کوفه

کوفه (به عربی: كوفَة)، یکی از شهرهای تاریخی استان نجف در کشور عراق است. این شهر در ۱۷۰ کیلومتری جنوب بغداد واقع شده‌ است.

این شهر مدتی مرکز خلافت علی بن ابی‌طالب بود و به همین دلیل به همراه سامرا، کربلا، کاظمین و نجف جایگاه ویژه‌ای در نزد شیعیان دارد. پارچه‌ای را که مردان عرب به سر می‌اندازند و چفیه نام دارد برخاسته از این شهر است.

مسجد کوفه که در قرن ۷ میلادی/قرن ۱ قمری ساخته شده‌است، از بناهای مهم این شهر و زیارت‌گاه شیعیان می‌باشد.

نمایی از گنبد آرامگاه مسلم بن عقیل در مسجد کوفه

کوفه کوفَة
شهر
دورنمای شهر کوفه، با مسجد کوفه در جلو
ریشه‌شناسی: از ریشه «ک و ف» در زبان عربی، به معنی جمع شدن، اجتماع کردن، یا پیچیدن دور چیزی
کوفه
مختصات: ۳۲°۰۱′۴۸″ شمالی ۴۴°۲۴′۰۰″ شرقی
استان	نجف
شهرستان	نجف
حکومت
• رییس جمهور	عبداللطیف رشید
• نخست وزیر	محمد شیاع السودانی
• وزیر کشور	عبدالامیر الشَمَری
• استاندار	یوسف الکناوی
• شهردار	محسن بقر الشام
مساحت (مساحت‌ها اعداد میانگین بین دو مقدار تقریبی‌اند.)
• شهر	۵۷٫۵ کیلومتر مربع (۲۲٫۲ مایل مربع)
• خشکی	۵۴ کیلومتر مربع (۲۱ مایل مربع)
• آب	۳٫۵ کیلومتر مربع (۱٫۴ مایل مربع)
• شهری	۴۹ کیلومتر مربع (۱۹ مایل مربع)
• رتبه	هفتم در کشور عراق (به لحاظ مساحت کل شهر)
ارتفاع (میانگین ارتفاع شهر از سطح آبهای آزاد، بین ۳۰ تا ۴۰ متر است.)	۳۵ متر (۱۱۵ فوت)
جمعیت  (۲۰۲۴)
• شهر	بین ۲۶۰،۰۰۰ تا ۲۸۰،۰۰۰ نفر
اهلیت‌نام(ها)	کوفی، نجفی، عراقی
منطقهٔ زمانی	UTC +03
• تابستانی (DST)	UTC +03
وبگاه	وبسایت شهرداری کوفه

جغرافیا

کوفه هنگام تأسیس در فاصله ۳ کیلومتری کناره غربی نهر فرات بنا شد، بنابراین از طرف شرق، محدود به این رودخانه بود و از طرف غرب به بیابانی که به سمت شام و اردن امتداد داشت، محدود می‌شد که شهر نجف کنونی جزئی از این بیابان بود و در ناحیه غربی کوفه قرارداشت. در جنوب‌غربی کوفه و در فاصله ۶ کیلومتری آن، شهر حیره که در آن زمان، شهری بسیار آباد و مرکز حکومت آل‌مَنْذَر (مَناذِرَة) بود، قرار داشت. در طرف شمال آن، شهر یا منطقه آباد وسیعی وجود نداشت. در این سمت می‌توان از نخیله در فاصله ۱۲ کیلومتری شمال کوفه، و از کربلا در ۴۸ کیلومتری شمال غربی آن نام برد.

در بعضی از کتاب‌های تاریخ، حدود کوفه این‌چنین ذکر شده‌است: حُلّوان (در شرق)، مُوصِل و قَرْقیسیاء (شمال غربی و شرقی) و ماسْبَذان. در این صورت، کوفه منطقه بسیار وسیعی را شامل می‌شد که شهرهایی، همچون: انبار، مدائن، تکریت، بغداد امروزی و.... را در برمی‌گرفت. به نظر می‌رسد که این حدود مربوط به حدود جغرافیایی شهر کوفه نبوده، بلکه حدود فتوحات یا توابع اداری این شهر بوده‌است. هم‌اکنون شهر نجف در فاصله شانزده کیلومتری غرب کوفه، شهر بغداد در فاصله ۱۵۶ کیلومتری شرق آن و بصره در فاصله ۱۷۵ کیلومتری جنوب آن قرار دارد.

