زندان اوین
مختصات: ۳۵°۴۷′۴۶″شمالی ۵۱°۲۳′۰۲″شرقی / ۳۵٫۷۹۶°شمالی ۵۱٫۳۸۴°شرقی
زندان اوین، یکی از مشهورترین زندان‌های ایران است. این زندان در منطقهٔ اوین درکه در منطقهٔ سعادت‌آباد، تهران قرار دارد. یکی از معماران زندان اوین امیر نصرت منقح بود.[۱] ساخت این زندان در زمینی به مساحت ۴۰ هکتار[۲] از دهه ۱۳۴۰ آغاز شد و در سال ۱۳۵۰ افتتاح شد. زندان اوین امروزه رسماً عنوان بازداشتگاه موقت را دارد.[۳] زمینی که در آن زندان اوین ساخته شده‌است، سابقاً خانه سید ضیاءالدین طباطبایی، روزنامه‌نگار و نخست‌وزیر ایران بود.[۴]حکومت ایران مدعی‌ست که زندان اوین دارای یکی از مجهزترین کتابخانه‌ها در میان زندان‌های ایران است.[۵] طی حکمی که دادستان تهران صادر کرد در بند زنان زندان اوین، به بانوان و مادران امکان تماس تلفنی با دنیای بیرون داده نمی‌شود.[۶]
در این زندان، افرادی از گروه‌های مختلف مذهبی، سیاسی، ورزشی … همچون طالقانی، اکبر هاشمی رفسنجانی، مسعود رجوی، خسروگلسرخی … دوران حبس خود را سپری کردند.[۷]
محتویات
- ۱ بندهای زندان اوین
- ۲ قبل از انقلاب ۱۳۵۷
- ۳ روسای زندان اوین
- ۴ اعدام زندانیان سیاسی در دهه ۶۰
- ۵ آثار زندانیان اوین در بارهٔ آن
- ۶ آثار خلق شده در زندان اوین
- ۷ هنر و ادبیات
- ۸ زندانیان عقیدتی‌سیاسی اوین
- ۹ کشف مواد مخدر
- ۱۰ واگذاری به شهرداری
- ۱۱ انتقال زندان اوین
- ۱۲ جستارهای وابسته
- ۱۳ پانویس
- ۱۴ پیوند به بیرون
بندهای زندان اوینویرایش
برخی از بندهای این زندان زیر نظر قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران نبوده و توسط سایر نهادها اداره می‌شود. برای مثال بندهای ۲۰۹ و ۲۴۰ این زندان که دارای سلول‌های انفرادی و چند نفره (موسوم به سوئیت) است در اختیار وزارت اطلاعات است.[۸] و بند ۲ الف آن زیر نظر سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی می‌باشد.[۹] تردد و حضور زندانیان سیاسی خارج از سلول‌ها فقط با داشتن چشم‌بند ممکن است.[۱۰]
بند ۲۴۰ زندان اوین، داری چندین طبقه و هر طبقه راهرویی طولانی دارد که شامل چندین سلول در طرفین است. درِ هر سلول دارای دریچه کوچکی است و در پایین در کوچکی مانند در صندوق پست تعبیه شده، هر سلول تقریباً ۸ مترمربع است و درون هر سلول دستشویی، مستراح و دوش آب به وسیلهٔ یک پرده از اتاق سلول جدا شده‌است. هر سلول پنجره‌هایی نیز دارد که با در نظر گرفتن دزدگیرهای آن زندانی چاره‌ای جز تماشای آسمان ندارد. دیوارهای هر بند دست نوشته‌های زندانیان را شامل می‌شود. شعر، تاریخ ورود و خروج، علت دستگیری زندانی، هویت زندانی، دلتنگی‌های زندانی و ظلم‌های روا رفته به او از این قبیل نوشته‌ها هستند.
