پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی، پژوهشگاهی است با شخصیت حقوقی مستقل، و در حکم نهاد عمومی و غیردولتی و غیرانتفاعی که طبق اساس‌نامه و سایر ضوابط و مقررات و مصوبات مربوط، فعالیت می‌کند.[۱] پژوهشگاه در سال ۱۳۷۳ تأسیس شده و مدت فعالیت آن از تاریخ تأسیس، نامحدود است. اساس‌نامه پژوهشگاه به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده است.[۲]
مقر سازمان مرکزی پژوهشگاه، در کلان شهرتهران (تهران خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمد قصیر، کوچه پژوهشگاه (دوم)، پلاک ۲) است. اگر چه عمده گروه‌های علمی آن در دفتر قم (قم، بلوار ۱۵ خرداد، کوی شهید میثمی) مستقر هستند.
تولید و انتشار دانشنامه، فرهنگنامه، کتب و مجلات علمی و نشریات فرهنگی و دیگر فراورده‌های مورد نیاز مخاطبان پژوهشگاه، به صورت چاپی، دیجیتالی و چندرسانه‌ای، و توزیع آنها در داخل و خارج کشور، با بهره‌گیری از انواع امکانات و روش‌های مناسب.
مشارکت و مساعدت با نهادها و مؤسسات علمی و فرهنگی در داخل و خارج، و دستگاه‌های اجرایی کشور، در جهت هم‌افزایی یا تأمین نیازهای آنها، در حوزه و قلمرو اهداف پژوهشگاه.
فعالیت در فضای مجازی و راه‌اندازی مؤسسات، سایت‌ها و سامانه‌های محتوایی و اطلاع‌رسانی مورد نیاز.
مطالعه، پژوهش و فعالیتهای علمی ـ فرهنگی در راستای اعتلای عقیدتی، اخلاقی، علمی و فرهنگی طبقات نخبه و نسل جوان.
برنامه‌ریزی و برگزاری همایش‌ها، جشنواره‌ها، هماندیشیها، نشستهای علمی و فکری، کرسی‌های نظریه‌پردازی، نوآوری، نقد، مناظره و آزاداندیشی، و اعطای جوایز و نشان‌های علمی ـ فرهنگی در سطوح ملّی، منطقه‌ای و جهانی.
ایجاد ارتباط و همکاری با سازمان‌ها، تشکل‌ها و شخصیت‌های علمی، فرهنگی و عضویت در مجامع و انجمن‌های معتبر ملّی، منطقه‌ای و بین‌المللی.
فراهم آوردن امکانات و فناوری‌های مورد نیاز و مناسب اهداف و فعالیتهای پژوهشگاه.
تأسیس مؤسسات و مراکز وابسته و تابعه، برای تحقق اهداف و فعالیتهای پژوهشگاه.[۳]
این پژوهشگاه با ابتکار و پی گیری علی‌اکبر رشاد در سال ۱۳۷۳ تأسیس شده است. ایشان از ابتدای تأسیس تا کنون به عنوان رئیس، بالاترین مقام اجرایی پژوهشگاه را نیز بر عهده داشته‌اند.[۴]
هم اکنون چهار پژوهشکده و یک مرکز پژوهش‌های جوان، در مجموع شانزده گروه علمی و یک قطب علمی (قطب علمی فلسفه دین)، در رشته‌های مختلف پژوهشی فعالیت دارند. محور اصلی فعالیتهای پژوهشگاه در گروه‌های علمی ساماندهی می‌شود. وظیفه اصلی گروه‌های علمی طراحی و اجرای تحقیقات مشتمل بر انجام اموری چند است: تهیهٔ ساختار منطقی مباحث و موضوعات تحقیق، تهیه فهرست حوزه‌های تمحض علمی و عنوان‌های مطالعاتی و تحقیقاتی، اولویت‌گذاری، تعریف و تهیه پیش‌طرح، تأیید صلاحیت محققان، ارزیابی و تصویب طرح‌های تحقیقاتی، نظارت بر حسن جریان اجرای تحقیقات، و ارزیابی و تأیید نهایی حاصل تحقیق. گذشته از اجرای تحقیقات، مجموعه‌ای از برنامه‌ها و فعالیتهای علمی برای گروه‌ها تعریف شده است، که عبارتند از: تهیه مقاله برای مجلات علمی و مجلات ISI و ISC و دانشنامه‌ها و همایش‌ها، برگزاری کارگاه‌های آموزشی تخصصی کوتاه مدت، طراحی و اجرای همایش در سطوح بین‌المللی، فرا ملی و ملی، برگزاری هماندیشیها و نشستهای علمی و جلسات نقد کتاب، اجرای گفتگوهای علمی انتقادی با مبادی تفکرات جهانی رقیب و مرابطه‌های علمی با تفکرات جهانی همسو، تهیه مجلات و مجموعه مقالات علمی، تأسیس انجمن‌های علمی و قطب‌های علمی و...
