قم

مرکز استان قم

قُم (دربارهٔ این پرونده تلفظ ) (پارسی میانه: کُنب[۴]) کلانشهری در ایران و مرکز استان قم و شهرستان قم است. این شهر در کنار رودخانهٔ قمرود و در دشت قم قرار دارد. جمعیت قم طبق سرشماری سال ۱۳۹۵، ۱٬۲۰۱٬۱۵۸ نفر بوده و هفتمین کلانشهر ایران است. بر مبنای آخرین داده‌های جغرافیایی، طول شهر قم حدوداً ۲۶ کیلومتر است.[۵][۶][۷] بیشتر ساکنان قم شیعه دوازده‌امامی هستند و تعدادی از اقلیت‌های دینی زرتشتی و مسیحی در شهر ساکنند.[۸][۹][۱۰]

قم
Map
نشان‌واره مهر شهرداری
کشور ایران
استانقم
شهرستانقم
بخشمرکزی
نام(های) دیگرکن، کُم، کوآما، هکاتوم پیل، آرتاریت، استانبر بوفارت کواد، اشان ایرانوئارث کواد، ممجان، کمیدان
مردم
جمعیت۱٬۲۰۱٬۱۵۸ نفر (سرشماری ۱۳۹۵)[۱]
جغرافیای طبیعی
ارتفاع۹۴۶ متر از سطح دریا
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه۱۸٫۲ درجهٔ سلسیوس
میانگین بارش سالانه۱۴۸ میلی‌متر
روزهای یخبندان سالانه۶۱ روز[۲]
اطلاعات شهری
شهردارمرتضی سقاییان‌نژاد
ره‌آوردسوهان
پیش‌شمارهٔ تلفن۰۲۵
وبگاه
شناسهٔ ملی خودرو ایران۱۶
قم بر ایران واقع شده‌است
قم
روی نقشه ایران
۳۴°۳۸′۲۵″شمالی ۵۰°۵۲′۱۴″شرقی / ۳۴٫۶۴۰۲۸۶۳۳°شمالی ۵۰٫۸۷۰۴۹۵۳۳°شرقی / 34.64028633; 50.87049533

به قم لقب‌های فراوانی نسبت داده شده و از این شهر با عناوینی چون: حرم اهل بیت، شهر علم، استراحتگاه مؤمنین، دارالموحدین و شهر کریمهٔ اهل بیت و عُشِ آل محمد (آشیانهٔ آل محمد) یاد می‌شود.[۱۱]

قم پایتخت فرهنگی جهان شیعه[۱۲] و پایتخت دوم ادبیات کودک و نوجوان ایران،[۱۳] قطب تولید معارف دینی در ایران،[۱۴][۱۵] قطب تولید مطالب اسلامی،[۱۶][۱۷][۱۸] یکی از قطب‌های تولید مسائل دینی در ایران،[۱۹] یکی از قطب‌های انتشار کتاب پس از تهران[۲۰][۲۱] و بزرگ‌ترین قطب انتشار کتاب‌های دینی در خاورمیانه[۲۱] نیز شناخته می‌شود. قم یکی از شهرهای مهاجرپذیر ایران است تعداد زیادی از اتباع افغانستانی و پاکستانی و عرب در قم مهاجر هستند.

سید علی خامنه‌ای، رهبر ایران این شهر را «مادر نظام جمهوری اسلامی» نامیده‌است.[۲۲][۲۳] حسن روحانی، رئیس‌جمهور سابق ایران نیز قم را «یکی از مراکز نشر آثار و معارف اسلام و شیعه در جهان» خوانده‌است.[۲۴]

این شهر مدفن فاطمه معصومه دختر موسی بن جعفر، پیشوای هفتم شیعه و به‌طور سنتی محل اقامت بسیاری از روحانیون بلندپایهٔ شیعه بوده‌است[۲۵][۲۶][۲۷] اهمیت زیارتی این شهر در درجهٔ نخست مربوط به مرقد فاطمه معصومه بوده و سپس به دلیل وجود مزارهای متعدد علویان و نوادگان امامان و همین‌طور مسجد جمکران است. این شهر پس از مشهد دومین شهر زیارتی ایران است. جداشدن عتبات عالیات از ایران و پیوستن آن به امپراتوری عثمانی از یک سو و دور بودن مشهد از نواحی مرکزی ایران باعث شده که قم از دوره صفویه به بعد پذیرای زائران بیشتری باشد.[۲۸]

قیام‌ها و شورش‌های پیاپی مردم قم باعث شده تا این شهر در طول تاریخ بارها توسط حاکمان و فرمانروایان ویران شده و از نو آباد شود . ظرفیت و پتانسیل صنعتی قم در بخشهای مختلف بسیار مناسب است. برای مثال می‌توان به صنعت مبلمان ومنبت اشاره کرد.[۲۹]

نام ویرایش

قم در ابتدا محل سکونت اقوامی از زرتشتیان بوده که مِمجان نامیده می‌شده‌است.[۳۰]

در کتاب تاریخ قم، تألیف «حسن بن محمد بن حسن قمی» در بیان علت نام‌گذاری شهر چنین آمده‌است:

«شهر قم را، بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آب‌ها و آب انار بوده‌است و آب در آن جا جمع می‌شده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آن جا علف و گیاهان و نباتات فراوان می‌روییده‌است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند؛ که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هم‌معنی دانسته‌اند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کرده‌اند و جمع آن را قماقم نامیده‌اند؛ با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد می‌شد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه می‌زدند و خانه‌هایی را بنا می‌کردند و خانه‌های ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کُم شد؛ پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند. ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقک‌های کلبه‌مانندی که چوپانان برای استراحت می‌ساختند، بازمی‌گردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کُم» خوانده شد».[۳۱][۳۲]

قُم تلفظی از نام کُم است که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.[۳۱] برخی پژوهشگران، واژه کُم در نام باستانی کمیدان (کمیران) را در معنای "شهر" دانسته و بین واژه های "کمیران"، "شمیران"،"تهران"، "چمران (در نواحی ساوه)" و "ایران" ارتباطات واژه ساختی قائل شده و نام قدیم قم را "کمیران" (در معنای "ایرانشهر") دانسته اند [۳۳]

جغرافیا ویرایش

موقعیت ویرایش

قم در مرکز ایران ودر مجاورت دریاچه نمک قم قرار گرفته و مرکز استان قم است.[۳۴]

زمین‌شناسی ویرایش

قم
نمودار اقلیمی (راهنما)
ژفمآمژژآساُند
 
 
۸
 
۱۲
۳−
 
 
۱۵
 
۱۱
۲−
 
 
۴
 
۱۵
۱
 
 
۱۵
 
۲۵
۹
 
 
۲۴
 
۳۱
۱۵
 
 
۰
 
۳۹
۲۱
 
 
۰
 
۴۲
۲۵
 
 
۰
 
۴۲
۲۵
 
 
۰
 
۳۵
۱۷
 
 
۰
 
۱۷
۵
 
 
۵۰
 
۱۷
۶
 
 
۱۵
 
۱۱
۱−
میانگین بالاترین و پایین‌ترین دما به مقیاس سانتیگراد
بارندگی به مقیاس میلی‌متر

از نظر زمین‌شناسی ناحیه‌ای که امروزه شهر قم در آن قرار دارد متعلق به دو دورهٔ ترشیاری و کواترنر است.[۳۵] این شهر در کنار رودخانهٔ قمرود و دشت قم قرار دارد. دشت قم مهم‌ترین دشت استان قم بوده و محل استقرار شهر قم و قطب کشاورزی و صنعتی استان محسوب می‌گردد. خاک شهر قم از نوع ماسه ای است که بیشتر حاصل رسوبات قمرود است و میزان نمک در آن زیاد است، طوری که بسیاری از خاک قم و اطراف آن شوره‌زار است.[۳۶][۳۷]

آب و هوا ویرایش

اقلیم آب و هوایی قم به‌طور کلی از نوع معتدل و خشک است، هر چند که به‌علت نوسانات دمایی بسیار زیاد و شدید فصلی، تابستان‌هایش بسیار گرم و زمستان‌هایش بسیار سرد است؛ اما در مجموع و با لحاظ کردن میانگین دمای سالانه که ۱۸٫۲ درجه سلسیوس است کاملاً معتدل محسوب می‌شود. (از نظر اکثر اقلیم شناسان برجسته و همچنین بر طبق نظرسنجی از عموم مردم در اقصی نقاط جهان، کلیهٔ شهرها و نقاطی که میانگین دمای سالانهٔ آنها در حدود ۱۸ درجهٔ سلسیوس باشد، به عنوان متعادل‌ترین مناطق کرهٔ زمین شناخته می‌شوند) قم به‌طور میانگین ۹۳۶ متر از سطح دریا ارتفاع دارد، با شیب ملایمی از طرف جنوب به طرف شمال شهر؛ به همین علت میانگین دمای جنوب شهر قم ۱ درجهٔ سلسیوس از مناطق شمالی شهر خنک‌تر است. از نظر دمایی بهترین زمان برای سفر به این شهر در ماه‌های فروردین، اردیبهشت، مهر و آبان است.[۳۸] میانگین بارش سالیانهٔ شهر قم در حدود ۱۵۰ میلی‌متر است، که مهم‌ترین علل این کمبود بارش در موارد زیر خلاصه شده:

۱. حاکمیت توده هوای پرفشار جنب حاره‌ای در قم و دیگر استان‌های کشور و جلوگیری از وزش بادهای مرطوب غربی.
۲. دوری از دریاها و منابع رطوبت.
۳. وجود رشته کوه‌های زاگرس به عنوان مانعی برای رسیدن بادهای مرطوب غربی به قم.
۴. پایین بودن میانگین ارتفاع شهر قم.[۳۸]

خشکسالی‌های پیاپی، عمده ویژگی آب و هوای شهر قم و استان قم در سال‌های گذشته بوده‌است.[۲۹]

داده‌های اقلیم قم (۱۹۸۶–۲۰۱۰)
ماه ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر سال
سابقهٔ بیش‌ترین °C (°F) ۲۳٫۴
(۷۴)
۲۶٫۵
(۸۰)
۳۵٫۵
(۹۶)
۳۶٫۵
(۹۸)
۴۱٫۵
(۱۰۷)
۴۴٫۲
(۱۱۲)
۴۷٫۰
(۱۱۷)
۴۵٫۵
(۱۱۴)
۴۱٫۶
(۱۰۷)
۳۶٫۶
(۹۸)
۲۸٫۶
(۸۳)
۲۲٫۵
(۷۳)
۴۷٫۰
(۱۱۷)
میانگین بیش‌ترین °C (°F) ۱۰٫۲
(۵۰)
۱۳٫۶
(۵۶)
۱۹٫۱
(۶۶)
۲۶٫۰
(۷۹)
۳۱٫۸
(۸۹)
۳۷٫۹
(۱۰۰)
۴۰٫۳
(۱۰۵)
۳۹٫۴
(۱۰۳)
۳۴٫۹
(۹۵)
۲۷٫۷
(۸۲)
۱۸٫۹
(۶۶)
۱۲٫۲
(۵۴)
۲۶٫۰
(۷۹)
میانگین روزانه °C (°F) ۴٫۲
(۴۰)
۷٫۱
(۴۵)
۱۲٫۰
(۵۴)
۱۸٫۳
(۶۵)
۲۳٫۶
(۷۴)
۲۹٫۱
(۸۴)
۳۱٫۸
(۸۹)
۳۰٫۳
(۸۷)
۲۵٫۲
(۷۷)
۱۹٫۰
(۶۶)
۱۱٫۵
(۵۳)
۶٫۱
(۴۳)
۱۸٫۲
(۶۵)
میانگین کم‌ترین °C (°F) −۱٫۹
(۲۹)
۰٫۶
(۳۳)
۵٫۰
(۴۱)
۱۰٫۵
(۵۱)
۱۵٫۴
(۶۰)
۲۰٫۲
(۶۸)
۲۳٫۴
(۷۴)
۲۱٫۲
(۷۰)
۱۵٫۶
(۶۰)
۱۰٫۳
(۵۱)
۴٫۱
(۳۹)
−۰٫۱
(۳۲)
۱۰٫۴
(۵۱)
سابقهٔ کم‌ترین °C (°F) −۲۳٫۰
(−۹)
−۱۱٫۲
(۱۲)
−۱۱٫۰
(۱۲)
۰٫۴
(۳۳)
۵٫۴
(۴۲)
۸٫۰
(۴۶)
۱۵٫۰
(۵۹)
۱۳٫۵
(۵۶)
۶٫۵
(۴۴)
۰٫۶
(۳۳)
−۷٫۰
(۱۹)
−۱۰٫۵
(۱۳)
−۲۳٫۰
(−۹)
بارندگی میلی‌متر (اینچ) ۲۵٫۴
(۱)
۲۰٫۵
(۰٫۸۱)
۲۷٫۷
(۱٫۰۹)
۲۰٫۲
(۰٫۸)
۱۰٫۴
(۰٫۴۱)
۲٫۳
(۰٫۰۹)
۰٫۷
(۰٫۰۳)
۰٫۳
(۰٫۰۱)
۰٫۸
(۰٫۰۳)
۶٫۲
(۰٫۲۴)
۱۴٫۳
(۰٫۵۶)
۱۹٫۴
(۰٫۷۶)
۱۴۸٫۲
(۵٫۸۳)
درصد رطوبت ۶۶ ۵۸ ۴۸ ۴۲ ۳۳ ۲۴ ۲۳ ۲۴ ۲۶ ۳۸ ۵۲ ۶۶ ۴۱
منبع: Iran Meteorological Organization (records),[۳۹] (temperatures),[۴۰] (precipitation),[۴۱] (humidity),[۴۲] (days with precipitation and snow),[۴۳] (sunshine)[۴۴]

