در دزفول
- پارک ساحلی ولی عصر (سنجر) در دزفول
- پارک ساحلی رعنا در دزفول
- منطقه تفریحی تال خانی در دزفول
- منطقه چال کندی در دزفول
- تفریحگاه ساحلی دز (علی کله) در دزفول
انتقال آب الیگودرز به قم
پس از اجرای طرح انتقال آب ازسرشاخه‌های دز در شهرستان الیگودرز در شرق استان لرستان به قم، سرشاخه‌های دز اکنون تأمین‌کننده اصلی آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و مخصوصاً قم می‌باشد.[۱۶][۱۷][۱۸] به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آب‌های دنیا است.[۱۹]
اعتراض‌ها و خسارت‌ها
انتقال آب از شرق استان لرستان و شهرستان الیگودرز به شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم باعث پایین رفتن شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و در نهایت خشک شدن چاه‌های آب این منطقه شده‌است. بیش از ۶۰ حلقه چاه خشک شده و ۱۷۱ حلقه از چاه‌های منطقه نیز در آستانه خشکیدن قرار دارند، اما تاکنون حقابه یی برای این روستاها در نظر گرفته نشده‌است.[۲۰] از سوی دیگر نام‌گذاری این طرح به عنوان مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قم» و همچنین نام‌گذاری پروژه ساخت و اجرای این طرح با نام پروژه قمرود باعث واکنش‌هایی در میان مردم استان لرستان شد تا جایی که حجت‌الله رحمانی نماینده شهرستان الیگودرز هم نسبت به نام‌گذاری این طرح اعتراض کرد و آن را مجعول خواند.
حسینی نماینده اهواز: معتقدیم اولویت باید شهرهای کناری رودخانه باشند. از این رو با این طرح مخالفیم. ناصری نژاد نماینده شادگان: با این پروژه مخالفیم و معتقدیم به ضرر کشور خواهد بود. رئیس مجمع نمایندگان خوزستان: ما نمایندگان بدون حمایت نمی‌توانیم از این طرح ممانعت کنیم، مطبوعات ما را تنها نگذارند. ابراهیمی نماینده شوشتر: نمایندگان خوزستان نگران تبعات پروژه قمرود هستند.
خشک شدن چاه‌ها و چشمه‌های شهرستان الیگودرز علاوه بر خسارات بسیاری که به بخش کشاورزی وارد کرده‌است باعث از بین رفتن مجتمع‌های پرورش ماهی در این شهرستان شده‌است. پرویز فتاح، وزیر نیروی پیشین دولت نهم مدعی شد که وی مدافع حقوق مردم الیگودرز است.[۲۱][۲۲]
پانویس
- ↑ دهخدا، علی اکبر؛ لغت‌نامه دهخدا؛ دز
- ↑ تبیان، موسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی. «از دژپل تا دزفول». article.tebyan.net (به Persian). دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۲۵.
- ↑ گیرشمن، رومان) 1375 (چغازنبیل) دور-اونتاش (جلد دوم، مترجم: اصغر کریمی، تهران، سازمان میراث فرهنگی، چاپ اول.
- ↑ Edward Anson, Eumenes of Cardia: A Greek among Macedonians (Brill Academic Publishers, 2004), p. 166.
- ↑ «پل جدید یا سوم دزفول». wisgoon.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۲۵.
- ↑ کاروند، کسروی، رودهای خوزستان و نویسندگان باستان روم و یونان، صفحه 231
- ↑ کوپراتس(Coprates) نام دیگر رودخانه دز و اولئوس(Eulaeus) نام دیگر کارون (ر.ک. سفرنامه دیولافوآ، ترجمه، ایرج فره وشی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۱، ص۲۴۹)
- ↑ حمداللّه مستوفی، نزهه‌القلوب، ج۱، ص ۱۱۰–۱۱۱. و یعقوبی، البلدان، ج۱، ص ۲۰۳ و مقدسی، ابوعبدالله محمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمهٔ علی نقی منزوی، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361
- ↑ آب و فن آبیاری در ایران باستان / گرد آورنده و نگارش عنایت اله رضا، 1350
- ↑ ده هزار میل در ایران، صفحات 283 و 286
- ↑ جغرافیای خوزستان، سیف‌الله رشیدیان
- ↑ ««کت‌های دزفول» خنک‌کننده دست‌ساز بشر در روزهای داغ تابستان!». خبرگزاری میراث فرهنگی 1392.
- ↑ «مطالعه‌ای بر معماری آسیاب‌های آبی دزفول». سیویلیکا 1390.
- ↑ «نگرشی بر قمش‌های شهرستان دزفول». سیویلیکا 1390.
- ↑ «پل باستانی دزفول نماد معماری ۱۷۰۰ ساله ساسانیان».
- ↑ «نماینده قم:طرح انتقال آب'دز'، رؤیای مردم این استان را محقق می‌کند». خبرگزاری ایرنا. ۲۷ فروردین ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- ↑ «آب رودخانه دز به قم رسید». وب‌سایت جام‌جم آنلاین. ۱ اردیبهشت ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- ↑ «آب شیرین به قم رسید». واحد مرکزی خبر جمهوری اسلامی ایران. ۱ اردیبهشت ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- ↑ «طرح انتقال آب به ۴۰ شهر و روستای قم». جام جم آنلاین. ۱۶ آبان ۱۳۸۷. دریافت‌شده در ۴ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- ↑ «اینجا روزی رودخانه بود». روزنامه اعتماد ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۸.
- ↑ «الیگودرز قربانی طرح انتقال آب به قمرود». آبنمانیوز۲ اردیبهشت ۱۳۸۹.
- ↑ «اتحاد خوزستان با لرستان علیه پروژه قمرود». لر نیوز ۱۹ آذر ۱۳۸۷.
پیوند به بیرون
| در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ دز موجود است. |