بند ۳۵۰ (بند امنیتی) از بندهای عمومی اوین و زیر نظر قوه قضائیه است که در گذشته بخش ۳ نامیده می‌شد. این بند ساختمانی دو طبقه است که در میان آن حیاطی مربع شکل قرار دارد. دو ضلع این مربع به اتاق‌های نگهداری زندانیان اختصاص دارد که تعداد آن‌ها در هر طبقه به هفت اتاق می‌رسد. دستشویی‌ها و حمام‌های این بند در یکی دیگر از اضلاع آن قرار دارد. هر اتاق تقریباً ۶ متر در ۶ متر بوده و تعداد متغیری زندانی را در خود جای می‌دهد. صرف غذا دور سفره‌های پلاستیکی و بر روی زمین انجام می‌شود و خدمات نظافتی و پذیرایی به‌صورت دوره‌ای توسط خود زندانیان انجام می‌شود. کسی که عهده‌دار این خدمات برای ۲۴ ساعت است، اصطلاحاً شهردار خوانده می‌شود. پس از یورش گارد زندان اوین در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۳ که به پنج‌شنبه سیاه اوین اوین معرف شد؛ بسیاری از زندانیان بند ۳۵۰ که متهمان جاسوسی یا عقیدتی بودند به سایر بندهای زندان اوین و سایر زندان‌ها منتقل شدند.
در زندان اوین هر اتاق یک مسئول منتخب زندانیان دارد. در هر بند نیز یکی از زندانیان (وکیل بند) رابط اصلی با زندان‌بانان است. این بند دارای فروشگاه کوچکی است که امکان خرید مواد غذایی بسیار ساده همچون بیسکوئیت، خرما، تخم مرغ و مانند آن وجود دارد. در این بند معمولاً زندانیان حق دارند که هفته‌ای یک بار با اعضای درجه اول فامیل خود ملاقات از پشت شیشه داشته باشند.[۱۱]
بند ۷ زندان اوین عمدتاً به زندانیان با جرایم مالی اختصاص دارند. این بند، به با کیفیت‌ترین بند زندان در کشور معروف است. در این بند، ۷ سالن با ظرفیت اسمی هریک ۲۰۰ زندانی است که گاه پذیرای بیش از ۷۰۰ زندانی نیز بوده‌است.[۱۲] و یک سالن کوچک‌تر موسوم به سالن جهاد است. از این ۸ سالن، ۷ سالن به زندانیان غیر سیاسی اختصاص دارد اما گاه زندانیان سیاسی نیز به این بند و سالن‌ها برده می‌شوند. یکی از این سالن‌ها به نام سالن جهاد یا سالن یازده ویژه زندانیان شاغل در بخش‌های خدماتی و تأسیساتی بند هفت است. سالن هشتم سالنی با نام سالن ۱۲ است که ویژهٔ کسانی با اتهام و جرایم جاسوسی و امنیتی حبس می‌گذرانند ست.[۱۳] بند هشت زندان اوین به تبعیدگاه این زندان مشهور است.[۱۴] ساحتمان آن برای زندان ساخته نشده‌است و ساختمان اداری زندان اوین بود که پس از انقلاب ۵۷ به دادگاه انقلاب تبدیل شد و پس از انتقال دادگاه انقلاب به خارج از اوین به صورت بندی در کنار بند هفت درآمد با چهار سالن و دو کارگاه نجاری و سراجی.
قبل از انقلاب ۱۳۵۷ویرایش
پیش از انقلاب اسلامی ایران، اوین مستقیماً توسط ساواک اداره می‌شد. با آنکه ساختمان اولیه زندان شامل بیست سلول انفرادی و دو بند عمومی فقط برای ۳۲۰ نفر ساخته شده بود، در طی سال‌های بعد به ساختمان‌های زندان چند بار اضافه شد به طوری که در سال قبل از آغاز انقلاب تعداد سلول‌های انفرادی تا پنج برابر (یعنی یکصد سلول انفرادی) در بند ۲۰۹ افزایش یافت. همین بند سه طبقه شامل شش اتاق بازجوئی در زیرزمین آن بود. یک حیاط اعدام، یک دادگاه، و بندهای جداگانه برای زنان و زندانیان عادی هم ساخته شدند. مجموع این ساختمان‌ها دارای ظرفیت اسمی بالای یک هزار و پانصد نفر بودند اما تعداد زندانیان اوین بیش از دو برابر این ظرفیت اسمی بود.[۱۵] شرایط زندان اوین از نظر سختگیری با زندانیان به مراتب بدتر از زندان‌های بزرگ دیگر ایران بود اما از نظر غذا و سرویس‌های بهداشتی بهتر بود.[۱۶] زندانیان سیاسی از طیف‌ها و گروه‌های مختلف مخالف حکومت پهلوی بودند. مسن‌ترین زندانی سرتیپ علی اکبر درخشانی بود که در ۷ فروردین ۱۳۵۷ در سن ۸۲ سالگی توسط ساواک دستگیر شد و همان شب در زندان اوین درگذشت.[۱۷]اشرف دهقانی در پیش از انقلاب موفق به فرار از زندان اوین شد.[۱۸] و کتاب «حماسه مقاومت» را در مورد شکنجه‌ها و شرایط زندان اوین نوشت.[۱۹]
روسای زندان اوینویرایش
اعدام زندانیان سیاسی در دهه ۶۰ویرایش
«... و به یاد می‌آورم کودکی را که در آغوش مادر شکنجه‌شده‌اش، گریه می‌کرد.»