تأمین آب قم ویرایش

پس از اجرای طرح انتقال آب از سرشاخه دز به قم که رسانه‌های ایران از آن با عنوان کلی و مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قم» نام می‌برند که این طرح تأمین‌کننده اصلی آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) شهرهای گلپایگان، خمین، محلات، نیم‌ور، ساوه و قم است.[۴۵][۴۶][۴۷] به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آب‌های دنیا است.[۴۸]
در مجموع ظرفیت انتقال و جمع‌آوری آب در این طرح ۲۳ متر مکعب بر ثانیه‌است در حالی که بیشترین میزان آبی که از سد کرج به تهران می‌آید ۱۱ متر مکعب بر ثانیه بوده و ظرفیت سامانه یادشده بیش از دو برابر آب انتقالی از سد کرج به تهران است. این سامانه سالیانه ۱۸۳ میلیون متر مکعب آب به پشت سد کوچری منتقل می‌کند. ظرفیت نهایی انتقال آب در این پروژه ۵۰۰۰ لیتر در ثانیه‌است.[۴۹][۵۰] مقدار انتقال آب برای افق سال ۱۴۱۰ به ۲۴۰ میلیون مترمکعب می‌رسد که مطالعات آن در حال انجام است.[۴۹][۵۱]

اعتراض‌ها و خسارت‌ها

انتقال آب از شرق لرستان به شهرهای گلپایگان، خمین، محلات، نیم‌ور، ساوه و قم باعث پایین رفتن شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و در نهایت خشک شدن چاه‌های آب این منطقه شده‌است. بیش از ۶۰ حلقه چاه خشک شده و ۱۷۱ حلقه از چاه‌های منطقه نیز در آستانه خشکیدن قرار دارند، اما تاکنون حقابه یی برای این روستاها در نظر گرفته نشده‌است.[۵۲] این طرح درحالی برای استان‌های دیگر هدف‌گذاری شده‌است که ۸۹۲ روستای مشکل آب آشامیدنی دارند و ۶۸ هزار جمعیت روستایی این به وسیله تانکر آب‌رسانی می‌شوند.[۵۳][۵۴][۵۵] از سوی دیگر نام‌گذاری این طرح به عنوان مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قم» و همچنین نام‌گذاری پروژه ساخت و اجرای این طرح با نام پروژه قمرود باعث واکنش‌هایی در میان مردم شد. خشک شدن چاه‌ها و چشمه‌ها علاوه بر خسارات بسیاری که به بخش کشاورزی وارد کرده‌است باعث از بین رفتن مجتمع‌های پرورش ماهی شده‌است.[۵۶]
این پروژه تنها پروژه ایران است که کلنگ آن برای آنکه باعث مطالبه‌ای از سوی مردم نشود به جای مبدأ در مقصد طرح به زمین زده شده‌است.[۵۴]

 آب و هوای قم 

ژانویه فوریه مارس آوریل مـــــه ژوئـن ژوئیـه اوت سپتامبر اکتبـر نوامبر دسامبر سـال

گرم‌ترین
۲۶ ۲۴ ۳۲ ۳۷ ۴۰ ۴۴ ۴۶ ۴۷ ۴۲ ۳۶ ۲۹ ۲۳ ۴۷

میانگین گرم‌ترین‌ها
۹ ۱۲ ۱۸ ۲۶ ۳۱ ۳۷ ۴۰ ۳۹ ۳۵ ۲۷ ۱۹ ۱۲ ۲۵٫۵

میانگین سردترین‌ها
−۲ ۰ ۵ ۱۰ ۱۵ ۲۰ ۲۳ ۲۲ ۱۶ ۱۳ ۵ ۰ ۱۰٫۵

سردترین
-۱۹ ۱ ۵ ۱۳ ۱۸ ۱۵ ۱۰ ۵ -۱۹

بارش
mm
۱۷ ۲۲ ۲۷ ۱۲ ۱۱ ۲ ۰ ۰ ۱ ۱۰ ۱۱ ۲۲ ۱۳۵


منبع: سالنامه آماری استان قم. فصل اول. سرزمین و آب و هوا[۵۷] ژانویه ۲۰۱۰
 
رودخانهٔ قمرود از مرکز شهر قم می‌گذرد.

مخاطرات طبیعی ویرایش

در قم خطر وقوع سیل، زلزله، خشک سالی و طوفان شن وجود دارد.[۵۸]

سیل به علت عبور رودخانه قمرود از مرکز شهر، زلزله به علت وجود گسل در جنوب شهر قم، خشک سالی به علت آب و هوای کویری.[۵۸]

مسائل زیست‌محیطی ویرایش

آلودگی هوا، گسترش بیابان‌ها و ریزگردهای حاصل از آن در شرق شهر و آلودگی صوتی از مسائل زیست‌محیطی شهر قم هستند.[۵۹]

 
قبرستان نو قم

مهاجرپذیری ویرایش

قم یکی از مهم‌ترین مقاصد مهاجرت در ایران است. بیشتر مهاجران را طلبه‌های حوزه‌های علمیه و مراکز علمی و دانشگاهی، اتباع کشورهای همسایهٔ ایران مثل عراق، سوریه، لبنان، افغانستان و کارگران شاغل تشکیل می‌دهند که بسیاری از آنان به همراه خانواده‌های خود به قم مهاجرت می‌کنند.[۶۰][۶۱]

پیشینه ویرایش

پیش از اسلام ویرایش

 
یک نقاشی قدیمی از قم در سال ۱۷۲۳ میلادی
 
قم در دوران قاجار
 
روح‌الله خمینی در حال سخنرانی در مسجد اعظم قم در اعتراض به لایحهٔ کاپیتولاسیون

طبق عقیده باستان‌شناسانی مانند رومن گیرشمن قم، از نخستین مکان‌های روی زمین است که برای نخستین‌بار میزبان تجمعاتی از انسان‌های نخستین بوده‌است. در این صورت قدمت شهر قم و حومهٔ آن به زمان پیدایش تمدن در حدود ۱۰هزار سال قبل می‌رسد. در سال‌های پس از انقلاب ۱۹۷۹ ایران انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه قمرود قم نیز درستی این گفته را تأیید می‌کند. آثار این کاوش‌ها هم‌اکنون در موزه ملی ایران قابل رویت است.[۲۹]

در حفاری‌های جدید در تپه قلی درویش در نزدیکی مسجد جمکران آثاری از کوره‌های عصر آهن با قدمت حدود سه هزار سال بدست آمده‌است که مشخص می‌کند این شهر در گذشته در شرق محل فعلی بوده و در اثر تغییر مسیر قمرود به سمت غرب کشیده شده‌است.

بسیاری از مورخان قم را شهری می‌دانند ساخته خمانی دختر بهمن، و شاید نام کنونی قم و پیشینش کمیدان و کم که به این شهر گفته می‌شده و می‌شود نیز از همین ریشه بوده‌باشد.

هسته اولیه قم امروزی، محلهٔ «لب چال» است. این محل در روزگار باستان‌دهی با ساکنان زرتشتی بوده که «مِمجان» نامیده می‌شده‌است.

در اسنادی آمده که زمانی پیش از ساسانیان این شهر دچار تخریب و ویرانی می‌شود و قباد ساسانی زمانی که از جنگ با هپتالیان برمی گردد دستور می‌دهد دوباره شهر را آباد کنند، لذا در تاریخ آن دوران این شهر را به نام ویران آبادان کرد کواد (قباد) یعنی شهر ویرانی که قباد آن را آباد کرد، می‌شناسند. در زمان خسرو پرویز هم قم شهری آباد بوده و زعفران قمی شهرت داشته‌است.

در کتاب «خسروگواتان و ریذگ» از کتاب‌های دورهٔ ساسانیان که به تازگی به فارسی برگردانده شده، زعفران قم، وصف شده‌است.[۳۰] یعقوبی نویسنده مشهور سده هشتم هجری قمری، قم را شهری متعلق به دوران ساسانیان دانسته‌است.[۳۰]

از وضعیت قم در دوران مادها، ایلامی‌ها و اشکانیان اطلاعات دقیقی در دست نیست اما گفته‌شده در دوران هخامنشیان شهری آباد بوده که با حملهٔ اسکندر مقدونی دچار ویرانی شده‌است.

پس از جنگ با مسلمانان ویرایش

پس از جنگ مسلمانان، در زمان خلیفه عمر بن خطاب، ابوموسی اشعری در سال ۶۲۴ میلادی سپاهی را راهی فتح قم کرد و پس از آن قم مقصد مهاجران عرب از عراق و سپس علویان و شیعیان شد. این شهر از دورهٔ اموی و عباسی به تدریج به پایتخت مذهبی شیعیان تبدیل شد. پس از وفات فاطمه معصومه خواهر علی بن موسی و دفن او در قم، این نقش شهر به تدریج گسترش یافت.[۳۰][۶۲]

مردم قم در دوران امویان و عباسیان و در زمان‌های حکومت هارون الرشید، مأمون، معتصم، معتمد عباسی و حاکمان دیگر چندین بار ضد حکومت‌های وقت شورش کرده و از پرداخت مالیات سرباززدند که در بیشتر موارد سرکوب شده و قم متحمل خسارات زیادی شده‌است. در زمان حکومت‌های آل بویه و سلجوقیان قم روبه توسعه و پیشرفت نهاد و دوباره با حملهٔ مغولان متحمل خسارت شد که در نهایت با قدرت یافتن صفویان در ایران و رسمی شدن مذهب شیعه شهر به تدریج توسعه یافت. حملهٔ افغان‌ها به ایران در پایان دورهٔ صفویه باعث شد که این شهر صحنهٔ نبرد میان مردم و مهاجمان شده و مورد تاخت و تاز قرار گیرد.[۶۲] در دوران‌های افشاریه و زندیه نیز به دلیل بی‌توجهی حکومت‌ها از توسعه بازماند.