در حال حاضر حدوداً دویست محقق حوزوی و دانشگاهی به صورت عضویت تمام‌وقت و پاره وقت در هیئت‌های علمی گروه‌ها و حدود سیصد و پنجاه محقق حوزوی و دانشگاهی در اجرای تحقیق و تألیف مقاله به صورت پروژه‌ای با بخش‌های تحقیقاتی پژوهشگاه همکاری می‌کنند.[۵]
دانشنامه امام علی: دانشنامه امام علی به‌عنوان گام اول این پروژه از ابتدای سال ۱۳۷۹ تا اواخر سال ۱۳۸۱ در کمتر از بیست ماه طراحی، نگارش و به طبع رسید. این دانشنامه در زمینه شخصیت، سیره و اندیشه‌های امیرالمؤمنین علی‌بن ابیطالب علیه‌السلام، و پدیده‌های معاصر و پس از عصر آن حضرت که پیوندی وثیق با شخصیت و مکتب ایشان دارد، در شش‌هزار صفحه و دوازده جلد سامان یافته است و شامل یکصدوسی مدخل اصلی، و حدود سه‌هزار مدخل فرعی است که با همکاری بیش از دویست تن از دانشوران و استادان حوزه و دانشگاه تألیف شده‌است. این اثر ضمن دریافت نشان برتر علمی از اکثر جشنواره‌های معتبر علمی کشور، در مدت زمان کوتاه به چاپ پنجم رسیده است.[۶]پرونده:Encyclopaedia of Imam Ali2.JPG
دانشنامه قرآن شناسی: دانشنامه قرآن شناسی، با ساختار موضوعی و تحت سرپرستی علی اکبر رشاد، مشتمل بر متجاوز از هشتصد مدخل کلان در مورد قرآن است. طراحی و تحقیق مرحله نخستین دانشنامه از ابتدای تابستان سال ۱۳۸۱ شمسی و سفارش و تدوین مقالات آن از سال ۱۳۸۲ شمسی آغاز شده است. مجلدات ۱ و ۲ (قرآن شناخت) از بخش اول این دانشنامه در حال آماده‌سازی نهایی است.
دانشنامه فاطمی: دانشنامه‌ای است ساختار موضوعی و مشتمل بر یک‌صد و هفده مدخل اصلی در دو محور: ۱. تبیین زندگانی، سیره و تعالیم حضرت فاطمه زهراعلیه‌السلام ۲. تحلیل مباحث مربوط به زن، خانواده و موضوعات اساسی معطوف به این دو مقوله با استناد به منابع اندیشهٔ دینی و با توجه به آرای جدید و نظرها و نیازهای معاصر. این دانشنامه در شش جلد به چاپ رسیده است. پرونده:Encyclopaedia of Imam Ali3.JPG
دانشنامة نبوی: دانشنامه نبوی، گسترده نگاشته‌ای است که با نگرش نظام مند، مباحث مربوط به نظام‌های مطلوب فقهی –حقوقی، اخلاقی و رفتاری در حوزه‌های مختلف را با بهره‌گیری از سیره و سنت نبوی مورد مطالعه قرار می‌دهد. این دانشنامه که مقدمات آن از سال ۱۳۸۶ آغاز شد قصد دارد، با رویکردی راهبردی، افزون بر استفاده از یافته‌های علمی موجود، افق‌های نوین حوزه‌های دانش را بگشاید.[۷]
پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و مؤسسات علمی وابسته در حال حاضر هفت مجله با عنوان‌های: «قبسات» (از تاریخ ۱۳۷۹/۰۳/۰۱ تا تاریخ ۱۳۸۶/۰۲/۳۱ دارای رتبه علمی-ترویجی و از تاریخ ۱۳۸۶/۰۳/۰۱ دارای رتبه علمی-پژوهشی است.[۱۴][۱۵])، «اقتصاد اسلامی» (علمی پژوهشی و ISC)، «حقوق اسلامی» (علمی ـ پژوهشی)، «ذهن»، «کتاب نقد»، «زمانه» و «حاشیه» را تهیه و منتشر می‌کنند. سه مجله نخست دارای درجه علمی – پزوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و مجله چهارم دارای درجه علمی- پژوهشی از حوزه علمیه می‌باشند.