عفت ماهباز، از زندانیان سیاسی دهه ۶۰ زندان اوین.[۲۵]
اعدام زندانیان سیاسی در تابستان ۱۳۶۷ «قتل‌عام تابستان ۶۷»[۲۶][۲۷][۲۸][۲۹] واقعه‌ای بود که طی آن چندین هزار نفر از زندانیان سیاسی در زندان‌های نظام جمهوری اسلامی ایران، مخصوصاً زندان اوین و همچنین در زندان‌های سراسر ایران در ماه‌های مرداد و شهریور ۱۳۶۷ اعدام شدند.[۳۰][۳۱][۳۱][۳۲]
زندانیان سیاسی آن زمانِ تهران در زندان‌های اوین و گوهردشت نگهداری می‌شدند و پس از حکم روح‌الله خمینی، رهبر ایران، مبنی بر اعدام «مرتدین»، «ملحدین» و «دشمنان قسم خورده نظام جمهوری اسلامی» اعدام‌ها در سطحی وسیعی در زندان‌های اوین و گوهردشت و دیگر زندان‌های شهرهای دیگر ایران به مرحله اجرا گذاشته شد. اعتراض حسین‌علی منتظری به اعدامهای تابستان ۶۷ منجر به عزل و تبعید خانگی وی شد. وی در آن زمان قائم مقام روح‌الله خمینی، رهبر وقت جمهوری اسلامی بود.[۳۳]
آثار زندانیان اوین در بارهٔ آنویرایش
در این بخش کتاب‌ها و مقاله‌هایی که زندانیانی که تمام یا بخشی از دوران محکومیت خود را در زندان اوین گذرانده‌اند می‌آید:
کتابویرایش
- اشرف دهقانی. حماسه کویر.[۳۴]
- بهمن احمدی امویی. زندگی در زندان (اوین و رجایی‌شهر).[۳۵]
- مهدی خدایی - رویکردهای چندگانه به حقوق بشر در ایران،انتشارات H&S media لندن
خاطراتویرایش
- ۲۰۱۴ - حمیدرضا (ماهان) محمدی. مجله شهروند تورنتو.[۳۶]
- ۱۳۹۴ - مدیار سمیع‌نژاد. رادیو زمانه.[۳۷]
- ۱۳۹۴ - مجید مقدم. مرکز اسناد حقوق بشر ایران.[۳۸]
آثار خلق شده در زندان اوینویرایش
از آنجا که نویسندگان، شاعران و هنرمندان زیادی در زندان اوین برای مدتی زندانی بوده‌اند برخی در دوران زندان به خلق آثار خود پرداخته‌اند.