سمت غربی کوفه (سمت نجف) است پوشیده از شن و ماسه قرمز رنگ می‌باشد و استعداد کمتری برای کشاورزی دارد و ارتفاع آن از سطح فرات تا ۳۶ متر می‌رسد. اما قسمت شرقی این شهر که نزدیک فرات است، رسوبی و جلگه‌ای بوده و برای کشاورزی بسیار مناسب می‌باشد و بیشتر کشتزارها و باغ‌های این شهر را در خود جای داده‌است و ارتفاع آن بین ۵–۶ متر از سطح رودخانه است. زمین کوفه در بعضی از توصیفات به‌طور کلی این‌چنین توصیف شده‌است: از بیابان پایین‌تر و از آب بالاتر است. این نشانه ارتفاع این زمین از سطح رودخانه فرات و پایین بودن آن در مقایسه با بیابان‌های اطراف است. همچنین در بعضی دیگر از توصیفات، زمین این شهر پایین‌تر از زمین شهر شام دانسته شده و همین را علت عدم شیوع وبا در این شهر دانسته‌اند. همین‌طور مرتفع‌تر از زمین بصره معرفی شده‌است و این را علت عدم گرمای بیش از حد در کوفه دانسته‌اند.

تاریخچه

تاریخ آغازین

منطقه بین النهرین از قدیمی‌ترین مناطق وجود تمدن در دنیا است. اولین تاریخچه شهر کوفه به زمان حمله عمر ابن خطاب و تحت کنترل گرفتن سورستان (نام ساسانی این منطقه) بازمی‌گردد. کوفه در حدود ۶۳۸ میلادی/حدود ۱۷ قمری در حدود زمان ایجاد بصره ایجاد شد. عمر که قصد داشت سرزمین عربستان را پاکسازی کند دستور داد یهودیان خیبر به کوفه منتقل شوند.

یعقوبی جمعیت اولیه کوفه را ۱۰،۰۰۰ جنگ‌جو ذکر می‌کند که اگر به این رقم تعداد نفرات خانواده‌های آنان را که همراه آنان بوده‌اند، اضافه نماییم، رقمی حدود ۳۰،۰۰۰ به دست می‌آید. علاوه بر این، حدود ۴،۰۰۰ ایرانی دیلمی، قبل از فتح مدائن در سال ۱۶ ه‍.ق به لشکر اسلام پیوستند و پس از بنیان کوفه، در آن ساکن شدند. پس تا اینجا رقم ۳۴،۰۰۰ به دست می‌آید.

برپایه آنچه در گام اول از اخبار مورخان به دست می‌آید این است که علت اصلی بنای شهر کوفه استقرار سپاه اعراب بوده‌است و از آنجا که مداین محل مناسبی نبود و پشه و مگس آن سبب آزار اعراب می‌شده، سپاهیان به دستور عمر به کوفه کوچ کردند.

طبری می‌نویسد: عمر مقرری خاصی برای سپاهیان مداین که بعد به کوفه منتقل شدند؛ در نظر گرفت که مخصوص آن‌ها و کسانی بود که به آن‌ها ملحق می‌شدند و به آن‌ها کمک می‌کردند و به دیگران تعلق نمی‌گرفت.

همان‌گونه که گفته شد عوامل بسیاری در ساختار شهر و مردم کوفه نقش داشت. اولین ساکنان شهر کوفه مجاهدان جنگ و فتح قادسیه بودند. آن‌ها از قبایل مختلف نزاری (اعراب عدنانی شمال شبه جزیره عربستان) و یمنی (اعراب قحطانی جنوب) تشکیل شده بودند. سعد بن ابی وقاص ابتدا دستور داد محلی برای مسجد در نظر گیرند، سپس به تیراندازی فرمان داد که از مرکز آن محل به چهار طرف تیر پرتاب کند به این ترتیب محدوده مسجد کوفه تعیین شد. پس از تعیین حدود مسجد، سعد برای اسکان قبایل نزاری و یمنی قرعه کشید. براساس قرعه، یمنی‌ها صاحب زمین‌های مرغوب شرق مسجد شدند و نزاری‌ها در غرب آن سکنی گزیدند.

