پیش‌نویس:ایدئولوژی اصلاحات
این صفحه مطابق سیاست حذف ویکی‌پدیا برای حذف در نظر گرفته شده‌است. لطفاً اندیشههای خود را دربارهٔ این موضوع در نظرخواهی مربوط به این صفحه، که در صفحهٔ نظرخواهیهای برای حذف، قرار دارد، به اشتراک بگذارید. در ویرایش آزاد هستید، ولی صفحه نباید خالی شود و این آگاهسازی تا زمانی که بحث بسته شود نباید حذف شود. برای اطلاعات بیشتر، به ویژه دربارهٔ ادغام یا انتقال صفحه در مدت بحث، راهنمای حذف را بخوانید. |
ایدئولوژی اصلاحات در ایران اندیشه‌ای سیاسی به جهت دستیابی به جامعه دموکراتیک ، توسعه سیاسی و آزادی‌های بنیادین در چارچوب نظام فعلی و حاکمیت قانون اساسی است.
در دوران ریاست جمهوری سید محمد خاتمی اصلاح‌طلبان تحقق اهدافی مثل جامعه مدنی، قانون‌مداری،حقوق شهروندی و تکثرگرایی دینی را پی گرفته بودند. اصلاح‌طلبان همچنین سعی در حفظ رکن جمهوریت در کنار اسلامیت نظام و انتخابات آزاد داشته‌اند.در این دوران شعار ایران برای همه ایرانیان نیز مطرح شد، این شعار به تعلق داشتن کشور به همه ایرانیان فارغ از قومیت و زبان و مذهب و جنسیت آنان توجه داشت.
مهم ترین پیام دوم خرداد آغاز گفتمان واصلاحات در ساختار حقیقی و حقوقی کشور بود.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]
پیشینه ویرایش
پس از انحلال حزب جمهوری اسلامی و انشعاب مجمع روحانیون مبارز از جامعه روحانیت مبارز تهران ،بن‌مایه تشکیل جناح چپ شکل گرفت. جناح اصلاح‌طلبان تا نیمه دوم دهه هفتاد به این نام شناخته شده بود. جناح چپ جمهوری اسلامی ایران در دهه شصت اکثریت دولت میرحسین موسوی را به عهده داشت. افراد جناح چپ به خاطر اعتقاد به اقتصاد دولتی و اختلاف نـظـرهـایـى در مـورد بـرخـى از مـسـایـل بـه ویـژه در حـوزه مـسـایـل اقـتـصـادى و مـالکـیـت با بازاریون انقلابی جناح راست داشتند به این نام معروف شده‌بودند. [۷][۸][۹][۱۰]
پس از استعفا سید محمد خاتمی در ۳ خرداد ۱۳۷۱ از وزارت فرهنگ جمهوری اسلامی ایران، وی همراه سعید حجاریان، مصطفی تاجزاده و هادی خانیکی حلقه آیین را تشکیل دادند. این افراد دیدگاه متفاوتی با حاکمیت داشتند و در جلسات هفتگی خود به روشنفکری دینی، مردم‌سالاری، حقوق بشر، آزادی و جامعه مدنی می‌پرداختند. افراد این حلقه دیگر در قدرت نبودند و به تغییر و توسعه فرهنگی سیاسی جامعه می‌اندیشیدند. این جریان نقش بسزایی در شکل‌گیری اصلاحات داشت. افراد حلقه کیان از دیگر جریان‌های اصلی شکل‌دهنده اصلاحات بودند، که در مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری سمت‌هایی داشتند. پایگاه انتشار آثارم افکار این افراد روزنامه سلام و مجله کیان بود.[۱۱]
پس از دورشدن تدریجی اصلاح‌طلبان از فضای سیاسی چپ انقلابی زمینه حماسه دوم خرداد فراهم شد. با تشویق حلقه کیان و تصمیم روحانیون مبارز برای حضور سید محمد خاتمی در انتخابات وی سرانجام کاندیدا جناح چپ برای انتخابات دوم خرداد شد. سرانجام سید محمد خاتمی با ۲۰ میلیون رای رئیس‌جمهور منتخب مردم ایران در انتخابات دوره هفتم ریاست جمهوری شد. [۱۲][۱۳]
جامعه مدنی ویرایش
اصلاحات در مفهوم جامعهٔ مدنی عمدتاً برای اولین بار در زمان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی به جامعهٔ ایران معرفی شد. سید محمد خاتمی در این دوران حمایت از نهادهای مدنی و جامعه مدنی را برگزید تا امکان توسعه سیاسی را در جامعه ایران فراهم آورد. او بستر گسترش آزادی مطبوعات و حمایت از سازمانهای غیردولتی را فراهم اورد تا بتواند زمینه‌ساز گسترش جامعه مدنی باشد ، در نتیجهٔ همکاری دولت و فعالان سیاسی اصلاح‌طلب نهادهای مدنی در زمینه‌های مختلف از رشد چشمگیری برخوردار شدند. این رشد فقط کمیت را شامل نمی‌شد، بلکه نهادهای ضعیف شده قبلی هم توانستند حوزهٔ کار خود را گسترش دهند.