پادشاهان قاجاریه توجه بیش‌تری به قم نشان دادند. در زمان فتحعلی‌شاه قاجار شهر قم و مرقد فاطمه معصومه بازسازی شدند. در جنگ جهانی اول، دامنهٔ جنگ به حدی گسترش یافت که حتی قم را هم دربرگرفت و نیروهای روسیه و انگلیس به بهانه‌های مختلف آن را اشغال کردند. در پاییز سال ۱۲۹۴ خورشیدی، نیروهای روسیه با هدف تصرف تهران وارد کرج شدند. به این ترتیب پایتخت مورد تهدید جدی واقع شد. نزدیک شدن نیروهای روسیه به تهران سبب مهاجرت بسیاری از طبقات مختلف مردم به قم گردید.[۳۰] در دوران پهلوی، قم مرکز مبارزه علیه سیاست‌های حکومت پهلوی بود. اولین جرقه انقلاب ۱۹۷۹ ایران در بهمن سال ۱۳۴۱ خورشیدی در قم زده شد. روح‌الله خمینی که در نقش رهبر این انقلاب بود در قم به مخالفت با تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی ولایتی و همین‌طور اصول شش‌گانه انقلاب شاه و ملت و لایحه کاپیتولاسیون پرداخت.[۲۹]

مردم ویرایش

جمعیت ویرایش

جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، برابر با ۱٬۰۳۶٬۰۷۴ نفر بوده‌است که ۵۲۵٬۷۰۴ نفر آن‌ها مرد و ۵۱۰٬۳۷۰ نفر آن‌ها زن بوده‌اند. این جمعیت در ۲۷۹٬۷۵۲ خانوار زندگی می‌کنند.[۶۳] همچنین جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ برابر با ۱٬۱۱۲٬۱۵۸ نفر بوده‌است.[۶۴]۹۹٫۷۶ درصد جمعیت شهر مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند و مابقی را پیروان دیگر ادیان الهی تشکیل می‌دهند.[۶۵] اقلیت‌های دینی کلیمی در قم زندگی نمی‌کنند. تنها اقلیت‌های دینی ساکن قم زرتشتیان (۴۴ نفر) و مسیحیان (۵۹۴ نفر) و چند خانواده از اهل سنت نیز در این شهر ساکن هستند.[۶۶]

جمعیت تاریخی
سالجمعیت±%
۱۳۳۵۹۶٬۵۳۰—    
۱۳۴۵۱۳۴٬۳۷۱۳۹٫۲٪+
۱۳۵۵۲۴۷٬۲۱۶۸۴٪+
۱۳۶۵۵۴۳٬۱۵۲۱۱۹٫۷٪+
۱۳۷۵۷۷۲٬۷۲۴۴۲٫۳٪+
۱۳۸۵۹۵۱٬۹۱۸۲۳٫۲٪+
۱۳۹۰۱٬۰۷۴٬۰۳۶۱۲٫۸٪+
۱۳۹۵۱٬۲۰۱٬۱۵۸۱۱٫۸٪+

زبان و لهجهٔ قمی ویرایش

زبان عموم مردم قم فارسی است که با لهجهٔ قمی بیان می‌شود. به جز زبان فارسی، زبان‌های عربی توسط مهاجران عرب، پشتو توسط مهاجران افغان، اردو توسط مهاجران پاکستانی، هندی توسط مهاجران هندی، ترکی آذربایجانی توسط مهاجران آذربایجانی، مازندرانی، گیلکی و تالشی توسط مهاجران شمال کشور و کردی و لری توسط مهاجران مناطق کردنشین و لرنشین زاگرس در قم تکلم می‌شوند.

اقوام ویرایش

طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبرهٔ پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در قم به قرار زیر بود:[۶۷]

اقوام کلانشهر قم
قومیت درصد
فارس
۶۹٫۳٪
آذری
۲۰٫۶٪
لر
۳٫۲٪
عرب
۲٫۸٪
شمالی
۶٪
کرد
۰٫۵٪
بلوچ
۰٫۵٪
سایر
۱٫۴٪

فرهنگ ویرایش

آداب و رسوم ویرایش

 
نگاره‌ای از مسجد طباطبایی در حرم فاطمه معصومه.
 
مراسم عزاداری روز تاسوعا در میدان آستانه قم
 
صنایع دستی قم

در قم آیین‌های متعددی در طول سال برگزار می‌شود. مردم قم در نیمه شعبان و تاسوعا و عاشورا مراسم‌های شادی و عزاداری برگزار می‌کنند.

مردم شهر هر سال با تجمع در خیابان امامزاده ابراهیم و حرکت به سمت مرقد فاطمه معصومه سال‌روز ورود فاطمه معصومه به قم را گرامی می‌دارند. آن‌ها شخصی را به عنوان موسی ابن خزرج شبیه‌سازی می‌کنند و شتر به دست او می‌دهند. آن شخص فاطمه معصومه را به منزل شخصی خود هدایت کرده و در پایان مراسم ضریح فاطمه معصومه توسط مردم گلباران می‌شود.[۶۸][نیازمند منبع]

از دیگر مراسم‌های مذهبی جشن روز نیمهٔ شعبان در خیابان چهارمردان شهر قم است. عدهٔ زیادی نیز در این روز برای شرکت در مجلس جشن و شادی به مسجد جمکران یا مرقد فاطمه معصومه می‌روند. جوانان و کودکان قمی کوچه‌ها و معابر فرعی شهر را آذین‌بندی می‌کنند.

یکی از آداب مردم قم برگزاری مراسم طلب باران است. در این مراسم مردم در امامزاده‌ها و مساجد شهر جمع می‌شوند و با خواندن نماز باران از خداوند طلب باران می‌کنند. نقل است که در زمان جنگ جهانی دوم خشک سالی شدیدی در قم روی داد و مردم نماز باران را به امامت محمدتقی خوانساری که از مراجع تقلید آن‌زمان بودند خواندند که اندکی پس از مراسم بر این شهر باران بارید.[۶۹]

در روزهای تاسوعا، عاشورا، اربعین و ۲۸ ماه صفر هیئت‌های مذهبی شهر قم از نقاط مختلف شهر به طرف مرقد فاطمه معصومه حرکت می‌کنند. در روز عاشورا عزاداران علاوه بر برگزاری سنت‌های عزاداری مطابق روزهای عزا مردم قم، آلات عزاداری به نام طوغ از محلات قدیمی در انتهای دستجات عزاداری خود به سمت حرم حمل می‌کنند و در مقابل ایوان آیینه حرم گرد طوغ شور (بر سر) می‌زنند. طوغ‌های سنتی و قدیمی قم در شش محله قدیمی چهل اختران، چهارمردان، سلطان محمد شریف، عشقعلی، میدان میر و آقا سید حسن نگهداری و در روز عاشورا در دستجات عزاداری این محلات حمل می‌شود. مرسوم است کسانی که به نقاط دیگر ایران مهاجرت کرده‌اند در این روزها به شهر خود بر می‌گردند و در مساجد شهر خود به عزاداری می‌پردازند.[نیازمند منبع] مراسم‌های «شب برات»، «شب چله»، «سردرختی»، «دستمال انداختن»، «دیگ جوش» و «کاکولک» از دیگر مراسم‌های سنتی مردم قم هستند.

خوراک ویرایش

خوراک مردم قم تفاوتی با آنچه که عموم ایرانیان می‌خورند ندارد خوراک مردم قم رابطهٔ نزدیکی با آنچه که از طبیعت به دست آمده دارد. معروف‌ترین خوراک سنتی در قم آبگوشت قُنَبید است. آبگوشتی که با کلم محلی قم پخت می‌شود.[۷۰] گیاه قُنَبید مزه‌ای شبیه به مزه تربچه و ظاهری شبیه به ظاهر کلم دارد. آبگوشت بزباش (سبزی)، دم پختک، کله جوش، حلوا کنجدی، حلوا شادونه، سنگنکی حلوا ارده، کسمه، کلوچه و سوهان دیگر مواد خوراکی بومی مردم هستند.

پوشاک ویرایش

تن‌پوش آنان در گذشته شامل پیراهن دورچین (پاچین)، پیراهن راسته، شلوار قردار، شلیته، جلیقه، آرخالق و تمون بود که از پارچه‌های ساده و گاه گلدار برای تهیه آن‌ها استفاده می‌شد. پاپوش زنان را گیوه و چاقچور تشکیل می‌داد.

مردان شهر در گذشته کلاه‌هایی به اسامی بافتنی، نخی، پوستی، نمدی، پهلوی و شاپو بر سر می‌گذاشتند. تن‌پوش مردان قمی هم شامل پیراهن یقه شیخی، جلیقه، کت و قبا بوده‌است که به همراه شلوارهای ساده و گشاد از جنس کرباس به تن می‌کردند. پاپوش آن‌ها گیوه و نعلین بود. امروزه اما اکثر مردان قمی از لباس ساده پیراهن و شلوار پارچه‌ای یا تی شرت و شلوار کتان یا جین استفاده می‌کنند.

 
در شهرسازی، به ویژه ساخت مکان‌های عمومی و مراکز تحقیقاتی سعی می‌شود چهرهٔ اسلامی و مذهبی شهر حفظ شود.

معماری و شهرسازی ویرایش

معماری محلات و خانه‌ها در قم بر اساس استقلال، حرمت حریم خانواده‌ها و اهمیت خلوت‌گزینی شکل گرفته‌است. مرزهای پردوام محلات و خانه‌ها، کم عرض و بن‌بست بودن کوچه‌ها و محلات، بام‌های گنبدی و تخت، نشانگر نوعی از استقلال در واحدهای مسکونی شهر است. در تجزیه و تحلیل مسکن در بافت تاریخی شهر قم، گوناگونی فضاها، درجات مختلف پوشیدگی و شیوه‌های ترکیب مرتبط با زندگی اجتماعی قابل مشاهده است. معماری قم، شکل خاصی از معماری مناطق کویری است.

هنرهای سنتی ویرایش

همچون سایر نواحی ایران انواع هنرهای سنتی با توجه به اقلیم خاص، در قم رایج بوده و هست. کاشی تراشی، و آجر تراشی تا حدودی در نیم سده اخیر در قم رو به افول گذاشته‌اند.

 
منبت کاری در قم

قالی بافی: قالی و فرش قم دارای محبوبیت جهانی است. فرش‌های قم با طرح‌های سنتی و ابتکاری خاص قم، اغلب از جنس ابریشم در ابعاد کوچک - که برگرفته از ویژگی خاص قم به عنوان شهری زیارتی است - بافته شده و از آنجا که هر دار قالی توسط یک نفر قالی‌باف اداره می‌شود، دارای بافتی یک دست و یک نواخت است. شهر قم دارای کارگاه‌های مجهز برای انجام عملیات تکمیلی قالی نیز هست و هنوز هم از سراسر ایران برای پردازش قالی به قم مراجعه می‌شود.

منبت کاری: منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده‌کاری بر روی چوب. بیش از ۲۰۰۰ کارگاه منبت کاری در قم فعال هستند. قم با داشتن هنرمندان و صنعت‌گران مطرح در زمینه منبت کاری، اصلی‌ترین و بزرگ‌ترین قطب این هنر در ایران است. منبت کاران این شهر محصولات خود را در شهرهای مختلف خاورمیانه و سایر نقاط جهان عرضه می‌کنند. هنر منبت کاری شاید پرقدمت‌ترین هنر در قم باشد. قدیمی‌ترین اثر منبت کاری ثبت شده در قم، مربوط به هفت هزار سال پیش است. این هنر در دو نوع ریز و درشت بر روی چوب و عاج و استخوان انجام می‌شود و شامل مجسمه‌سازی نیمرخ و تمام‌رخ، گلبرگ‌های اسلیمی، ختنی و… است.[نیازمند منبع]

پالان‌دوزی، کلاه مالی، غوزه‌گیری، خراطی، خرمهره سازی، شعربافی، سفیدگری، مسگری، پویندگی، حجاری، گیوه دوزی، ارده‌گیری از دیگر هنرهای رایج در قم هستند.

 
میز تولید انگشتر به روش سنتی در کارگاه یاقوت کویر استان قم

انگشتر دست‌ساز: حدود ۱۰۰۰ کارگاه تولید انگشتر دست‌ساز در استان قم مشغول به فعالیت می‌باشند. در این کارگاه‌ها هنرمندان انگشترهای فاخر خود با ابزارهای دستی می‌سازند. قالب انگشترهای ساخته شده از فلز نقره و با طرح‌های مردانه است. در این میان هنرمندانی هستند که جواهرات زنانه و با فلز طلا نیز می‌سازند. استان قم از لحاظ کیفیت رتبه اول انگشتر نقره دست‌ساز مردانه را در ایران در اختیار دارد.[۷۱]

ره‌آورد ویرایش

 
قالی قم

قالی ابریشمی قم ویرایش

قم به عنوان پایتخت تولید فرش ابریشم در ایران و جهان شناخته می‌شود و ۹۰ درصد تولیدات این کالا در قم به خارج از کشور صادر می‌شود. برخی از مردم به شغل قالی بافتن مشغول هستند.[۷۲][۷۳] سابقهٔ قالی‌بافی در قم با شیوهٔ فعلی به اواخر دهه چهارم سده میلادی یعنی حدود چندین سال پیش می‌رسد؛ یعنی زمانی که تجار کاشان دارهای قالی را به قم برده و کار را در مقیاسی محدود شروع کردند و با گذشت ۲ سال تولید قالی قم با ابعادی تجاری آغاز شد.[۷۴]

نقشه‌های قالی‌های قدیمی را طرح‌های مشهور به لچک و ترنج شاه عباسی، محرمات، محرابی و شکارگاه تشکیل می‌دادند. این طرح‌ها که با اقتباس از نقشه‌های کاشان و اصفهان تهیه شده بود به‌سرعت با تغییراتی که طراحان قم در آن دادند دچار تحول شد و سبک جدیدی در صنعت قالی‌بافی ایران پدیدآورد. این سبک با ویژگی‌هایی نظیر هماهنگی نقوش به «سبک فرش قم» مشهور شد.[۷۴]فرش قم از نوع معمولی است.