محمد بن جریر طبری نام‌های اولین گروه‌های قبایل کوفی را در تاریخ خود آورده و محل سکونت آنان را تعیین کرده‌است. وی از قبایل سلیم، ثقیف، همدان، بجیله، تیم، تغلب، بنی اسد، نخع، کنده، ازد، مزینه، تمیم، محارب، اسد، عامر، کنانه، جدیله و جهینه نام می‌برد که مجاور مسجد کوفه سکنی داده شدند.

طبری می‌گوید این قبایل و گروه‌های دیگری که از قبایل متفرقه بودند در ده گروه تنظیم شدند. اما به مرور زمان که مهاجرت به کوفه زیاد شد؛ برخی از آن‌ها دارای جمعیت بسیاری شدند. به همین دلیل عمر به سعد دستور داد آن‌ها را بر هفت گروه تنظیم کند و او نیز چنین کرد و قبایلی که به یکدیگر نزدیک بودند در یک گروه جای داد. او معتقد است این تقسیم‌بندی تا ایام معاویه ادامه داشت تا اینکه ابن زیاد مردم را در چهار گروه جای داد. از دیگر ساکنان کوفه ایرانیان بودند که بعد از فتوحات به شکل اسیر، موالی یا مهاجر در کوفه مستقر شدند.

اهمیت کوفه در قرن اول قمری آنچنان است، که عمر و علی، خلفای دوم و چهارم بعد از محمد، از این شهر با عباراتی از قبیل «گنبد اسلام»، «سید شهرها»، «مرکز اعراب» و «گنج ایمان» یاد می‌کردند.

سعد بن ابی‌وقاص اولین حاکم کوفه بود. در سال ۶۴۰ میلادی شورشی علیه سعد صورت گرفت که مردم ادعا کردند او غنائم جنگ را ناعادلانه تقسیم کرده‌است. عمر او و شاکیانش را به مدینه احضار کرد و با اینکه او را بیگناه یافت از حاکمیت شهر برکنار کرد. عمر سپس عمار ابن یاسر و سپس ابوموسی اشعری را حاکم کوفه کرد که مردم هیچ‌کدام را قبول نکردند. سپس او و کوفیان بر سر مغیره بن شعبه به توافق رسیدند. بعد از مرگ عمر، عثمان مغیره را برکنار کرد و ولید بن عقبه را جانشین او کرد. در این زمان شورش‌هایی رخ داد و سرانجام ابوموسی اشعری دوباره حاکم کوفه شد. در زمان علی بن ابی‌طالب پایتخت از مدینه به کوفه منتقل شد. در این زمان اختلاف بین علی بن ابی‌طالب و معاویه بالا گرفت که سرانجام منجر به جنگ صفین شد. علی بن ابی‌طالب در زمانی که در حال نماز در مسجد کوفه بود توسط ابن ملجم مرادی که یکی از خوارج بود مورد حمله قرار گرفت و دو روز بعد در ۲۱ رمضان کشته شد. معاویه سپس زیاد ابن ابیه را به حاکمیت کوفه منصوب کرد. بعد از مرگ مغیره بن شعبه در کوفه و حسن ابن علی در مدینه بعضی نظیر حجر ابن عدی که از معاویه راضی نبودند به دنبال ایجاد شورشی جدید علیه معاویه بودند. بعد از مرگ معاویه مردم کوفه به حسین بن علی نوه پیامبر اسلام تمایل پیدا کردند و از او درخواست کردند که به کوفه بیاید تا حاکم آن‌ها شود؛ ولی سپاه یزید ابن معاویه راه را بر کاروان حسین بن علی بست و او و خانواده اش را در نبرد کربلا قتل‌عام کرد. بعد از به قتل رساندن حسین بن علی، جنبش‌های زیادی نظیر قیام مختار شکل گرفت. در سال ۷۴۹ میلادی عباسیان به رهبری حسن ابن قحطبه کوفه را تسخیر کردند و آن را پایتخت خود نمودند. در سال ۷۶۲ میلادی آن‌ها پایتخت را به بغداد منتقل کردند.

مکتب رأی

خوارزمی (ادیب و شاعر قرن چهارم قمری) بر این باور بود که مکتب «رأی» در فقه، ریشه در کوفه دارد. به‌عبارت دیگر، او معتقد بود که روش استدلال عقلی در فقه (که از ویژگی‌های فقهای کوفه مانند ابوحنیفه بود)، در میان دیگر مکاتب فقهی کمتر دیده می‌شود.