ترجمهویرایش
- ۱۳۹۱–۱۳۹۴- مهدی خدایی- اطلس وضعیت زنان در جهان و ایران، انتشارات روزنه، اطلس حقوق بشر، انتشارات آرمانشهر، افغانستان کابل
- ۱۳۹۳ - مهدی تدینی - جنبش‌های فاشیستی؛ بحران نظام لیبرال و تکامل فاشیسم، ارنست نولته، انتشارات ققنوس[۳۹]
هنر و ادبیاتویرایش
- ۱۳۹۵ - هادی حیدری - زندانی بند هشت: مجموعه کارتون‌ها و کاریکاتورهای هادی حیدری در زندان، نشر نظر[۴۰]
- ۱۳۹۶ - مصطفی عزیزی - روزگار شیرین. نشر علم[۴۱]
زندانیان عقیدتی‌سیاسی اوینویرایش
برخی از زندانیان اوین، که مدّتی از دوران محکومیت خود را در این زندان گذرانده‌اند به شرح ذیل اند:
- احسان طبری[۴۲]
- احسان مازندرانی
- احسان نراقی
- احمد باطبی
- احمد مفتی‌زاده
- اسدالله لاجوردی
- اسفندیار منفردزاده
- اکبر گنجی
- امیر فرشاد ابراهیمی
- آرش صادقی
- بهزاد نبوی
- بیژن جزنی
- پیروز دوانی
- تقی شهرام
- جمال عاملی
- حسن اسدی زیدآبادی
- حسن زارع زاده اردشیر
- حسن مرتضوی
- حسین رجبیان
- حسین علی منتظری
- حسین کاظمینی بروجردی
- حشمت‌الله طبرزدی
- خسرو گلسرخی،[۴۳]
- رامین پرچمی
- رامین جهانبگلو
- رامین حسین تهرانی
- رسول بداقی
- رضا رضایی
- رضا ملک
- رکسانا صابری
- روح‌الله زم
- زهرا کاظمی
- سام محمودی سرابی
- سعید امامی
- سعید محسن
- سیامک قادری
- سید مهدی هاشمی
- شهرنوش پارسی پور
- عباس امیرانتظام
- عبدالله رمضان زاده
- عبدالله نوری
- علی رشیدی
- علی‌اصغر بدیع‌زادگان
- علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی
- غلامحسین کرباسچی
- غنچه قوامی
- فائزه هاشمی
- فرخ نگهدار
- قاسم شعله سعدی
- کرامت الله دانشیان[۴۴]
- کیوان صمیمی
- کیوان کریمی
- گلرخ ایرایی
- مازیار بهاری
- ماشاالله شمس‌الواعظین
- محسن امین‌زاده
- محسن سازگارا
- محسن صفایی فراهانی
- محسن کدیور
- محسن میردامادی
- محمد حسین رفیعی فنود
- محمد حنیف‌نژاد
- محمد علی‌نژاد سارخانی
- محمدرضا سعادتی
- محمود بهشتی لنگرودی
- محمود طالقانی
- مرتضی باباخانی
- مرضیه امیری
- مریم فیروز
- مسعود بهنود
- مسعود رجوی
- مصطفی تاج‌زاده
- منوچهر محمدی
- مهدی تاجیک
- مهدی خدایی
- مهدی خزعلی
- مهدی رجبیان
- مهدی رضایی
- میلاد درویش (مستندساز و عضو کانون صنفی معلمان ایران)
- ندا ناجی
- نرگس محمدی
- نورالدین کیانوری
- نوید کامران
- وحید اصغری
- هاله اسفندیاری
- هدی صابر
- هرمز گرجی بیانی
- هوشنگ ابتهاج (ه. الف. سایه)
- هوتن دولتی
- یاشار دارالشفاء
کشف مواد مخدرویرایش
در سال ۹۴، حدود ۱۳۰ کیلوگرم انواع مواد مخدر در مبادی ورودی و داخل زندان‌ها کشف شد.[۲]
واگذاری به شهرداریویرایش
کارشناسان سازمان زندان‌ها و شهرداری تهران در جلسه مشترک موضوع را بررسی کردند تا قیمت اوین مشخص شود.[۲]
انتقال زندان اوینویرایش
موضوع انتقال زندان اوین به خارج از شهر تهران و تغییر کاربری آن از دهه ۸۰ شمسی مطرح شد. مصطفی پورمحمدی، وزیر دادگستری حکومت ایران، روز شنبه ۱۷ تیر ۱۳۹۶ پس از حضور در مجلس شورای اسلامی بر سر دلایل تأخیر در انتقال زندان اوین به خارج از شهر تهران گفتگو کرد. وی ضمن بیان اینکه موضوع انتقال زندان اوین به خارج از شهر تهران با موضوع انتقال سایر زندان‌ها متفاوت است، گفت: «در داخل شهر تهران نیاز به یک بازداشتگاه بزرگ برای بازداشت موقت است زیرا هنگام بررسی پرونده در دادسرا یا دادگاه مدام نمی‌توان متخلفان را از فاصله ۴۰ کیلومتری به این مجموعه‌ها منتقل کرد.»[۷]
جستارهای وابستهویرایش
پانویسویرایش
- ↑ بعد از انقلاب یکی از همکاران امیر نصرت منقح که در اوین زندانی بود، با اشاره به توالت‌های کوچک زندان و… با صدای بلند گفته بود «آخه آقای منقح، اینم (این هم) زندان ساختن است؟...» بعدها منقح گفته بود من اتاق‌های زندان اوین را ۸ نفره و سه نفره ساختم. حالا اگر حکومت مثلاً ۲۲ نفر را در یک اتاق ۸ نفره گذاشته و… ربطی به من یا هر معمار دیگری ندارد. به نقل از سیروس آموزگار در برنامه «گذری نظری» - قسمت ۵۵، از دقیقه ۳۸ به بعد. گذری نظریدر دیدئو ببینیددر دیدئو ببینید
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ «قیمت زندان اوین برای واگذاری به شهرداری مشخص می‌شود». همشهری. ۱۲ خرداد ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۷ تیر ۱۳۹۵.