- محمد خاتمی دربارهٔ جامعه مدنی می‌گوید جامعهٔ مدنی اسلامی، ریشه در مدینه النبی دارد، جامعهٔ مدنی نظر ریشه و ماهیت با جامعهٔ مدنی ای که در غرب هست متفاوت است. یکی از مدینه النبی سرچشمه می‌گیرد و یکی از دولت - شهرهای یونان. جامعهٔ مدنی یک پایه بسیار اساسی دارد و آن این که انسان بر سرنوشت خود حاکم است و حق تصمیم‌گیری، سؤال، حق بازخواست و انتخاب دارد. در دیدگاهی که ما دربارهٔ اسلام داریم و در قانون اساسی ما آمده، به صراحت این اصل مورد تأکید قرار گرفته و گفته شده‌است که حاکمیت مطلق از آن خداست و او انسان را بر سرنوشت خود حاکم گردانیده‌است؛ بنابراین، پایهٔ اولیه جامعهٔ مدنی از دیدگاهی که ما داریم فراهم است و ممکن هم هست که دیدگاه‌های دیگری هم دربارهٔ اسلام وجود داشته باشد که سازگار با جامعهٔ مدنی نباشد. [۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]
احزاب ویرایش
رشد و گسترش احزاب سیاسی از ضروریات توسعه سیاسی می‌باشد . در طی سالهای ۱۳۷۶ الی ۱۳۸۴ گروه‌های سیاسی و تشکیلات سازمانهای غیر دولتی، افزایش بسیار زیادی داشتند. تا قبل دولت اصلاحات تنها ۳۱ حزب، گروه سیاسی در ایران دارای مجوز بودند این تعداد بعد پایان دولت به ۱۸۳ حزب رسید.[۲۲]
سازمانهای مردم نهاد ویرایش
نهادهای ضعیف شدهٔ دوران قبلی و نیز نهادهای جدید توانستند حوزهٔ کار خود را گسترش دهند. کمپین یک میلیون امضا، تأسیس NGOها یا همان سازمانهای مردم‌نهاد و تشکیل سازمانهای غیردولتی که نقش واسطه میان افراد و گروه‌های اجتماعی از یک سو و حکومت را از سوی دیگر بر عهده داشتند از اهمیت بسیاری برخوردار بود. دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی دوره گسترش سازمانهای غیردولتی در ایران محسوب می‌شود. [۲۳][۲۴][۲۵]
حقوق زنان ویرایش
اصلاح‌طلبان بر این باوراند که مبنای تفسیر قوانین گذشته، مباحث و مفاهیمی چون زمینه و زمانه، مقتضای جامعه بوده‌است، همچنین تأکید بر متغیر بودن احکام و قوانین مربوط به حقوق زنان دارند.[۲۶]
حجاب ویرایش
این نتیجه زمانی است که برای زنان محدودیت قایل می‌شدیم و آنان را تنگنای غیرلازم قرار می‌دادیم این کارها به خاطر رفتار اشتباه ماست
- پروانه سلحشوری سؤال این است آیا ما پس از ۴۰ سال از انقلاب توانسته‌ایم دختران و زنان‌مان را باورمند به حجاب کنیم؟ قطعاً نهادهای سیاستگذار و مجری اشتباهاتی داشته‌اند که نه تنها نتوانسته‌ایم حجاب را برای قشرها جامعه نهادینه کنیم بلکه گاهی آموزه‌های ما اثر عکس داشته‌است.[۲۷]
- زهرا رهنورد ریشه اعتراض به حجاب اجباری عدم رعایت حقوق زنان است.[۲۸]
- ناهید تاج الدین عضو شورا شهر تهران دختران خیابان انقلاب، همان دخترانی هستند که سالهاست برای سهمیه قبولی کنکور، برای اشتغال، برای مشارکت سیاسی، برای تصدی پست‌های مدیریتی، برای حضور در ورزشگاه‌ها، برای اجرای موسیقی زنده بر روی سن و… پشت دروازه‌های تبعیض جنسیتی مانده‌اند. از ماست که برماست