خط کوفی

مقاله‌های اصلی: خط کوفی و کوفی تزئینی

با وجود آنکه خط کوفی، با نام‌های کمتر مشهورتر «حِجازی» و «اَنباری» نیز شناخته شده است، اما «کوفی» مشهورترین نام آن می‌باشد.

دلیل این مطلب آن است که با توجه به نزدیکی شهر کوفه به شهرهای حیرِه و اَنبار، و با در نظر گرفتن اهمیت بسیار شهر کوفه در قرن اول پس از اسلام، این خط به کوفه رفت، و طی سال‌ها بهبود روزافزون یافت؛ بطوریکه تا چند صد سال پس از اسلام، بعنوان خط رسمی اسناد اداری و نوشتن متن قرآن مورد استفاده قرار می‌گرفت.

خط کوفی انواعی از قبیل بنائی، ساده و تزئینی دارد، که در ادامه نمونه‌هایی از آن دیده می‌شود.

نگارش ۵ آیه اول سوره لَیل از قرآن کریم با خط کوفی؛ قرن ۱۱ میلادی/حدود قرن ۵ قمری

نمونه خط ساده کوفی از قرآنی که گفته‌شده خطاط آن عثمان—خلیفه سوم—بوده است.

نگارگری خط تزئینی کوفی در یک کاسه یافت‌شده در حدود نیشابور ایران؛ قرن ۱۰ میلادی/حدود قرن ۴ قمری

نمونه‌ای از خط بنائی کوفی در طومار توپقاپی؛ اواخر قرن ۱۵ تا اوائل قرن ۱۶ میلادی/اواسط تا اواخر قرن ۹ شمسی

پیدایش سَبائیه از کوفه

مقالهٔ اصلی: سبائیه

در کوفه نهضتی به نام سَبائیه به نام عبدالله بن سبا یهودی عرب یمنی نوکیش تأسیس شده بود که بر اساس برخی گزارش‌ها اصرار داشت که علی نمرده‌است و باز خواهد گشت که از مخالفان خود انتقام بگیرد. کسانی که با او مخالف بودند از آنجا که بقایای سَبائیه هنوز در زمان مختار وجود داشت و یکی از زنان کوفی که گروه غُلات در خانه او جمع شده بودند از سَبائیان بود، احتمالاً این گروه نیز از آن فرقه بودند. پس از مرگ مختار در سال ۶۸۷، جنبش خود او گاه به نام سَبائیه نامیده می‌شد و هنگامی که محمد حنفیه (امامی که جنبش مختار از او حمایت می‌کرد) نیز در سال ۷۰۰ درگذشت، پیروان او (به نام کیسانیه) مدعی شد که وی غایب شده‌است (غیبه) و قبل از روز قیامت به عنوان مهدی برای برقراری حکومت صالح و عدل باز خواهد گشت.

پیدایش غالیان از کوفه

مقالهٔ اصلی: غالیان

غالیان به طیف گسترده‌ای از فرقه‌های شیعی که اکنون منقرض شده‌اند، اشاره دارد که در کوفه قرن هشتم/نهم میلادی (دوم/سوم قمری) فعال بودند و علیرغم تفاوتها، عقاید مشترکی هم داشتند. شامل «انتساب ذات الهی به ائمه»، اعتقاد به این که «ارواح می‌توانند بین بدن‌های انسانی و غیرانسانی مهاجرت کنند (تناسخ)»، باورهای مربوط به آفرینش، مثل «سایه‌های از پیش موجود، و هُبوط آنها از عالم بالا بر دنیای مادی» و نیز ایده‌هایی نظیر «تأکید بر پنهان‌کاری و خاص‌طلبی و جدایی‌طلبی از بیگانگان». برخی از اندیشه‌های غُلات، مانند غیبت و رجعت امام، در جهان‌بینی تشیع دوازده‌امامی مؤثر بوده‌اند.