- ↑ «زندان اوین بازداشتگاه شد». کمیته گزارشگران حقوق بشر. دریافت‌شده در ۱۹ ژوئن ۲۰۱۰.
- ↑ کودتای سوم اسفند؛ نود سال بعد، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ «کتابخانه‌های زندان». دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی (نسخه آزمایشی). دریافت‌شده در ۱۹ ژوئن ۲۰۱۰.
- ↑ «برادر نرگس محمدی: وزارت اطلاعات خواهرم را به همکاری با داعش متهم کرده».
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ «وزیر دادگستری ایران: زندان اوین بازداشتگاه می‌شود».
- ↑ «انتقال عبدالله مؤمنی به بند ۲۴۰ زندان اوین». ادوار نیوز. دریافت‌شده در ۱۹ ژوئن ۲۰۱۰.
- ↑ «نامه جمعی از زندانیان بند۲۰۹ و ۲۴۰ زندان اوین به مراجع». پیک ایران. دریافت‌شده در ۱۹ ژوئن ۲۰۱۰.
- ↑ احسان نراقی (۱۳۷۲)، «زندان به‌طور جدی»، از کاخ شاه تا زندان اوین، ترجمهٔ سعید آذری، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا، ص. ۳۶۳ به بعد
- ↑ احسان نراقی (۱۳۷۲). «زندان به‌طور جدی». از کاخ شاه تا زندان اوین. ترجمهٔ سعید آذری. تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا. ص. ۲۸۹ و ۲۹۰.
- ↑ «زندانیان بندهای هفت و هشت اوین، بیش از سه برابر ظرفیت». خبرنگاران سبز. دریافت‌شده در ۱۹ ژوئن ۲۰۱۰.
- ↑ «آشنایی با بند هفت زندان اوین؛ تبعیدگاه زندانیان سیاسی-امنیتی». هرانا. دریافت‌شده در ۲ اوت ۲۰۱۸.
- ↑ «نگاهی به درون بند ۸ – شکنجه گاه زندان اوین». آژانس ایران خبر. دریافت‌شده در ۲ اوت ۲۰۱۸.
- ↑ ١٠٥ Abrahamian
- ↑ ١٠٨ و ١٠٩ Abrahamian
- ↑ خاطرات سرتیپ علی اکبر درخشانی، نشر صفحه سفید، تهران ۱۳۸۶ (ISBN 978-964-90582-2-1) پیشگفتار
- ↑ «از پاپیون تا اشرف دهقانی • جالب‌ترین فرارها از زندان». دویچه وله. دریافت‌شده در ۶ اکتبر ۲۰۱۳.
- ↑ «حماسه کویر» (PDF). آرشیو استاد اپوزیسیون ایران. دریافت‌شده در ۱۰ اسفند ۱۳۹۶.
- ↑ «رئیس زندان اوین چگونه ترور شد؟ - شفاف».
- ↑ «در پی صدور حکم تعلیق مقام‌های برکنار شده قضایی محاکمه می‌شوند».
- ↑ «رئیس جدید زندان اوین منصوب شد - عصر ایران».
- ↑ «محمدعلی امانی رئیس اوین و عضوی از خانوادهٔ جنایتکار و غارتگر امانی».
- ↑ «پرونده ناقض حقوق بشر: علی اشرف رشیدی اقدم - عدالت برای ایران».