کانون اندیشه جوان موسسه‌ای فرهنگی هنری وابسته به پژوهشگاه است که مأموریت تبیین، تبلیغ و ترویج گفتمان انقلاب اسلامی را برای جوانان ۱۶ تا ۲۸ سال برعهده دارد. ضرورت پرداخت علمی ـ کاربردی به مباحث فکری و بایستگی تبیین زیرساختهای اندیشه دینی و نظامات اجتماعی اسلام برای آینده‌سازان کشور، و نیز لزوم آسیب‌شناسی در حوزه فرهنگ و باورداشت‌های دینی و پاسخگویی به شبهات مطرح به منظور صیانت از هویت فرهنگی و سلامت عقیدتی نسل جوان، از دلایل تأسیس کانون در سال ۱۳۷۷ بوده است.[۱۶]
پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در راستای فعالیتهای خود در زمینه مهندسی فرهنگی، اقدام به تأسیس «مؤسسه علمی پیوست‌نگاری فرهنگی» در سال ۱۳۸۹ نموده است تا از این رهگذر به صورت سازمان یافته، اندوخته‌های علمی خود و سایر صاحب‌نظران کشور را در اختیار مدیران اجرائی کشور قرار دهد.
از دیگر موسسات تابعه پژوهشگاه است که در راستای اهداف کلان پژوهشگاه به فعالیتهای انتشاراتی می‌پردازد. «سازمان» متصدی آماده‌سازی، چاپ و توزیع آثار پژوهشگاه و موسسات وابسته می‌باشد.[۱۷]
موسسه‌ای است وابسته به پژوهشگاه که با هدف نشر آثار برگزیده مؤلفان و مترجمان حوزه‌های مرتبط با فعالیت پژوهشگاه تأسیس شده است. چاپ و نشر ده‌ها کتاب، رساله، جزوه تحقیقی و پژوهشی و انتشار ماهنامه زمانه، از جمله فعالیتهای این مؤسسه به‌شمار می‌آید.
↑رشاد، علی‌اکبر؛ منطق فهم دین: دیباچه‌واره‌ای بر روش‌شناسی اکتشاف گزاره‌ها و آموزه‌های دینی؛ تصنیف؛ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی؛ چاپ اول ۱۳۸۹؛ شابک: 6-80-2982-964-978.
↑خسروپناه، عبدالحسین؛ کتاب فلسفه فلسفه اسلامی؛ تعداد صفحات 536؛ نوبت چاپ اول؛ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ ۱۳۸۷؛ شابک:978-600-108-031-9؛ شماره کتابشناسی ملی: 2008632
↑کتاب فلسفه‌های مضاف؛ جلد اول؛ مقاله فلسفه فلسفه اسلامی (عبدالحسین خسروپناه) صفحه ۶۱ تا ۸۸؛ رقعی؛ نوبت چاپ دوم؛ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ سال ۱۳۹۰؛ شابک: 964-8352-80-1.
↑کتاب فلسفه‌های مضاف؛ جلد دوم؛ مقاله فلسفه فقه (ابوالقاسم علیدوست) صفحه ۱۱۱ تا ۱۵۵؛ رقعی؛ نوبت چاپ دوم؛ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ سال ۱۳۹۰.