مشاهدات ناصرالدین شاه از کوفه در سال ۱۲۴۹ شمسی

ناصرالدین شاه، چهارمین شاه قاجار، از اواخر شهریور تا اواخر اسفند سال ۱۲۴۹ شمسی، (جمادی‌الثانی تا ذیحجه ۱۲۸۷ قمری/سپتامبر ۱۸۷۰ تا مارس ۱۸۷۱ گریگوری میلادی) سفری با انگیزه محوری زیارتیِ شیعی، به سرزمین عراق داشت.

آنچه در ادامه می‌آید، منتخبی از مشاهدات این سفر وی به کوفه است.

روز جمعه پانزدهم [شهر رمضان]

امروز صبح سوار شده رفتیم به مسجد کوفه، مسجد قبر مسلم بن عقیل، هانی بن عُروِه. شهر کوفه رو به مشرق رفتم، از صحرای بالای وادی‌السلام انداختیم رفتیم، تا رسیدیم به نهر وکیل‌الملک مرحوم که می‌خواهد آب شیرین از فرات بیاورد، به نجف. اما حاصلی الی حال نبخشیده است بی فایده شده است. انشاءالله تا بعد چه شود، پلی خاکی داشت از آجا عبور کردیم. تیمورمیرزا، امین‌الملک، هاشم، میرزاعلی‌خان، عرفانچی، پاشایان، یحیی‌خان و ... امین‌السلطان بودند قدری که راه رفتیم. گرسنه شدم. در صحرا ناهار افتادیم ناهار خورده بعد سوار کالسکه شده رو به مسجد کوفه راندیم. تا رسیدیم به نهر بزرگ قدیمی یا خندق، و قلعه کوفه بوده است. الله اعلم. آنجا سوار اسب شده، داخل خرابه‌های کوفه شدم الحمد لله تعالی که شهری است خراب. بجز تل خاک چیزی نیست. مثل شهر ری آجرهای کوچک ریخته است.

مسجد کوفه

رسیدیم مسجد کوفه. وزیر خارجه، حسام‌السلطنه، پاشایان، والی‌پاشا، کامل‌پاشا، علی‌پاشا، دم در مسجد ایستاده بودند. پیاده شدم. اول بعضی محوطه‌هاست برای بستن مال و ... چاه آب و آب‌انبار و شیر گذاشته‌اند. آب‌انبار جای متعفنی بود. بعد داخل مسجد می‌شود. جائی است بزرگ، دورتادور پنجره و مثل طاق‌نما طور، شبیه اطراف مدرسه دارالفنون تهران. اما بی ستون دراز، اینجا پایه و طاق‌نما طوری است، دور تا دور یعنی شبستان است. وسط مسجد که حیاط باشد مقام‌های اولیا و انبیا و امام‌هاست. که در هریک سکوئی از آجر ساخته‌اند. با یک محراب بلندی که قبله را مشخص کرده‌اند. باید در هر مقام دو رکعت نمازی کرد. یک میل سنگی به ارتفاع دو زَرع در مقام امام محمد تقی علیه‌السلام بود که به کُلُفتی یک بغل آدم است. هرکس اورا بغل می‌کرد، اگر دستش بهم نمیرسید، می‌گفتند حرام‌زاده است. یعنی همچه می‌گویند. والی‌پاشا مردم را برده بود آنجا می‌گفت میل را بغل کنند، شوخی می‌کرده است. محرابی که حضرت امیرالمومنین (ع) را ضربت زده‌اند، در سمت دیوار رو به جنوب که قبله است بود. مردم و وزرا آنقدر یادگار در اطراف محراب و دیوارها و غیره نوشته بودند. با زغال و مرکب و ... که حساب نداشت. کمال فضولی و بی‌ادبی است. بعد رفتم. از دیوار سمت مشرق مسجد، دری است می‌رود به مقبره مسلم ابن عقیل. آنجا هم حیاطی بزرگ و محوطه‌ای است، طاق‌نماطور، دورتادور امام، مقبره در گوشه است. گنبدی دارد ضریحی دارد برنجی که مادر آقاخان محلاتی ساخته است. خادم و زیارت‌نامه خوان داشت. زیارت کردیم. چهارتا تخم مرغ شترمرغ از میان ضریح از بالا آویزان کرده بودند، گویا وقف کرده‌اند.

روبروی مسلم مقبره و گنبد دیگر است. قبر «هانی» است. آنجا هم رفته زیارت شد، اما قبر هانی ضریحی چیزی ندارد. همان قبر است فقط پیداست. حکم شد اینجا را امین‌الملک تعمیر کند و ضریح چوبی بگذارد.