- ↑ حی علی الصلاه: شکنجه نماز در اوین، رادیو زمانه
- ↑ ارگان مرکزی سازمان چریکهای فدایی خلق ایران
- ↑ کشتار زندانیان سیاسی در ایران و کوتاهی جامعه در دادخواهی. زمینه‌ها و پیشینه دموکراسی خواهی (رادیو فردا)
- ↑ قتل‌عام تابستان ۶۷ (راه توده)
- ↑ بزرگداشت خاطره اعدام شدگان سال ۶۷ در خاوران (رادیو فردا)
- ↑ سکوت روشنفکران داخل کشور در برابر کشتار ۶۷ (فرج سرکوهی - گذار)
- ↑ ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ گورستان خاوران؛ مدفن بی‌نام و نشان اعدامیان (بی.بی. سی فارسی)
- ↑ با خاطره اعدامهای تابستان سال ۱۳۶۷ چه باید کرد؟ (بی.بی. سی فارسی)
- ↑ آیت‌الله منتظری نقش پورمحمدی در اعدامهای سال ۶۷ را تأیید کرد (بی.بی. سی فارسی)
- ↑ «انتشارات چریکهای فدائی خلق». نشریه سیاسی خبری چریکهای فدای خلق ایران ۱۹ بهمن. دریافت‌شده در ۱۰ اسفند ۱۳۹۶.
- ↑ پروین، پرتو (۷ آذر ۱۳۹۵)، بی‌بی‌سی فارسی http://www.bbc.com/persian/iran-features-38125559، دریافت‌شده در ۵ مه ۲۰۱۸ پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک); پیوند خارجی در|نشریه=وجود دارد (کمک); از|مقاله=صرف‌نظر شد (کمک) - ↑ محمدی، ماهان (۹ اکتبر ۲۰۱۴)، به کوشش فرح طاهری.، شهروند کانادا http://shahrvand.com/archives/54312، دریافت‌شده در ۲ مارس ۲۰۱۸ پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک); پیوند خارجی در|نشریه=وجود دارد (کمک); از|مقاله=صرف‌نظر شد (کمک) - ↑ سمیع‌نژاد، مدیار (۷ مهر ۱۳۹۴)، رادیو زمانه https://www.radiozamaneh.com/236630، دریافت‌شده در ۲ مارس ۲۰۱۸ پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک); پیوند خارجی در|نشریه=وجود دارد (کمک); از|مقاله=صرف‌نظر شد (کمک) - ↑ مقدم، مجید (۹ اکتبر ۲۰۱۴)، مرکز اسناد حقوق بشر ایران http://www.iranhrdc.org/persian/permalink/1000000605.html#.WpnOQOjwY2w، دریافت‌شده در ۲ مارس ۲۰۱۸ پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک); پیوند خارجی در|نشریه=وجود دارد (کمک); از|مقاله=صرف‌نظر شد (کمک) - ↑ «کتاب یک زندانی سیاسی دربارهٔ فاشیسم، مورد توجه رهبری قرار گرفت». سایت کلمه.
- ↑ ««زندانی بند هشت» به بازار آمد». ایسنا. ۱۵ اسفند ۱۳۹۵.
- ↑ طاهری، فرح (۲۱ دسامبر ۲۰۱۷). «معرفی "روزگار شیرین" و "خیابان پروانه‌ها" در کانون کتاب تورنتو». مجله شهروند. دریافت‌شده در ۱ اوت ۲۰۱۸.
- ↑ به کجای این شب تیره بیاویزم قبای ژنده خود را، عبدالکریم سروش
- ↑ مقاله «دفاع از مردم در برابر دیکتاتور» نوشته: شکرالله پاک‌نژاد (فرهنگ نوین. یادنامهٔ دانشیان)
- ↑ صالحی، انوش (۱۳۸۲). روای بهاران. نشر قطره. پارامتر
|تاریخ بازیابی=نیاز به وارد کردن|پیوند=دارد (کمک)
- رضایی و سلیمی نمین، پاسداشت حقیقت:۱۴۲)
- کتاب خاطرات آیت‌الله منتظری
- کتاب خاطرات آیت‌الله خلخالی
- کتاب عالیجناب سرخپوش و عالیجنابان خاکستری
- Ervand Abrahamian, Tortured Confessions: prisons and Public Recantation in Modern Iran, University of California Press, Berkley and Los Angeles, 1999
پیوند به بیرونویرایش
| مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به زندان اوین در ویکی‌گفتاورد موجود است. |
* کتابچه مستند لانه فساد - مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران دربارهٔ وضعیت داخلی و باندهای مافیایی در زندان اوین و زندان قزلحصار
- در بند امنیتی زندان اوین چه می‌گذرد؟، گزارش فرشته قاضی از وضعیت بعضی بندهای اوین