سوهان ویرایش

 
سوهان قم

مشهورترین ره‌آورد قم سوهان است.

حدود یک سده پیش نوعی حلوا و شیرینی خانگی در قم پخته می‌شد و به «حلوای قمی» مشهور بود؛ و خیلی محدود و به ندرت توسط مغازه‌های عطاری عرضه می‌شد. معروف است که به هنگام حضور مظفرالدین شاه در قم از وی توسط حلوای قمی پذیرایی شد و او پس از خوردن حلوای قمی گفت: «این حلوا مثل سوهان غذای مرا بریده و هضم کرده‌است». آنگاه مقدار زیادی از این حلوا را باخود به عنوان راه آورد برد. از آن پس عنوان سوهان بر این شیرینی نهاده شد و به تدریج به عنوان نماد خوراکی و ره آورد قم مطرح شد.

در قم شما می‌توانید به سراغ ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ سوهان پزی و سوهان فروشی بروید. ماهیانه در قم بیش از ۵۰۰ تن سوهان به فروش رفته و این محصول به کشورهای اروپایی و آسیای مرکزی صادر می‌شود.

انگشتر نقره دست‌ساز مردانه ویرایش

 
اعطای لوح شهر ملی انگشتر از وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به استاندار قم

انگشتر نقره دست‌ساز در کنار سوهان و فرش ابریشم جزء سوغات اصلی شهر قم به حساب می‌آید. وجود حرم حضرت معصومه و زائران زیادی که سالانه برای زیارت ایشان به شهر قم سفر می‌نمایند، منجر به شکل‌گیری این هنر شد. عموم انگشترهای ساخته شده توسط هنرمندان قمی کاملاً دست‌ساز و با کیفیت بالایی است. محل اصلی قرارگیری کارگاه‌های تولید و فروش انگشتر در قم در طبقه بالای پاساژ الغدیر، پاساژ موسی بن الجعفر، پاساژ برلیان و پاساژ کویتی‌ها است.[۷۱]

ثبت شهر قم به عنوان شهر ملی انگشتر

به جهت وجود حدود ۱۰۰۰ کارگاه تولید انگشتر و ۱۲۰۰ هنرمند انگشترساز در قم، با پیگیری سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و دفتر توسعه خوشه انگشتر، استان قم از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به عنوان شهر ملی انگشتر انتخاب شد و لوح آن در در دومین جلسه مراسم اعطای گواهی‌نامه شهرها و روستاهای ملی صنایع‌دستی که صبح روز دوشنبه ۲۲ دی ۱۳۹۹ در محل سالن آبی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران برگزار شد به استاندار قم اعطا گردید.[۷۵]

امکانات شهری ویرایش

کتابخانه‌ها ویرایش

سینما و تئاتر ویرایش

بیمارستان‌ها ویرایش

  • بیمارستان آیت‌الله گلپایگانی
  • بیمارستان امام رضا
  • بیمارستان امیرالمؤمنین
  • بیمارستان ایزدی
  • بیمارستان حضرت زهرا
  • بیمارستان حضرت معصومه
  • بیمارستان شهدا
 
بیمارستان شهید بهشتی قم

پارک‌ها و فضای سبز ویرایش

مساحت مجموع فضای سبز شهر قم ۱۷۱۷ هکتار است و سرانهٔ فضای سبز به ازای هر شهروند ۱۶ متر مربع است.[۷۹] شهر قم حدود ۲۴۳ پارک، پارک جنگلی، شهربازی و باغ دارد که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

منطقه ۱ و ۵

  • پارک شهر و شهربازی نجمه
  • بوستان ولی عصر
  • بوستان اطلس
  • بوستان آزادگان
  • بوستان معلم
  • بوستان شهید محلاتی
  • بوستان هاشمی
  • بوستان مهدی
  • بوستان ژاپنیها طلوع
  • بوستان آستانه
  • بوستان فرهنگ
  • بوستان امام‌زاده حمزه[۸۰][۸۱]

منطقه ۲ و ۶

منطقه ۳

  • شهربازی ۷۲ تن
  • بوستان مادر
  • بوستان امام حسن
  • بوستان پرستار
  • بوستان ترمینال
  • بوستان ریحانه
  • بوستان عوارضی قم - تهران
  • بوستان شهید بنیادی
  • بوستان لاله
  • بوستان شقایق
  • بوستان نسیم
  • بوستان حضرت اباالفضل
  • بوستان قائم[۸۱][۸۳]

هتل‌ها و مراکز اقامتی ویرایش

۴۹ هتل و هتل‌آپارتمان، ۴۲ مهمان‌پذیر و ۱۱۰ خانهٔ اجاره‌ای دارای مجوز در قم برای اقامت گردشگران وجود دارد که در مجموع ۷٬۵۰۰ تخت اقامتی در قم ایجاد کرده‌اند. بخش‌های اقامتی شامل ۴ هتل چهارستاره، و بقیه هتل‌های ۳، ۲ و یک ستاره و مهمان‌پذیرها هستند.[۸۵]

ترابری ویرایش

آزادراه ویرایش

 

مهم‌ترین آزادراه‌های ترابری قم عبارتند از:

بزرگراه ویرایش

مهم‌ترین بزرگراه‌های ترابری قم عبارتند از:

اتوبوس ویرایش

روزانه ۳۰۰ دستگاه اتوبوس در ۴۰ خط شهری و تقریباً در همهٔ نقاط شهر خدمات ترابری ارائه می‌کنند. فعالیت اتوبوسرانی در شهر قم به سال ۱۳۵۵ بر می‌گردد که پس از چند سال فعالیت اتوبوس‌ها جای خود را به مینی‌بوس داده و عملاً خدمت‌رسانی به ساکنان شهر توسط مینی‌بوس‌ها انجام می‌پذیرفت. طی ۱۰ سال در سال ۱۳۷۰ سازمان اتوبوس‌رانی قم با ۱۰ دستگاه اتوبوس بنز ۳۰۵ وارداتی از آلمان و ۸ دستگاه اتوبوس بنز ۳۰۲ خریداری شده از اتوبوس‌رانی تهران و ۱۸۰ دستگاه مینی‌بوس که به تدریج در دههٔ ۶۰ به ناوگان اضافه شده بودند در ۲۶ خط تأسیس شد. هم‌اکنون ۸ مسیر اتوبوس تندرو در شهر ایجاد شده که پر رفت‌وآمدترین مسیر، خط یک از بهشت معصومه تا مسجد جمکران است.[۸۶][۸۷][۸۸]

راه‌آهن ویرایش

ایستگاه راه‌آهن قم یک ایستگاه راه‌آهن در شهر قم، ایران است که به‌عنوان جزئی ار راه‌آهن سراسری ایران در سال ۱۳۱۷ توسط رضاشاه پهلوی افتتاح شده‌است. به‌علاوه خط راه‌آهن قم-اصفهان-یزد در تاریخ ۹ آذر ۱۳۱۷ شروع به ساخت شده اما به دلیل همزمان شدن با جنگ جهانی دوم ساخت آن متوقف شده اما با توجه به اینکه بخشی از زیرسازی این خط برای ریل‌گذاری آماده بود در تاریخ ۲۹ فروردین ۱۳۲۶ راه‌آهن دولتی ایران با مصالح موجود اقدام به ریل‌گذاری از قم به کاشان نموده و در تاریخ ۲۶ اردیبهشت ماه ۱۳۲۸ عملیات ریل‌گذاری خاتمه یافته و از روز ۱۹ خرداد ۱۳۲۸ بهره‌برداری آن شروع شد.[۸۹][۹۰][۹۱]

فرودگاه ویرایش

 
ماکت یک هواپیما در پارک الغدیر شهر قم

فرودگاه بین‌المللی قم یک فرودگاه بین‌المللی در ایران است که در ۲۴ کیلومتری جنوب غربی شهر قم واقع شده‌است. عملیات ساخت این فرودگاه مدت زیادی است که متوقف شده‌است.[۹۲]

راه‌آهن تندرو ویرایش

دو طرح راه‌آهن تندرو اراک-قم و تهران-قم-اصفهان دو پروژه ملی ایران در حوزه ترابری ریلی تندرو هستند که هردو به ایستگاه جدید راه‌آهن قم منتهی خواهند شد و اکنون درحال ساخت می‌باشند.[۹۳][۹۴]

مترو ویرایش

 
پروژهٔ مونوریل قم

پروژهٔ خط A متروی قم، از شرق شهر (جمکران) آغاز شده و تا شمال غربی شهر (قلعه کامکار) ادامه می‌یابد. دسترسی به قطارها برای مسافران درون‌شهری از طریق ۱۴ ایستگاه که به ترتیب از A۱ تا A۱۴ نامگذاری شده‌اند پیش‌بینی شده‌است. سکوهای مسافرگیری در کلیهٔ ایستگاه‌ها در طرفین خط ریلی قرار داشته و بدون قوس هستند. متوسط طول ایستگاه‌ها ۱۰۹ متر و فاصله مرکز به مرکز ایستگاه‌های متوالی بین ۶۶۰ تا ۱۹۸۰ متر یعنی به‌طور متوسط ۱ کیلومتر است.[۹۵]

مونوریل ویرایش

مونوریل قم یک سامانهٔ مونوریل در شهر قم است که فعلاً عملیات ساخت آن متوقف شده‌است. فاز نخست این پروژه به طول ۶ کیلومتر و دارای ۵ ایستگاه است. این فاز شمال‌شرقی قم را به مصلی قدس وصل می‌کند (ایستگاه‌های ۱ تا ۸). هزینهٔ نهایی آن ۱۲۰ میلیون دلار بوده‌است پس از توسعهٔ کامل طول مسیر مونوریل به ۲۵ کیلومتر، تعداد ایستگاه‌های آن به ۱۷ ایستگاه افزایش خواهندیافت. پروژه توسط دو شرکت ایرانی (مپنا و کیسون) در حال ساخت است و واگن‌های آن ساخت شرکت FCF SpA ایتالیا هستند. اما متأسفانه به دلیل برخی مسائل سیاسی و مالی این پروژه از سال ۱۳۹۲ متوقف شده‌است.[۹۶] در سال ۱۴۰۱، اعلام شد مشکلات احداث مونوریل قم برطرف شده و احداث آن از سر گرفته می‌شود اما هنوز این پروژه بلاتکلیف است . [۹۷]

دانشگاه‌ها و مدارس اسلامی ویرایش

آموزش عالی ویرایش

مدارس علمیه ویرایش

  • مدرسه علمیه الزهرا
  • مدرسه علمیه شهید سید حسن شیرازی
  • مدرسه علمیه امام حسین
  • مدرسه علمیه امام باقر
  • مدرسه علمیه رسول اعظم
  • مدرسه علمیه امام رضا
  • حوزه علمیه قم
  • مدرسه علمیه رضویه
  • مدرسه علمیه ستیه
  • مدرسه علمیه امام خمینی
  • مدرسه علمیه سید الشهداء
  • مدرسه علمیه اباصالح
  • مدرسه علمیه المهدی
  • مدرسه علمیه الهادی
  • مدرسه اسلامی هنر
  • مدرسه علمیه امام مهدی موعود
  • مدرسه علمیه بقیةالله
  • مدرسه علمیه حقانی
  • مدرسه علمیه رشد
  • مدرسه علمیه آیت‌الله العظمی شیخ عبد الکریم حائری یزدی
  • مدرسه علمیه جانبازان
  • مدرسه علمیه رسالت
  • مدرسه علمیه شهیدین
  • مدارس علمیه مجتمع شهید صدوقی
  • مدرسه علمیه عترت
  • مدرسه علمیه کرمانی‌ها
  • مدرسه علمیه معصومیه
  • مدرسه علمیه امام عصر
  • مدرسه علمیه سعد حلت
  • مدرسه علمیه اثیرالملک
  • مدرسه علمیه سید سعید عزالدین مرتضی
  • مدرسه علمیه سید زین الدین
  • مدرسه علمیه سید عبدالعزیز
  • مدرسه علمیه ابوالحسن کمیج
  • مدرسه علمیه شمس الدین مرتضی
  • مدرسه علمیه مرتضی کبیر
  • مدرسه علمیه در آستانه
  • مدرسه علمیه سفیران هدایت
  • مدرسهٔ علمیه مؤمنیه

پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی ویرایش

  • مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث
  • پژوهشگاه قرآن و حدیث
  • مرکز تحقیقات رایانه‌ای نور
  • مجمع جهانی تقریب مذاهب
  • مؤسسهٔ آموزشی پژوهشی امام خمینی
  • دفتر انتشارات اسلامی
  • مرکز المعجم الفقهی
  • مرکز جهانی انصارالمهدی
  • مرکز دائرةالمعارف فقه اسلامی
  • مرکز تحقیقات علمی و فنی دکتر حسابی
  • مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی
  • مؤسسهٔ قرآنی بیت‌النور
  • مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه
  • مؤسسهٔ تحقیقاتی اسرا
  • مرکز پژوهشی صافا
  • مجمع جهانی اهل بیت
  • پژوهشکدهٔ فلسفه و کلام
  • پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
  • پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی
  • مؤسسهٔ علمی طه
  • مجمع اندیشهٔ اسلامی
  • مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه (نام سابق این مرکز: مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزهٔ علمیه)
  • مؤسسهٔ قرآن و نهج‌البلاغه
  • مرکز کتاب‌شناسی شیعه
  • مؤسسهٔ علوم آل محمد
  • خانه فرهنگی حضرت زهرا
  • مؤسسهٔ فرهنگی دارالمعارف
  • مؤسسهٔ فرهنگی هنری صاحب‌الامر
  • مؤسسهٔ تحقیقاتی حضرت ولی‌عصر
  • مؤسسهٔ فرهنگی انتظار نور
  • بنیاد هنری ـ دینی الرضا
  • مؤسسهٔ معارف اهل‌بیت
  • مجمع جهانی شیعه‌شناسی
  • مرکز حقایق اسلامی
  • مرکز تحقیقات علمی مجلس خبرگان
  • مرکز شیعه‌شناسی
  • بنیاد پژوهش‌های اسلامی
  • مرکز جهانی آل‌البیت
  • مرکز تخصصی علوم حدیث
  • بنیاد بین‌المللی نهج‌البلاغه
  • دائرةالمعارف کامپیوتری اسلامی
  • فرهنگستان علوم اسلامی
  • مؤسسه معارف اسلامی امام رضا
  • مرکز تحقیقاتی امیرالمؤمنین
  • مرکز تخصصی امامت و مهدویت
  • مرکز تحقیقات فقهی قوه قضاییه
  • مؤسسهٔ تحقیقاتی سروش کورش کبیر
  • دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری[۲۶][۲۷]

ورزش ویرایش

فوتسال ویرایش

قم از دیرباز یکی از قطب‌های مطرح فوتسال در سطح کشور بوده‌است و به نوعی ورزش اول این شهر محسوب می‌شود.[۹۹] بنا به عقیده برخی کارشناسان این رشته، به دلیل داشتن بازیکنان و مربیان پرشمار و مستعد، هواداران پرشور و سابقه طولانی در لیگ برتر؛ قم مهد فوتسال ایران است.[۱۰۰] محسن حسن‌زاده، علی‌اصغر حسن‌زاده، ابوالقاسم عروجی، علیرضا وفایی، سعید تقی‌زاده، محمدحسین کوهستانی و محمدطه نعمتیان از جمله فوتسالیست‌های مطرح و ملی پوش قم هستند.

کاراته ویرایش

کاراته نیز از ورزش‌های پرطرفدار در قم است. مهدی عموزاده، مجید عبدالحسینی، سعید آشتیان، علیرضا کتیرایی و امیر مهدی‌زاده از قهرمانان کاراته قم به حساب می‌آیند.[۱۰۱][۱۰۲]

کشتی فرنگی ویرایش

قم در کشتی فرنگی قهرمانانی همچون علیرضا نجاتی دروزن ۶۳ کیلوگرم دارد

گردشگری ویرایش

حرم فاطمه معصومه ویرایش

ایجاد گنجینه‌های معماری در اطراف حرم فاطمه معصومه در قم به نیمه دوم سده ۲ هجری بر می‌گردد. به استناد کتاب‌های معتبر تاریخی این بنا در اواسط سده پنجم توسط «امیر ابوالفضل عراقی» از رجال دوره طغرل اول سلجوقی تجدید بناشد. با شروع فرمانروایی سلسله صفویه قم بیشتر مورد توجه قرار گرفت. در عصر قاجار فتحعلی شاه به مرقد فاطمه معصومه در قم توجه بیشتری نشان داد چنان‌که بسیاری از تزیینات امروزی حرم متعلق به آن دوره است. برای نخستین بار به اهتمام فتحعلی شاه قاجار گنبد مرقد طلاکاری شد.

سراسرنمایی از حرم فاطمه معصومه در روز

ابنیه و بیوتات حرم:

۱. ضریح فاطمه معصومه، بقعه فراز آن با رواقها، دو مسجد بالاسر و طباطبایی، دو ایوان طلا و آیینه، گنبد و منارهها.
۲. صحن عتیق با سردر شمالی آن و مقابر پادشاهان قاجار و فقها و محدثان.
۳. صحن امام رضا، ایوان‌ها، سردرها و مناره‌ها.

  1. صحن جوادالائمه.
  2. صحن امام هادی.

۶. صحن پیامبر اعظم.
۴. مدرسه فیضیه و مسجد اعظم.
۵. شبستان بزرگ خمینی.

  1. شبستان نجمه خاتون.
  2. شبستان حضرت زهرا.
 
نمایی از مسجد اعظم در شهر قم

مسجد اعظم ویرایش

مسجد اعظم در غرب حرم فاطمه معصومه واقع شده‌است و به دستور سید حسین طباطبایی بروجردی ساخته شده‌است. این مسجد در سال ۱۳۷۴ هجری قمری توسط حسین بن محمد معمار معروف به «لرزاده» بنا شده‌است. این مسجد که به جهت شوکت و عظمت، مسجد اعظم نام گرفته‌است، در زمره مساجد سه ایوانی جای می‌گیرد. شبستان و گنبد این مسجد مزین به کاشی‌های معرق است.

 
ورودی بازار قم
 
پل آهن‌چی

مدرسه غیاثیه (پامنار) ویرایش

سردر و مناره‌های مدرسه غیاثیه نزدیک میدان کهنه شهر قم تنها بخش بازمانده از مدرسه عظیمی است که در سده هشتم هـ. ق دارای شهرت بسیار بود. سازه اصلی بنا از آجر با تزیینات گچی و تلفیق آجر و کاشی در مناره هاست.[۱۰۳]

مدرسه غیاثیه (پامنار) مربوط به دوره سلجوقیان - دوره تیموریان است و در قم، خیابان آذر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۷۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[۱۰۳]

 
ایوان مسجد جامع قم

مسجد جامع قم و مدرسه جهانگیرخان ویرایش

نوشتار اصلی: مسجد جامع قم و مدرسه جهانگیرخان

این مسجد در مرکز شهر قم و در محله لب چال قرار گرفته‌است. از راه خیابان آذر، بزرگراه عماریاسر و تونل غدیر می‌توان به این مسجد دسترسی پیدا کرد. این مسجد، مجموعه‌ای از بناهای چند عصر و دوره است. گنبد رفیع مسجد جامع قم یکی از باشکوه‌ترین، شگفت انگیزترین و رفیع‌ترین گنبدهای مساجد ایران است. جای تعجب نیست اگر برای هر بیننده‌ای در مورد چگونگی ساخت این گنبد جای سؤالی وجود داشته باشد. برای ساخت این مسجد بزرگ و گنبد آن که حدود ۶۰۰۰ متر مربع وسعت دارد، حتی یک شاخه آهن نیز به کار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا و استوار مانده‌است.[۱۰۴] مسجد جامع قم از بناهای قدیمی شهراست که بانی آن معلوم نیست اما در کتاب گنجینه آثار قم آمده‌است که بانی این مسجد و مدرسه روبه روی آن که جهانگیرخان نام دارد سلطان جانی خان پادشاه تا تار ترکستان است و تاریخ بنای آن هم سال ۷۵۵ بوده‌است.[۱۰۵]

مسجد امام حسن عسگری ویرایش

این مسجد که قدیمی‌ترین مسجد شهر قم است، در ضلع شمالی میدان بزرگ امام خمینی قرار گرفته‌است. مسجد امام حسن عسگری، در سده سوم هجری توسط «احمد بن اسحاق قمی» وکیل و نماینده حسن عسکری، پیشوای یازدهم شیعه ساخته شده‌است. این مسجد محل تدریس سید محمدتقی خوانساری بود که شخصیت‌هایی مانند سید روح‌الله خمینی و محمدعلی اراکی از شرکت کنندگان در این درس بودند.[۱۰۶]

چون این مسجد به امر حسن عسکری و با پول او و به وسیله نایب او ساخت شده‌است مورد توجه مراجع تقلید و مردم قم قرار گرفته‌است.[۱۰۷]

این مسجد اخیراً مورد بازسازی قرار گرفت و ساختمان جدید آن در سال ۱۳۹۴ افتتاح شد. ساختمان جدید در زمینی به مساحت ۶ هزار متر مربع و زیربنای ۱۰ هزار متر مربع ساخته شده‌است.[۱۰۸]

مسجد جمکران ویرایش

 
تصویر سراسرنما از مسجد جمکران
 
تیمچهٔ بزرگ قم
 
امام‌زاده احمد

این مسجد در جنوب شرق شهر قم و در منطقه جمکران که امروزه جزو قم محسوب می‌شود قرار دارد.

واقعه ساخت مسجد در کتاب روایی عالم معاصرمحدث نوری فردی به نام «شیخ حسن بن مثله جمکرانی» مربوط می‌شود، وی ادعا کرد که در بیداری -و یا عالم رویا- با امام دوازدهم شیعیان، مهدی دیدار کرده‌است و حجت بن الحسن دستور ساخت مسجد را به وی داده‌است.

در میان شیعیان بحث‌های زیادی در خصوص ملاقات با مهدی مطرح است. عده‌ای با استناد به روایاتی، آن را در خواب ممکن می‌دانند.[۱۰۹] دریافت نامه از مهدی پس از غیبت کبری نیز مورد قبول بسیاری از شیعیان است، آنچنان‌که نامه و توقیع رسیده به شیخ مفید - حدود یک سده پس از غیبت کبری - از نظر شیعیان مورد تردید واقع نشده‌است.

بسیاری از شیعیان شب چهارشنبه و شب جمعه از روزهای هفته و شب نیمه شعبان - زادروز مهدی - از روزهای سال را به این مسجد می‌روند و اعمال آن را بجا می‌آورند. اعمال آن دو رکعت نماز تحیت مسجد است و دو رکعت نماز استغاثه به صاحب الزمان که به نماز امام زمان مشهور است به شیوه‌ای خاص به جای آورده می‌شود.

آرامگاه فتحعلی شاه قاجار ویرایش

 
مسجد الغدیر قم

مقبرهٔ فتحعلی شاه قاجار در شمال صحن عتیق مرقد فاطمه معصومه قرار دارد و از آثار «بیگم صفوی» است. این مقبره در زمان زندگانی فتحعلی شاه قاجار و به دستور خود او بنا شده‌است. در سال ۱۲۸۰، در دوره ناصرالدین شاه قاجار تزیینات آینه‌کاری بنا، به گچ‌بری تبدیل شده‌است.[۲۹]

آرامگاه محمدشاه قاجار ویرایش

آرامگاه محمدشاه قاجار، در غرب صحن عتیق مرقد فاطمه معصومه جای دارد. در ورودی مسجد بالاسر. تزیینات داخلی گنبد این آرامگاه مجموعه‌ای از آینه‌کاری و گچ‌بری است.[۲۹]

آرامگاه شاه عباس صفوی ویرایش

مقبرهٔ شاه عباس دوم صفوی در جنوب غربی حرم فاطمه معصومه قرار دارد. این مقبره از نظر معماری و به‌کارگیری سنگ‌های مرمر، جلوه‌ای جالب دارد.[۲۹]

آرامگاه شاه سلیمان و شاه صفی ویرایش

مقابر شاه سلیمان و شاه صفی در محل موزه آستان فاطمه معصومه قرار دارند. صندوق چوبی قبر شاه، از نظر کنده کاری، جالب و دارای ارزش است.[۲۹]

شهرک سینمایی پیامبر اعظم ویرایش

این شهرک که با نام شهرک سینمایی نور نیز شناخته می‌شود در جاده قم به وسعت ۲۰۰ هکتار ساخته شده‌است. این شهرک ابتدا برای ساخت فیلم سینمایی محمد رسول‌الله مورد استفاده قرار گرفت و از دی ماه ۱۳۹۳ رسماً گشایش یافت. در این شهرک سینمایی دکور شهرهای مکه، مدینه و کلیسای بحیرا در شهر بصرای شام ساخته شده‌است.[۱۱۰]