شاخه‌ای از رودخانه فُرات و آبادی کنار آن

کنار این آب را تازه بنای آبادی گذاشته‌اند. ده‌ سال پیش از این هیچ آبادی نبوده است. از آب فرات نه از رودخانه اصلی فرات بلکه از فاضلاب [آن] و شعبه‌ای است از فرات که نشر کرده است به اینجا نهر کشیده‌اند. به زمین می‌نشیند. باغ و نخلستان سبزی کارهای خوب از هر قِسم [دارد] پنبه، درخت هلو و ... میوه‌جات، کاهو، درخت گزهای بزرگ، از هرجور درخت کاشته‌اند بسیار خوب زراعت می‌شود. کل رعیتش هم از عجم است بوشهری، خراسانی، اصفهانی، تبریزی از همه ولایات آمده اینجا زراعت می‌کنند.

مقبره حضرت یونس (ع) این طرف آب لب آب بود گنبد و بارگاهی داشت.

نمای بیرونی مقام یونس از پیامبران اسلام در کوفه امروزی، که ناصرالدین شاه آنرا مقبره یونس پنداشته بود.

اماکن شیعی

مقاله‌های اصلی: مسجد کوفه و مسجد سهله

کوفه دارای اماکن شیعی بسیاری است. مسجد کوفه مهم‌ترین این بناهاست که از قدیمی‌ترین مساجد دنیا بوده، و در آن، آرامگاه مسلم بن عقیل، مختار ثقفی و هانی بن عُروِه واقع شده‌اند. این مسجد همچنین محلی است که علی بن ابی‌طالب امام اول شیعیان و خلیفه چهارم بعد از محمد، در آن مورد حمله ابن ملجم قرار گرفت. محل دفن زید بن علی نیز به روایتی در کوفه قرار دارد. همچنین خانه منسوب به علی، مقبره کمیل بن زیاد و میثم تمار نیز در کوفه می‌باشند.

مسجد سهله نیز در کوفه واقع است که بنا بر یک سری روایات شیعه دوازده‌امامی، مکان زندگی مهدی موعود، پس از ظهور وی می‌باشد.

نمایی از صحن روباز مسجد کوفه، با گنبد مسلم بن عقیل در چپ، و گنبد هانی بن عُروِه در راست

ضریح آرامگاه هانی بن عُروِه در مسجد کوفه

ضریح آرامگاه کمیل بن زیاد در کوفه

ضریح آرامگاه میثم تَمار در کوفه

نمای بیرونی خانه منسوب به علی بن ابی‌طالب در کوفه

نمایی از صحن روباز مسجد سهله در وقت ازدحام جمعیت

کتابشناسی

1. براقی نجفی، سید حسین (۱۳۸۸). تاریخُ الکوفَة [تاریخ کوفه]. چاپ دوم. ترجمهٔ سعید راد رحیمی (ویراست موسی دانش و سید جلال قیامی میرحسینی). مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۴۴۴۲۲۷.
2. جعفریان، رسول (۱۳۸۸). تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی. چاپ سوم (از این ناشر). تهران: نشر علم. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۰۵۸۲۲۶.
3. فضائلی، حبیب‌الله (۱۳۵۰). اطلس خط. اصفهان: انجمن آثار ملی اصفهان.
4. گرِیتْز، هاینرِش (۱۸۹۲). History of the Jews [تاریخ یهودیان]. ج. سوم. ترجمهٔ بِلا لُوی. لندن.
5. صفری فروشانی، نعمت‌الله (۱۳۹۱). کوفه از پیدایش تا عاشورا. تهران: نشر مشعر. شابک ۹۷۸۹۶۴۵۴۰۳۶۲۹.
6. راهنمای مصور سفر زیارتی عراق. چاپ سی و چهارم. به کوشش احمد علوی. (ویراست حمید شریفی‌اقدم، محمدباقر صلواتی و مرتضی معراجی). قم: نشر معروف. خرداد ۱۳۹۳ [۱۳۸۹]. شابک ۹۷۸۹۶۴۸۲۷۵۸۷۲.
7. شهریار جاده‌ها: سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات. به کوشش محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی. تهران: سازمان اسناد ملی ایران. ۱۳۷۲.