- میرحسین موسوی در صورت پیروزی گشت‌های ارشاد را جمع می‌کنم[۲۹]
- آذر منصوری من فکر می‌کنم بدترین رویکرد نسبت به این اعتراضات برخوردهای قهری است. باید ریشه‌های آن را شناخت. از نظر من باید صدای این اعتراض (دختران خیابان انقلاب) به درستی شنیده شود و صورت مسئله زنان ایران انکار نشود. این مقدمه همه راه‌حل‌های منطقی و راهگشاست. این یک اعتراض بدون خشونت و مسالمت‌آمیز است. نه مختصات جنبش را دارد و نه نام دیگری می‌توان روی آن گذاشت.
- علی مطهری هیچ اجباری دربارهٔ حجاب در جامعه دیده نمی‌شود[۳۰][۳۱][۳۲]
حضور زنان ورزشگاه ویرایش
- حسن روحانی در وعده‌های انتخاباتی اش وعده حضور زنان در ورزشگاه را داد.[۳۳]
- فخرالسادات محتشمی پور نه تنها با ورود خانم‌ها به ورزشگاه‌ها و هر مکان عمومی دیگری مخالف نیستم، بلکه آن را حق طبیعیِ خانم‌ها می‌دانم.[۳۴]
- پروانه سلحشوری تلاش ما این است که حضور زنان در ورزشگاه‌ها مهیا شود[۳۵]
- سید محمد موسوی بجنوردی اگر زنان در جایگاه مخصوص خود و در مقابل مردان نیز در جایگاه خود قرار داشته باشند و هر دو مسابقه را تماشا کنند هیچ اتفاقی رخ نخواهد داد. پس اگر وضعیت به این شکل باشد باید عنوان کرد که زنان به بازار هم نباید بروند. نباید فرض را بر این بگیریم که هر فردی در حال گناه کردن است. ما باید با دید مثبت و سازنده به ملت ایران نگاه کنیم[۳۶]
- معصومه ابتکار ورود زنان به ورزشگاه از مطالبات مردم شده دولت باید ورود زنان به ورزشگاه را تصویب کند[۳۷]
آزادی بیان و مطبوعات ویرایش
اصلاح‌طلبان با شعار توسعه سیاسی و آزادی‌های مدنی به قدرت رسیدند، در این دوران توجه شایانی به مطبوعات و سایر رسانه‌ها شد. در شش ماه نخست ریاست جمهوری سید محمد خاتمی، میانگین ارائه مجوز به روزنامه‌ها به بیش از دو یا سه برابر زمان دولت هاشمی افزایش یافت. در آین زمان مطبوعات آزادنه می‌توانستند به نقد دین ، انتقاد از مسئولین و سایر ارزش‌هایی که دوران قبل غیرقابل نقد بودند بپردازند. زنده باد مخالف من یکی از اصلی‌ترین شعارهای خاتمی در دوران دولت اصلاحات بود. [۳۸][۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳] [۴۴]
ولایت فقیه ویرایش
از نگاه اصلاح‌طلبان، ولایت فقیه مقامی از جانب خدا نیست و حاکمیت ولایت فقیه هم تداوم حکومت پیامبر تلقی نمی‌شود.ولی فقیه تنها یک پست و جایگاه سیاسی است که انتخاب خبرگان است خبرگانی که خود آنها را مردم انتخاب کرده‌اند.[۴۵][۴۶] مسئله ولایت فقیه یکی از مقولات پرمناقشه پس از انقلاب ۱۳۵۷ بوده است .[۴۷]