باغ گنبد سبز ویرایش

نوشتار اصلی: مقابر باغ گنبد سبز

در خیابان شهید روحانی شهر قم، باغی کوچک موسوم به باغ «گنبد سبز» سه اثر تاریخی متعلق به سده هشتم هجری قمری را در دل خود جای داده‌است. این باغ در ۱۵ دیماه سال ۱۳۱۰ خورشیدی با شماره ثبت ۱۲۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. در این سه بنا که از نظر هنر گچبری از نمونه‌های منحصر به فرد به‌شمار می‌روند، امرای خاندان (علی صفی) فرمانروایان مستقل قم در سده هشتم هجری قمری مدفونند.[۱۱۱]

 
مقابر گنبد سبز
 
باغ‌راه بهار

مقبره خواجه اصیل الدین ویرایش

این مقبره از خارج، دوازده ضلعی منظم با طاق‌نماهای تزیینی در هر ضلع است. براساس کتیبه تاریخی بنا، دو تن در این مقبره مدفونند. تاریخ ۷۶۱ هجری قمری در این برج مشاهده می‌شود.[۱۱۲]

مقبره خواجه علی صفی ویرایش

این بنا در وسط دو گنبد دیگر قرار دارد و مدفن خواجه علی صفی، دومین فرمانروای خاندان صفی است. معماری نمای بیرونی و داخلی بنا همانند گنبد خواجه اصیل الدین است. بر اساس کتیبه بنا سه نفر در این آرامگاه مدفونند. تاریخ ۷۹۲ هجری قمری در این آرامگاه به چشم می‌خورد.[۱۱۲]

گنبد شمالی ویرایش

این بنا در شمال دو بنای دیگر قرار دارد و به دلیل تخریب کتیبه تاریخی آن، نام بانی و صاحب مقبره مشخص نیست. نمای مقبره از خارج و داخل هشت ضلعی است. این مقبره به اواخر سدهٔ هشتم و اوایل سدهٔ نهم هجری قمری تعلق دارد.[۱۱۲]

امام زاده علی بن جعفر ویرایش

امامزاده علی بن جعفر مربوط به سدهٔ ۸ ه‍.ق است و در خیابان انقلاب قم، جنب گلزار شهدا واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شمارهٔ ثبت ۲۴۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[۱۱۳]

امامزاده علی بن جعفر مشهور به «در بهشت» بوده و بنای هشت وجهی با گنبد دو پوش هرمی شکل است. در دوران قاجاریه ایوان و بیوتاتی بدان اضافه شد. این بقعه پس از مرقد فاطمه معصومه بر بقیه اماکن و مقابر منطقه قم از حیث تزیینات برتری دارد.[۱۱۴]

امام زاده حمزه ویرایش

مقابل میدان کهنه قم (خیابان آذر) گنبد و بارگاهی است که مرقد سه امامزاده از نوادگان موسی بن جعفر در آن واقع شده‌است. مزار امامزاده حمزه که آن را خاک حمزه فرزند امام هفتم شیعه می‌دانند بنایی است متعلق به نیمه نخستین سده دهم ه‍.ق. این مزار که سبک بنای آن به سبک بنای حرم فاطمه معصومه است – با ابعادی کوچک در همان سبک – مرکب از دو بقعه است که پیشاپیش هر دو صحنی به درازا و پهنای ۳۲ در ۱۵ متر قرار دارد. این صحن را میرزا علی اصغر خان امین السلطان صدر اعظم، در دوران برکناری خود که در قم اقامت داشت بنا نموده‌است. گنبد امامزاده با بلندای ۱۰ متر با فرم حلزونی (ترکیبی از مخروط و گنبد) از آثار اوایل سده حاضر است.[۱۱۵]

خانه تاریخی یزدان پناه ویرایش

این خانه تاریخی و زیبا واقع در محلهٔ باغ پنبه[۱۱۶] ، در پایان دورهٔ قاجاریه بنا شده و در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲ با شماره ۹۱۵۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این خانه شاید یکی از زیباترین خانه‌های تاریخی در ایران باشد، اما تعداد بسیار اندکی از گردشگران و حتی مردم قم از وجود این خانه با خبراند. این خانه ۸۸۴ متر مربع مساحت داشته و بیش از ۱۲۰ سال قدمت دارد. معماری این خانه سربه تو دارد و از تأثیر اقلیم و باورهای مردم قم دور نمانده‌است. نحوهٔ چیدمان اتاق‌ها در این بنا بدین گونه است که در سمت شمالی حیاط که آفتاب در فصل زمستان مایل به آن می‌تابد و از گرمای بیشتری برخوردار است قسمت زمستان‌نشین است. اتاق‌های سمت جنوب حیاط در تابستان در سایه قرار دارند و خنک‌ترند و بادگیرها و هواکش‌ها نیز غالباً در سمت جنوبی ساختمان قرار دارند تا تهویه هوا بهتر صورت گیرد.[۱۱۷][۱۱۸]

 
خانه سید روح‌الله خمینی در قم

خانه سید روح‌الله خمینی ویرایش

این خانه در حدود سال ۱۳۳۵ توسط سید روح‌الله خمینی خریداری شد و تا سال ۱۳۴۲ در آن اقامت داشته‌است. سرانجام در سال ۱۳۷۳ توسط سید احمد خمینی به بیت سید علی خامنه ای واگذار شد. خانه سید روح‌الله خمینی در شهر قم، بنایی ۲ اشکوبه و ساده شامل یک طبقه همکف و زیرزمین است. حیاط این بنا در جنوب آن و فضاهای سرپوشیده در شرق و غرب خانه قرار دارد. سطوح داخلی این خانه قدیمی بدون تزئین بوده و گچ اندود شده‌است. سطوح خارجی نیز از جرزهای آجری ساده و سطوح گچی یکدست و بدون نقش و نگار است. خانه سید روح‌الله خمینی در سال ۱۳۷۵ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۷۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.[۱۱۹]

خانه سید حسین طباطبایی بروجردی ویرایش

این خانه در دورهٔ قاجاریه ساخته شده و محل اقامت و زندگی سید حسین طباطبایی بروجردی، مرجع تقلید شیعه بوده‌است. این خانه در خیابان آذر قم، و در محلهٔ «تکیه آق سید حسن» قرار دارد. این اثر در ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۵۴۳ به عنوان اثر ملی به ثبت رسیده‌است.

خانه حاجی خان، خانه زند، بیت النور، تیمچهٔ بزرگ بازار قم، حمام تاریخی حاج عسگرخان، برج‌های کارخانه ریس باف، تپهٔ باستانی قلی درویش، قلعهٔ جمکران و درخت سرو پانصد سالهٔ جمکران از دیگر جاذبه‌های دیدنی شهر قم هستند.

موزه‌ها ویرایش

 
قرآن موجود در موزه آستانه مقدسه، منسوب به علی بن موسی
 
موزه مردم‌شناسی قم

موزه آستانه مقدسه ویرایش

موزهٔ آستانهٔ مقدسه فاطمه معصومه یکی از قدیمی‌ترین موزه‌های ایران است که در آبان ماه سال ۱۳۱۴ خورشیدی در محوطهٔ داخلی حرم فاطمه معصومه و مکان فعلی مسجد شهید مطهری افتتاح شد و در فروردین ماه سال ۱۳۶۱ به مکان فعلی واقع در میدان آستانه انتقال پیدا کرد. پس از احداث موزه بخشی از آثار بیوتات حرم نیز به موزه انتقال یافت. بخشی از آثار نیز از برخی بقاع اطراف قم به موزه منتقل شد. موزه مساحتی حدود یک هزار متر مربع دارد و شامل دو طبقه و دو تالار نمایش آثار و هم‌چنین بخش‌های اداری، موزه‌داری، مخزن آثار، حراست و نگهبانی می‌شود و مجهز به سیستم‌های حفاظتی است.[۱۲۰]

قرآن‌های خطی، مسکوکات تاریخی، کاشی‌های مختلف دوره‌های اسلامی، انواع سفالینه‌ها، ظروف شیشه‌ای، آثار منبت‌کاری، آثار حجاری، آثار نقاشی، فلزکاری، پارچه‌های دستباف، قالی‌های دستباف و انواع درهای خاتم‌کاری، انواع مُهرها و عقیق‌ها، تابلوهای خط و تذهیب، ظروف چینی، انواع تمبر و اسکناس‌های ایرانی و خارجی و همچنین بخش صدف‌ها و موجودات دریایی، مهم‌ترین بخش‌های مجموعه آثار موزه را تشکیل می‌دهد. قدیمی‌ترین بخش آثار موزه را سفالینه‌های پیش از میلاد مسیح تشکیل می‌دهد که مربوط به منطقه باستانی سیلک کاشان و برخی نیز مربوط به منطقه باستانی صرم قم است که متعلق به هزاره‌های اول و دوم پیش از میلاد مسیح هستند.[۱۲۱]

موزه مردم‌شناسی قم ویرایش

خانه‌های تاریخی زند و حاج قلی خان دو مکانی هستند که توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری قم به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده‌اند. فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات، نوع پوشش و بینش اجتماعی حاکم بر جامعه قم در اعصار گذشته، مجموعه‌ای از اسباب، اشیاء و لوازم زندگی، ابزار کار، لوازم کشاورزی و صنعتی، پوشاک و شیوهٔ چینش اشیاء در منازل قدیمی قم از جمله بخش‌هایی است که در موزه مردم‌شناسی قم به نمایش گذاشته شده‌اند.[۱۲۲]

موزه هنرهای سنتی قم ویرایش

این موزه در محلهٔ قدیمی باغ پنبه واقع شده‌است و در برگیرندهٔ مجموعه‌ای از آثار هنری اصیل و آداب و رسوم مردم قم و همچنین کارگاه‌های تولیدی و آموزشی صنایع دستی از جمله سفالگری، رودوزی سنتی و معرق کاری است.[۱۲۳]

موزه آثار مراجع تقلید ویرایش

گنجینهٔ آثار تعدادی از مراجع تقلید شیعه در مجموعهٔ تاریخی بیت سید روح‌الله خمینی در میدان روح‌الله قم قرار دارد و اسناد مکتوب، تصاویر، آثار و زندگی‌نامهٔ دوازده نفر از مراجع تقلید شیعه در آن به نمایش گذاشته شده‌است.[۱۲۴]

 
نمایی از یک گراز تاکسی درمی شده در موزه تاریخ طبیعی شهر قم

موزه تاریخ طبیعی قم ویرایش

ساخت موزه تاریخ طبیعی استان قم به‌عنوان مکانی برای استفادهٔ علمی، فرهنگی، اجتماعی و پژوهشی در سال ۱۳۷۸ در بوستان شهید بنیادی قم آغاز شد و در شهریور ۱۳۸۱ خورشیدی راه‌اندازی شد. این موزه دارای نمونه‌هایی از پستانداران، پرندگان، حشرات، خزندگان، دوزیستان، سخت پوستان، فسیل بی مهرگان، و سنگ‌ها و کانیها است.[۱۲۵][۱۲۶]

موزه تخصصی علوم زمین (یاقوت کویر) ویرایش

موزه علوم زمین تنها موزه در ایران است که هزار قطعه کانی از ۶۵ نوع کانی در دنیا را دربردارد. از مجموعه موزه، ۸۰ درصد کانی‌ها ایرانی بوده و ۲۰ درصد دیگر از کشورهایی همچون مکزیک، اسپانیا، روسیه، آلمان و برزیل خریداری شده‌است. این موزه در خیابان نیروگاه، بلوار شاهد، کوچه ۹ قرار دارد.

