کاروان (تصنیف)

با توشه عمر اشتباه نشود.

کاروان نام یک تصنیف است با خوانندگی غلامحسین بنان که در گوشهٔ دیلمان از آواز دشتی اجرا شده‌است.

«کاروان»
ترانه غلامحسین بنان
از آلبوم گل‌های رنگارنگ شمارهٔ ۲۱۷
ژانر	موسیقی سنتی ایرانی (آواز دشتی)
آهنگساز(ها)	مرتضی محجوبی
ترانه‌سرا(ها)	رهی معیری

تاریخچه

این تصنیف نخستین بار در برنامهٔ رادیویی گل‌های رنگارنگ شمارهٔ ۲۱۷، با همکاری مرتضی محجوبی (آهنگساز) و رهی معیری (شاعر) اجرا شده‌است. در این برنامه ابتدا یک قطعهٔ چهارمضراب از ابوالحسن صبا اجرا می‌شود، سپس بنان یک قطعهٔ آوازی در گوشهٔ دیلمان از آواز دشتی و پس از آن تصنیف کاروان را با آهنگسازی محجوبی و شعر معیری اجرا می‌کند. این قطعات را جواد معروفی برای اجرا با پیانو و ارکستر تنظیم کرده‌است. بنابر توضیحات تقی روحانی (گویندهٔ برنامه)، اعضای ارکستر گل‌ها در این برنامه عبارتند از مرتضی محجوبی، جواد معروفی، علی تجویدی، همایون خرم، حبیب‌الله بدیعی، عباس شاپوری، سلیم فرزان، محمد میرنقیبی، علیرضا ایزدی، و امیرناصر افتتاح. برخی منابع به اشتباه حسینعلی وزیری‌تبار را به عنوان نوازندهٔ ساز قره‌نی این اثر معرفی می‌کنند اما مشاهده می‌شود که تقی روحانی هنگام معرفی اعضای ارکستر گل‌ها در این اجرا، اسمی از حسینعلی وزیری‌تبار نمی‌برد و سلیم فرزان تنها نوازندهٔ قره‌نی در بین این هنرمندان است. همچنین غلامحسین بنان در برنامهٔ رادیویی «سرگذشت رادیو» از سلیم فرزان به عنوان نوازندهٔ قره‌نی این اثر نام می‌برد. بنابر توضیحات رهی معیری در یک مصاحبهٔ رادویی، ترانهٔ کاروان به یاد رضا محجوبی ساخته شده است. همچنین تقی روحانی در ابتدای برنامه به این نکته که این اثر به یاد رضا محجوبی تنظیم یافته‌است، اشاره می‌کند. از طرفی به گفتهٔ همسر صبا، قطعهٔ کاروان را محجوبی در واکنش به خبر درگذشت صبا خلق کرده‌است و ترجیع‌بند شعر آن («با ما بودی، بی ما رفتی») نیز به همین حادثه اشاره دارد. اما شهرخ پیرنیا فرزند داوود پیرنیا ساخت این قطعه را به یک گردهمایی هنرمندان در منزل پدرش منتسب کرده‌است. تصنیف کاروان یکی از آثار گرانبهای بنان دانسته می‌شود.

شعر

بخش اول سه بیت از غزل شمارهٔ ۳۷۵ سعدی:

چنان در قید مهرت پای بندم		که گویی آهوی سر در کمندم
گهی بر درد بی درمان بگریم		گهی بر حال بی سامان بخندم
نه مجنونم که دل بردارم از دوست		مده گر عاقلی بیهوده پندم

بخش اصلی شعر رهی معیری:

همه شب نالم چون نی که غمی دارم

دل و جان بردی اما نشدی یارم

با ما بودی، بی ما رفتی

چو بوی گل به کجا رفتی؟

تنها ماندم، تنها رفتی

چو کاروان رود، فغانم از زمین بر آسمان رود

دور از یارم خون می‌بارم

فتادم از پا به ناتوانی

اسیر عشقم، چنان‌که دانی

رهایی از غم نمی‌توانم

تو چاره‌ای کن، که می‌توانی

گر ز دل برآرم آهی، آتش از دلم خیزد

چون ستاره از مژگانم، اشک آتشین ریزد

چو کاروان رود، فغانم از زمین بر آسمان رود

دور از یارم خون می‌بارم

نه حریفی تا با او غم دل گویم

نه امیدی در خاطر که تو را جویم

ای شادی جان، سرو روان، کز بر ما رفتی

از محفل ما، چون دل ما، سوی کجا رفتی؟

تنها ماندم، تنها رفتی

به کجایی غمگسار من، فغان زار من بشنو بازآ

از صبا حکایتی ز روزگار من بشنو بازآ

بازآ سوی رهی

چون روشنی از دیدهٔ ما رفتی

با قافلهٔ باد صبا رفتی

تنها ماندم، تنها رفتی

همه شب نالم چون نی که غمی دارم

دل و جان بردی اما نشدی یارم

با ما بودی، بی ما رفتی

چو بوی گل به کجا رفتی؟

تنها ماندم، تنها رفتی

چو کاروان رود، فغانم از زمین بر آسمان رود

دور از یارم خون می‌بارم

فتادم از پا به ناتوانی

اسیر عشقم، چنان‌که دانی

رهایی از غم نمی‌توانم

تو چاره‌ای کن، که می‌توانی

گر ز دل برآرم آهی، آتش از دلم خیزد

چون ستاره از مژگانم، اشک آتشین ریزد

چو کاروان رود، فغانم از زمین بر آسمان رود

دور از یارم خون می‌بارم

نه حریفی تا با او غم دل گویم

نه امیدی در خاطر که تو را جویم

ای شادی جان، سرو روان، کز بر ما رفتی

از محفل ما، چون دل ما، سوی کجا رفتی؟

تنها ماندم، تنها رفتی

به کجایی غمگسار من، فغان زار من بشنو بازآ

از صبا حکایتی ز روزگار من بشنو بازآ

بازآ سوی رهی

چون روشنی از دیدهٔ ما رفتی

با قافلهٔ باد صبا رفتی

تنها ماندم، تنها رفتی

بازخوانی

تاکنون خوانندگان فراوانی این تصنیف را بازخوانی کرده‌اند از جمله محمدرضا شجریان (در یک اجرای خصوصی همراه با سه‌تار پرویز مشکاتیان و نی محمد موسوی) و مرضیه (برنامهٔ رادیویی گل‌های رنگارنگ شمارهٔ ۲۲۰).

همچنین علی زند وکیلی در سال ۱۳۹۵ به یاد غلامحسین بنان این قطعه را مجدداً اجرا کرد.

شهاب طالقانی نیز در سال ۱۴۰۱ این قطعه را با عنوان «تنها ماندم» و در گستره‌ی صوتی بَم (باس) در تلفیق با موسیقی بلوز اجرا نموده است.

منابع

• آقایی‌پور، شهرام (۱۳۷۲). «به یاد آن نغمه‌خوان فراموش‌نشدنی». ادبستان فرهنگ و هنر (۵۱): ۳۴–۳۵. دریافت‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۸ – به واسطهٔ نورمگز.
• پیرنیا، شاهرخ (۱۳۸۹). «یادی از خانه مشیرالدوله و خاطراتی از پدرم داود پیرنیا». بخارا (۷۵): ۵۵۵–۵۶۹. دریافت‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۸ – به واسطهٔ نورمگز.
• تهرانی، امیرحسین (۱۳۷۳). «یادی از استاد آواز ایران (به مناسب هشتمین سال درگذشت غلامحسین بنان)». ادبستان فرهنگ و هنر (۵۲): ۲۶–۲۷. دریافت‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۸ – به واسطهٔ نورمگز.
• صبا، منتخب الملوک (۱۳۸۱). «خاطره‌هایی از پدر و همسر». مقام موسیقایی (۱۸): ۴۱–۴۴. دریافت‌شده در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۸ – به واسطهٔ نورمگز.
• میرعلینقی، سید علیرضا (۱۳۷۶). «سروده‌های محلی در اقلیم نوا». شعر (۲۱): ۲۰۸–۲۱۳. دریافت‌شده در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۸ – به واسطهٔ نورمگز.
• رهی، معیری. «مصاحبهٔ رادیویی رهی معیری و مرتضی محجوبی». دریافت‌شده در ۱۳ فوریه ۲۰۱۹.
• روحانی، تقی. «گل‌های رنگارنگ ۲۱۷». دریافت‌شده در ۲۲ فوریه ۲۰۱۹.
• سیجانی، ندا (۶ شهریور ۱۳۹۶). «نوازنده‌ای که تاریخ زنده موسیقی ایران است». ایران آنلاین. دریافت‌شده در ۱۳ فوریه ۲۰۱۹.نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (رده)
• نوسخن. «دیوان رهی معیری».

پیوند به بیرون

• گل‌های رنگارنگ ۲۱۷؛ تصنیف کاروان در فاصلهٔ دقایق ۱۱:۳۱ تا ۲۰:۱۴ این برنامه است.