- مصطفی تاجزاده ادغام رهبری با ریاست‌جمهوری و رقابتی و دوره‌ای کردن مدت زمامداری فرد منتخب، این مشکل را حل میکندبانظارت استصوابی مخالفم زیرا با نقض حق حاکمیت هر نسل بر سرنوشت خویش، جمهوری اسلامی را به سلطنت. اسلامی استحاله می‌کند. فرجام یک‌نفره شدن حکومت فروپاشی است. بزرگترین انحراف (در انقلاب اسلامی) وارد شدن ولایت فقیه در قانون اساسی بود. مرجعیت باید در جایگاه خودش می‌ماند[۴۸][۴۹][۵۰]
- بهزاد نبوی
ولایت مطلقه، استبدادِ توأم با استدلال است شاید این استبداد برای زمان نادرشاه خوب بود (نطق بهزاد نبوی مجلس ششم) ما با اینکه یک نفر بخواهد در همه چیز رئیس باشد مشکل داریم، ما براساس تعقل و آنچه می‌بینیم و تفکراتمان می‌پذیرد حرکت می‌کنیم و به تعبد و کرامات قلبی و مسائل ماورائی که خارج از قوه تعقل و مبتنی بر قواعد مذهبی باشد کاری نداریم.[۵۱]
- سید محمد موسوی خوئینی‌ها دبیر مجتمع روحانیون مبارز
ولایت مطلقه فقیه اساساً مسئله قابل قبولی نیست و نمی‌شود آن را پذیرفت[۵۲]
- سعید حجاریان: ولایت فقیه مطلقه نیست و امر مولوی ندارد[۵۳]
- هاشم آغاجری؛ ما ولایت فقیه را قبول نداریم و ولایت فقیه شرک است.[۵۴]
- ابوالفضل قدیانی نظام جمهوری اسلامی با ولایت فقیه امکان اصلاح ندارد.[۵۵]
- محمدرضا خاتمی همین نظام ولایت فقیه می‌تواند یک نظام دمکراتیک باشد با من نمی‌گویم همه اصلاح طلبان دربارهٔ ولایت فقیه یک جور فکر میکنند و یک اعتقاد دارند اما در اینکه ما به قانون اساسی که یک اصلش هم ولایت فقیه است، التزام داریم، تردیدی وجود ندارد.[۵۶][۵۷]
- مهدی کروبی کوتاهی مقابله با خودکامگی رهبر خیانت است[۵۸]
- حسینعلی منتظری
معنای رهبری این است که نظارت کند که در کشور کارهای خلاف شرع انجام نشود… نه این که یک تشکیلات و یک گارد سلطنتی درست کند از پادشاهان دنیا زیادتر، و کسی هم دسترسی نداشته باشد، و در وزارتخانه دخالت کنند، در استاندار دخالت کنند، در همه جا دخالت کنند.[۵۹]
نظارت استصوابی ویرایش
سید محمد خاتمی در هفته دولت در تاریخ ۸ شهریور ۱۳۸۱ لوایح دوقلو را ارائه کرد. این لوایح به اصلاح قانون انتخابات مجلس و تبیین حدود وظایف و اختیارات رئیس‌جمهور می‌پرداخت. در بند اول لایحه اصلاح قانون انتخابات به حذف نظارت استصوابی شورای نگهبان اشاره شده‌بود. [۶۰]
- علی شکوری‌راد از حد گذرانده‌اند. شایسته‌گزینی در کشور قربانی نظارت‌استصوابی بی‌ضابطه و شل‌کن سفت‌کن آقایان شده‌است و براساس آن ناکارآمدی و فساد همه جا را گرفته‌است. حال ایشان به‌جای آنکه سرش را پایین بیاندازد و شرمنده حاصل کار خودشان باشد باد در پاچه قربانیان کرده و بر دل و پهلوی آنها مشت می‌کوبد.
- عبدالله رمضان‌زاده نیز در خطاب به کدخدایی نوشت: اگر راست می‌گویید نظارت استصوابی را برای همیشه و همگان تعطیل کنید تا دیگر کسی بهانه ای نداشته باشد.