آسمان نما ویرایش

در آسمان‌نمایی که در کنار موزه تاریخ طبیعی قم قرار دارد، قسمتی از آسمان به همراه ستاره‌ها و سیاره‌ها به نمایش درآمده‌است. در این مجموعه دب اکبر، دب اصغر، ستاره قطبی و دیگر صورفلکی در حالت نورانی در معرض دید قرار گرفته‌اند.[۱۲۷]

باغ پرندگان قم ویرایش

این باغ دومین باغ وسیع کشور است. مجموعه‌ای به وسعت ۱۲ هکتار محصور در میان کوه‌ها که از این بین ۶ هکتار فنس کشی شده و داخل آن طرح باغ پرندگان اجرا شده‌است. این فضا که جانمایی آن از سال ۱۳۹۵ شروع شد. توپوگرافی و طراحی ویژه این باغ در دره‌ای به نام «دره باد» به مساحت ۱۲ هکتار به ما اجازه می‌دهد که طبیعتی زیبا را در این نقطه به نظاره بنشینیم. این زیبایی‌ها البته با کاشت گونه‌های طبیعی، ساخت آب‌نما و المان‌های پرندگان صد چندان شده. باغی که طراحی آن می‌تواند برای پرندگانی که به‌صورت طبیعی نیز در این منطقه زندگی می‌کنند جذابیت‌های لازم را داشته تا این مکان را برای زیستگاه دائمی خود انتخاب کنند و حضورشان به جذابیت این باغ بیفزاید.[۱۲۸]

محله‌ها و شهرک‌ها ویرایش

فهرست محلات کلانشهر قم

  • باغ پنبه
  • آلوچو
  • کوچه نو
  • علی‌آباد سعدگان
  • خراسان
  • ژاندارم‌ها
  • تولید دارو
  • مهرآباد
  • سید معصوم
  • خانم شیرازی
  • سالاریه
  • صفاشهر
  • باجک
  • خاکفرج
  • شیخ‌آباد
  • شاد قلی خان
  • زنبیل آباد
  • شهرک قدس
  • پردیسان
  • شهرک مهدیه
  • چهل اختران
  • محمدآباد
  • حاج خلیل
  • قم نو
  • صفاییه
  • مصلی
  • دروازه ری
  • بُکایی
  • لسانی
  • یخچال قاضی
  • دروازه کاشان
  • جوی شور
  • حاج زینل
  • قلعه عمو حسین
  • قلعه یزدی‌ها
  • میرزائیه
  • براسون
  • جمهوری اسلامی
  • بنیاد
  • لقمان
  • باغ شریفی
  • باغ کرباسی
  • منبع آب
  • نخودی
  • دروازه چوبی
  • سید سربخش
  • لب چال
  • حشای‌ها
  • گذرقلعه
  • گذر خان
  • گذر میر
  • گذرصادق
  • خندق
  • الوندیه
  • تکیه آقا سید حسن
  • حمام تالار
  • قلعه کامکار
  • سنگ بند
  • درخت پیر
  • پامنار
  • رضویه
  • شهرقائم
  • زاویه
  • سیدان
  • دربهشت
  • سرحوض
  • نوقطار
  • نوبهار
  • چهل درخت
  • میدان نو
  • شاه حمزه
  • باغ شاهزاده
  • شاه ابراهیم
  • شاه احمد قاسم
  • شاه جعفر
  • شاه جمال
  • زند آباد
  • نیروگاه
  • ننه عباس
  • آزادگان
  • نیروگاه
  • چهارمردان
  • آذر
  • چاله کاظم
  • سلطان محمد شریف
  • وزارت راه (میدان پلیس)
سراسرنمای کلانشهر قم

رسانه‌ها ویرایش

صداوسیمای مرکز قم ویرایش

صدا و سیمای مرکز قم در سال ۱۳۶۷ به عنوان دفتر خبری تشکیل شد. در هشتم شهریور ماه ۱۳۷۵ رادیوی مرکز قم با روزی ۳ ساعت برنامه، شروع به کار کرد. در سوم خرداد ۱۳۸۲ نیز شبکهٔ تلویزیونی مرکز قم با نام سیمای نور افتتاح شد. این شبکه هم‌اکنون ۲۴ ساعت در شبانه‌روز برنامه پخش می‌کند.[۱۲۹]

شبکه‌های سراسری ویرایش

دو شبکهٔ سراسری رادیویی، یعنی شبکهٔ رادیو معارف و شبکه ندای اسلام به زبان انگلیسی (The Call Of Islam Radio) نیز از شهر قم پخش می‌شود.

نشریات ویرایش

تعداد ۱۱۰ روزنامه، هفته‌نامه، دوهفته‌نامه، ماه‌نامه، فصل‌نامه و سال‌نامه در قم چاپ می‌شود.[۱۳۰]

خبرگزاری‌ها و پایگاه‌های خبری ویرایش

در قم دفتر مرکزی ۳ خبرگزاری و چندین پایگاه خبری محلی وجود دارد که اخبار قم را منتشر می‌کنند.

دفتر مرکزی ۳ خبرگزاری حوزه (حوزه نیوز)، خبرگزاری اهل بیت (ابنا) و خبرگزاری رسا در قم قرار دارد.

پایگاه‌های خبری قم نیوز، فردو نیوز، قمنا، قم فردا]، قم پرس و شهر کریمه ازپایگاه‌های خبری فعال در قم به‌شمار می‌روند که در کنار اخبار قم، اخبار کشور را نیز منتشر می‌کنند.

شهرهای خواهرخوانده ویرایش

شهر قم، با شش شهر پیمان خواهرخواندگی (شهرها) بسته‌است:

نام کشور شهر خواهرخوانده
  ایران مشهد[۱۳۱]
  عراق کربلا[۱۳۲]
  ترکیه قونیه[۱۳۳]
  لبنان بعلبک[۱۳۴]
  اسپانیا سانتیاگو د کمپوستلا[۱۳۵]
  پاکستان کراچی[۱۳۶]

مشاهیر و نام آوران ویرایش

جستارهای وابسته ویرایش

منابع ویرایش

  1. «نتایج سرشماری ایران در سال ۱۳۹۵». درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از اصلی (اکسل) در ۲۰ شهریور ۱۴۰۲.
  2. «روزهای یخبندان قم». شرکت سهامی آب منطقه‌ای قم. ۱۸ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۹ آگوست ۲۰۱۳.
  3. خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام سالنامه آماری استان قم / ۱۳۹۰ وارد نشده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  4. فرهنگ فارسی معین
  5. Geographic International System Data Center
  6. «آشنایی با استان قم». همشهری. ۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
  7. «نقشه راه ارتباطی قم با شهرهای دیگر». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
  8. name="سالنامه آماری استان قم / ۱۳۹۰"
  9. «آخرین اخبار قم | خبرگزاری تسنیم | Tasnim». www.tasnimnews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۲-۲۳.
  10. «طرح ساخت مسکن آپارتمانی و ویلایی در استان قم تصویب شد». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۲-۱۲-۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۲-۲۳.
  11. «علت نامگذاری قم به این نام و القاب منسوب به این شهر». تبیان. ۴ شهریور ۱۳۹۲.
  12. [www.dw.de/شهر-قم-پایتخت-دینی-شیعیان-جهان/a-2441487 «قم پایتخت دینی شیعیان»] مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). دویچله. ۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
  13. «قم، پایتخت علوم و مسائل دینی». فارس. ۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
  14. «مسائل فرهنگی ایران». بازارخبر، بزرگ‌ترین سایت تحلیلی و خبری اقتصاد ایران. ۷ مهر ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
  15. «قم پایتخت علوم دینی ومعارف ایران». سازمان خبری ایران. ۱۵ مهر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
  16. «ظرفیت‌های شناخته شده قم در تولید مسائل دینی». واحد مرکزی خبر. ۲ تیر ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
  17. «قم قطب تولید مسائل دینی در کشور». خبرگزاری تسنیم. ۱۸ مرداد ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
  18. دینی+در+کشور+تبدیل+شود/153356.html «قم قطب تولید مسائل دینی» مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). تبیان نیوز. دریافت‌شده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.[پیوند مرده]
  19. از-قطب های-تولید-معارف-علمی-کشور «قم، یکی از قطب‌های قطب اصلی تولیدکتاب» مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). باشگاه خبرنگاران جوان. ۱۵ تیر ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
  20. «ایران رتبه نخست انتشار کتاب در خاورمیانه». شبکه خبر. ۱۱ آذر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ اکتبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
  21. ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ «چاپ ۱ میلیون جلد کتاب در قم در ۶ ماه گذشته». ۱۹ دی آنلاین. ۱۹ دی ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
  22. «قم، مادر نظام است». روشنگری. دریافت‌شده در ۲۹ آگوست ۲۰۱۳.
  23. «قم، پایتخت فرهنگی جمهوری اسلامی است». خدمت پرس. دریافت‌شده در ۲۹ آگوست ۲۰۱۳.[پیوند مرده]
  24. «توصیه روحانی به استاندار قم». خبرآنلاین. دریافت‌شده در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۳.
  25. یک مقام سابق وزارت اطلاعات دوره هاشمی رفسنجانی استاندار قم شد، بی‌بی‌سی فارسی
  26. ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ «حوزه علمیه». حوزه علمیه. ۳ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
  27. ۲۷٫۰ ۲۷٫۱ «حوزه علمیه قم (شهر مقدس قم)». ویکی مپیا. ۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
  28. زنده دل، حسن. 1331 - استان قم/حسن زنده دل و دستیاران-تهران:نشر ایرانگردان، 1379.
  29. ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ ۲۹٫۲ ۲۹٫۳ ۲۹٫۴ ۲۹٫۵ ۲۹٫۶ ۲۹٫۷ زنده دل، حسن (۱۳۷۹). راهنمای گردشگری ایران، استان قم. نشر ایرانگردان.
  30. ۳۰٫۰ ۳۰٫۱ ۳۰٫۲ ۳۰٫۳ ۳۰٫۴ سیدعلی رضا سیدکباری. «جغرافیای تاریخی شهرستان قم». کتابخانه دیجیتال آستانه مقدسه حضرت معصومه (س). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ ژوئن ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۷ آگوست ۲۰۱۳.
  31. ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ محمدرضا کوچک زاده. «تاریخچه شهر قم». استانداری قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۷ آگوست ۲۰۱۳.
  32. «علت نامگذاری شهر قم». ایسنا. دریافت‌شده در ۲۳ شهریور ۱۳۹۲.
  33. http://qompajoohi.ir/%f0%9f%92%a0-%d9%86%d8%b8%d8%b1%db%8c-%d8%a8%d9%87-%da%af%d8%b0%d8%b4%d8%aa%d9%87-%d8%aa%d8%a7%d8%b1%db%8c%d8%ae%db%8c-%d9%82%d9%85/
  34. «قم». پورتال ایران. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
  35. «گزارش استان قم (زمین‌شناسی)». پایگاه ملی داده‌های علوم زمین ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۳ شهریور ۱۳۹۲.
  36. استان‌شناسی قم، دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی، 1390
  37. «قم». سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۳ شهریور ۱۳۹۲.
  38. ۳۸٫۰ ۳۸٫۱ استان‌شناسی قم/محسن یوسفی، حسین بافکار، اکرم هدیه لو، ابوالفضل مطهری، فاطمه جاهدپری، محمدحسین خوش سخن، مهدی نمازیخواه-دفتر تألیف کتب درسی ایران، ۱۳۹۰.
  39. *"Highest record temperature in Ghom by Month 1986–2010". Iran Meteorological Organization. Retrieved 8 April 2015.
  40. *"Average Maximum temperature in Ghom by Month 1986–2010". Iran Meteorological Organization. Archived from the original on 2014-09-06. Retrieved 8 April 2015.
  41. "Monthly Total Precipitation in Ghom by Month 1986–2010". Iran Meteorological Organization. Retrieved 8 April 2015.
  42. "Average relative humidity in Ghom by Month 1986–2010". Iran Meteorological Organization. Archived from the original on 2014-09-16. Retrieved 8 April 2015.
  43. *"No. of days with precipitation equal to or greater than 1 mm in Ghom by Month 1986–2010". Iran Meteorological Organization. Archived from the original on 2014-08-22. Retrieved 8 April 2015.
  44. "Monthly total sunshine hours in Ghom by Month 1986–2010". Iran Meteorological Organization. Archived from the original on 2014-09-06. Retrieved 8 April 2015.
  45. «نماینده قم:طرح انتقال آب'دز'، رؤیای مردم این استان را محقق می‌کند». خبرگزاری ایرنا. ۲۷ فروردین ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ ژوئیه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰.
  46. «آب رودخانه دز به قم رسید». وب‌سایت جام‌جم آنلاین. ۱ اردیبهشت ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰.
  47. «آب شیرین به قم رسید». واحد مرکزی خبر جمهوری اسلامی ایران. ۱ اردیبهشت ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰.
  48. «طرح انتقال آب به ۴۰ شهر و روستای قم». جام جم آنلاین. ۱۶ آبان ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۴ اردیبهشت ۱۳۹۰.
  49. ۴۹٫۰ ۴۹٫۱ روزنامه جام‌جم، صفحه ۱۵، دوشنبه ۲۳ خرداد ۱۳۹۰، سال دوازدهم، شماره ۳۱۵۲
  50. «مدیرعامل آب منطقه‌ای تهران». ایرنا. ۴ اردیبهشت ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰.
  51. gozashteh/Barnameh 221/page-8.htm «با اجرای طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دزهفت شهر کم‌آب ایران مرکزی سیراب می‌شود» مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). معاونت برنامه‌ریزی ونظارت راهبردی رئیس‌جمهور. دریافت‌شده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰.[پیوند مرده]
  52. «اینجا روزی رودخانه بود». روزنامه اعتماد ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۶ آوریل ۲۰۱۱.
  53. «۸۹۲ روستامشکل آب آشامیدنی دارند». روزنامه مردم سالاری. ۱۹ بهمن ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰.
  54. ۵۴٫۰ ۵۴٫۱ «۶۸ هزار روستایی چشم به آب تانکر دارند / زاگرس نشینان تشنه‌اند!». خبرگزاری مهر ۲۳ خرداد ۱۳۸۹. دریافت‌شده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰.[پیوند مرده]
  55. «۸۸۸ روستا مشکل آب آشامیدنی دارند». خبرگزاری مهر ۲۲ دی ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ ژانویه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰.
  56. «قربانی طرح انتقال آب به قمرود». آبنمانیوز۲ اردیبهشت ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۴ آوریل ۲۰۱۱.
  57. «آب و هوای قم». سازمان هواشناسی استان قم. پارامتر |پیوند= ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
  58. ۵۸٫۰ ۵۸٫۱ «اثرات بلایای طبیعی در قم». استانداری قم. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۰ دسامبر ۲۰۱۳.
  59. «کاهش کیفیت هوا در قم/ آلودگی هوا تا کی ادامه دارد؟». ایسنا. ۲۰۲۳-۱۲-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۱۲-۲۷.
  60. name="سالنامه آماری استان قم / ۱۳۹۰"
  61. «مهاجرپذیری قم». ویکی اطلس فرهنگی ایران. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ اوت ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
  62. ۶۲٫۰ ۶۲٫۱ «قم پس از اسلام». استانداری قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۷ آگوست ۲۰۱۳.
  63. «نتایج سرشماری نفوس و مسکن ۱۳۹۰». واحد آمار و اطلاعات استانداری قم. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اوت ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
  64. «نتایج سرشماری ایران در سال ۱۳۹۵». درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از اصلی (اکسل) در ۲۰ شهریور ۱۴۰۲.
  65. name="ReferenceA"
  66. name="سالنامه آماری استان قم / ۱۳۹۰"
  67. فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران * شماره کتابشناسه ملّی:۲۸۹۰۶۹۰ *عنوان و نام پدیدآورنده:طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی) 2درصد هم به زبان همدانی #قارلقی_تکلم می‌کنند- شناسنامه افزوده:شرکت پژوهشگران خبره پارس /شورای فرهنگ عمومی
  68. عرب، کاظم (۱۳۸۲). قم در آیینه میراث. سازمان میراث فرهنگی.
  69. مهدی ابن الرضا، ضیاءالابصار فی ترجمة علماء خوانسار، ج۱، ص۵۱۱.
  70. «آشنایی با غذای محلی قم». همشهری. ۲۲ شهریور ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۳.
  71. ۷۱٫۰ ۷۱٫۱ «هنر ساخت انگشتر دست‌ساز استان قم». خوشه انگشتر استان قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۱۶.
  72. https://www.yjc.news/"
  73. «قالی بافی قم». رسانهٔ مجازی نگاه. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۴.
  74. ۷۴٫۰ ۷۴٫۱ «تاریخچهٔ فرش قم». اتحادیهٔ فرش دست‌باف در ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۴.
  75. «قم، شهر ملی انگشتر شد. نزدیک شدن انگشتر سازان قم به جایگاه اصلی خود». خوشه انگشتر استان قم. ۲۰۲۰-۰۷-۲۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۱۷.
  76. «کتابخانه‌های قم». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲ فوریه ۲۰۱۴.
  77. «سالن‌های نمایش و سینماهای قم». استانداری قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲ فوریه ۲۰۱۴.
  78. «مراکز درمانی شهر قم - شهرداری قم».[پیوند مرده]
  79. «شهردار قم: ۱۲ باغ با تأکید رئیس مجلس در قم تملک شد». شهرداری قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۴.
  80. «فضاهای سبز منطقه ۱». شهرداری قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۴.
  81. ۸۱٫۰ ۸۱٫۱ ۸۱٫۲ ۸۱٫۳ «بوستان‌ها و فضای سبز قم». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲ فوریه ۲۰۱۴.
  82. «فضاهای سبز منطقه ۲». شهرداری قم.[پیوند مرده]
  83. «فضاهای سبز منطقه ۳». شهرداری قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۴.
  84. «فضاهای سبز منطقه ۴». شهرداری قم.[پیوند مرده]
  85. «پایتخت مذهبی ایران، مقصد اول اعراب». جوان‌آنلاین. دریافت‌شده در ۱۲ آذر ۱۳۹۲.
  86. «راه‌اندازی مسیر جدید اتوبوس‌های تندرو در قم». سازمان اتوبوس‌رانی قم و حومه. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ شهریور ۱۳۹۲.
  87. «معرفی سازمان اتوبوس‌رانی قم و حومه». سازمان اتوبوس‌رانی قم و حومه. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ شهریور ۱۳۹۲.
  88. «تاریخچهٔ سازمان». سازمان اتوبوس‌رانی قم و حومه. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ شهریور ۱۳۹۲.
  89. آشنایی با تاریخچه احداث راه‌آهن در ایران همشهری آنلاین
  90. تاریخچه راه‌آهن ایران وبگاه حمل و نقل ریلی
  91. تاریخچه راه‌آهن در ایران وبگاه تین نیوز
  92. آنلاین، اطلاعات (۱۴۰۲/۰۶/۱۹–۰۷:۵۳). «چرا پروژه فرودگاه قم بعد از ۱۳سال کلید نمی‌خورد؟». fa. دریافت‌شده در 2023-12-27. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  93. «سرمایه‌گذاری 2.1 میلیارد یورویی ایتالیا در قطار سریع‌السیر قم - اراک». www.iribnews.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ ژوئیه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۱۰.
  94. "زمان سفر از اصفهان به تهران با قطار سریع‌السیر دو ساعت می‌شود" [Travel time from Tehran to Isfahan acceleratlocomotive-hauleddate=3 December 2014]. RTCGuild.com.
  95. «مشخصات پروژه مترو قم». شهرداری قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ شهریور ۱۳۹۲.
  96. «Monorails Of Asia, Qom, Iran». Monorails.org. دریافت‌شده در ۱۲ دی ۱۳۹۲.
  97. «۱۵ سال بلاتکلیفی در یک ابرپروژه؛کسی مونوریل قم را گردن نمی‌گیرد». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۳-۱۲-۰۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۰۴.
  98. [www.shahabdanesh.ac.ir «shahab danesh»] مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). shahabdanesh.ac.ir. دریافت‌شده در ۱۲ دی ۱۳۹۲.
  99. «روزی روزگاری ارم کیش؛ تیم تکرار نشدی فوتسال قم/ ریز و درشت فوتسال قم در یک تیم». خانه فوتسال. ۱۶ خرداد ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ دسامبر ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۲۷ اسفند ۱۴۰۰.
  100. «امیر شمسایی: شهر قم، مهد فوتسال ایران است / فقط نیروگاه قم ۲۰ بازیکن ملی دارد». ایلنا. ۱۲ دی ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۲۷ اسفند ۱۴۰۰.
  101. «قم، قهرمان مسابقات انتخابی تیم ملی کاراته شد». ورزش سه. ۱۶ بهمن ۱۴۰۰. دریافت‌شده در ۲۷ اسفند ۱۴۰۰.
  102. حامد اسماعیلی (۳۱ تیر ۱۳۹۳). «کاراته قم در راه تکرار گذشته پرافتخار». تسنیم. دریافت‌شده در ۲۷ اسفند ۱۴۰۰.
  103. ۱۰۳٫۰ ۱۰۳٫۱ «مدرسه غیاثیه». اداره میراث فرهنگی قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۳.
  104. «مسجد جامع قم». تبیان. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۳.
  105. «مسجد جامع قم، مکانی با معماری باستانی». باشگاه خبرنگاران جوان. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۳.
  106. «مسجد امام حسن عسگری». اداره میراث فرهنگی قم. بایگانی‌شده از 4 اصلی مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک) در ۱۸ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۹ آگوست ۲۰۱۳.
  107. «مسجد امام حسن عسگری». اداره میراث فرهنگی قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ آوریل ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۹ آگوست ۲۰۱۳.
  108. «ساختمان جدید مسجد امام حسن عسکری (ع) قم افتتاح شد». hawzahnews. ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۳ دی ۱۳۹۵.
  109. «ویگاه اندیشه‌قم؛ امکان ملاقات با امام زمان در خواب براساس روایات». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۳.
  110. «شهرک سینمایی نور». گردشگری. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۹.
  111. «باغ گنبدسبز». IRANPEDIA. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ ژوئیه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱ اوت ۲۰۱۳.
  112. ۱۱۲٫۰ ۱۱۲٫۱ ۱۱۲٫۲ «مقابر باغ گنبدسبز». اداره کل میراث فرهنگی استان قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱ اوت ۲۰۱۳.
  113. «دانشنامهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌شهر». وزارت راه و شهرسازی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۹.
  114. «امامزاده علی بن جعفر». اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ مه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۲ شهریور ۱۳۹۲.
  115. «امامزاده حمزه». اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ مه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۲ شهریور ۱۳۹۲.
  116. «آشنایی با خانه یزدان‌پناه - قم». همشهری آنلاین. دریافت‌شده در ۱۵ مه ۲۰۱۴.
  117. «عمارت یزدان پناه قم، خانه‌ای چهارفصل». ۱۹ دی آنلاین. دریافت‌شده در ۲۹ آگوست ۲۰۱۳.
  118. «خانه یزدان پناه». اداره میراث فرهنگی قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۹ آگوست ۲۰۱۳.
  119. «آشنایی با خانه حضرت امام خمینی (ره) - قم». همشهری آنلاین. ۲۰۱۲-۰۵-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۱.
  120. «موزه آستانه مقدسه». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۳۰ تیر ۱۳۹۳.
  121. «موزه قم با آثاری ۷۰۰۰ ساله». ایسنا. دریافت‌شده در ۳۰ تیر ۱۳۹۳.
  122. «موزه مردم‌شناسی قم». صدا و سیمای مرکز قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۴.
  123. «موزه هنرهای سنتی قم». صدا و سیمای مرکز قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ شهریور ۱۳۹۲.
  124. «افتتاح موزه آثار مراجع تقلید». عرش‌نیوز. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۴ تیر ۱۳۹۳.
  125. «موزه تاریخ طبیعی قم». اداره کل حفاظت محیط زیست استان قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ آوریل ۲۰۱۳.
  126. «موزه تاریخ طبیعی قم». صدا و سیمای مرکز قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ شهریور ۱۳۹۲.
  127. «موزه تاریخ طبیعی، از جاذبه‌های گردشگری قم». قم نیوز. دریافت‌شده در ۱۲ شهریور ۱۳۹۲.
  128. «(تصاویر) باغ پرندگان قم - فرارو». ۳۰ آبان ۱۳۹۹.
  129. «تاریخچه صدا و سیمای مرکز قم». صدا و سیمای مرکز قم. دریافت‌شده در ۱۲ دی ۱۳۹۲.[پیوند مرده]
  130. استان‌شناسی قم/محسن یوسفی، حسین بافکار، اکرم هدیه لو، ابوالفضل مطهری، فاطمه جاهدپری، محمدحسین خوش سخن، مهدی نمازیخواه-کرج: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۹۰.
  131. «مشهد - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد». fa.m.wikipedia.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۸.
  132. «شهرهای قم و کربلا خواهرخوانده شدند». دریافت‌شده در ۲۰ مرداد ۱۳۹۱.
  133. «استاندار قم به قونیه سفر کرد». دریافت‌شده در ۱۴ مرداد ۱۳۸۹.
  134. «قم و بعلبک لبنان خواهرخوانده شدند». دریافت‌شده در ۱۴ مهر ۱۳۸۹.
  135. «خواهر خواندگی». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ اکتبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۴ شهریور ۱۳۹۲.
  136. «رئیس مجلس پاکستان خبرداد: قم و کراچی خواهد خوانده می‌شوند». دریافت‌شده در ۴ شهریور ۱۳۹۲.
  1. ^  در این باره ر.ک. به «بحارالانوار»، ج ۶۰، ص ۲۱۰ به بعد
  2. ^  «حضرت مهدی (عج) فروغ…»، ص۲۹۳ به بعد

پیوند به بیرون ویرایش