- آذر منصوری: نظارت استصوابی دلیل مهم سو مدیریت و حاشیه نشینی نخبگان سیاسی کشور است[۶۱]
- عباس عبدی با رد صلاحیت ممکن است دورویی تشدید می‌شود[۶۲]
- سعید حجاریان پراگماتیسم صد بار شرافتمندانه تر از اپورتونیستم است.[۶۳]
- محبی نیا نظارت استصوابی پدر مجلس را دراورده[۶۴]
- الیاس حضرتی نظارت استصوابی باعث شده مردم از افراد توانمند محروم شوند[۶۵]
- محمدرضا خاتمی نظارت استصوابی را به رفراندم بگذاریم
- بانظارت استصوابی مخالفم زیرا با نقض حق حاکمیت هر نسل بر سرنوشت خویش، جمهوری اسلامی را به سلطنت. اسلامی استحاله می‌کند. [۶۶]
دین ویرایش
در دههٔ سوم انقلاب، پس از دوران سازندگی مجموعه رویدادهایی موجب روی کار آمدن دولت اصلاحات و گفتمان اصلاح طلبی شد.در این دوران علاوه بر جنبش سیاسی دوم خرداد یک جنبش فکری مکمل بعد سیاسی اصلاحات به وجود آمده‌بود .این جنبش جنبه دینی داشت و تفسیر جدیدی از مذهب ارائه کرده‌بود. این جنبش به طور انتقادی در جست‌وجوی روشی تازه برای بهبود عملکرد دوجانبه مذهب و سیاست بود.[۶۷] حامیان اصلاحات که از آنها به عنوان نواندیشان دینی یاد شده است بر شکستن اقتدار فقه سنّتی تأکید دارند. نگاه اصلاح‌طلبان به دین حداقلی با رویکرد عملگرایی، عقلانی و روانشناسانه است. اعتقاد اصلاح‌طلبان به این ترتیب است که اگر دین را به صورت ایدئولوژی حکومت به حساب آوریم، هم دین و هم حکومت زیان می‌بیند.[۶۸]
- سید محمد خاتمی دین هم در برابر آزادی قرار بگیرد این دین است که باید محدود شود نه آزادی
قرآن دارای یک فرهنگ قبیله ای است و دکتر سروش و مجتهد شبستری درست می‌گویند که قرآن امروز قابل انتقاد است.
- هاشم آغاجری وقت آن رسیده نهاد مذهبی از نهاد حکومتی جدا شود.
- اکبر گنجی دین یک قسمت از فرهنگ است، حرکت اصلاح طلبان ما عاقبت به جدایی دین از سیاست خواهد انجامید. در یک جامعه مدرن جدایی دین از سیاست یک امر بدیهی است. وقتی شما جامعه را مدرنیزه کنید این جدایی بالاخره پیش خواهد آمد. ایران در حال حاضر از فاز قبل از مدرن به فاز مدرن پیش می‌رود
- سعید حجاریان:صحت قصه حضرت یوسف در قرآن کریم از محالات است.
- محسن کدیور دین حکومت ندارد هیچ روشی را برای نحوه حکومت پیشنهاد نداده‌است؛ نحوه حکومت را مردم تعیین میکنند، چون اصل حکومت یک امر عقلانی است، نه دینی.[۶۹]
منابع ویرایش
- ↑ «اصلاح گویاترین پیام دوم خرداد». ایلنا.
- ↑ «نگاهی به احزاب و جناح‌های سیاسی ایران در انتخابات ریاست‌جمهوری 96». پرس تی وی.
- ↑ «بررسی دوره موسوم به اصلاحات در نظام سیاسی ایران».
- ↑ «ارزیابی کارنامه خاتمی». بنیاد مطالعات ایران.
- ↑ «هدف اصلاحات و نسبت آن با بهبود خواهی». انصاف نیوز.
- ↑ «جستارى در ولایتمدارى جریان ها و احزاب سیاسى ایران». علوم انسانی.
- ↑ «علت نام‌گذاری جناح چپ و راست چیست». افکارنیوز.
- ↑ «جناح چپ-جناح راست-جناح‌های چپ و راست-جناح‌های سیاسی». پرسمان.
- ↑ «نیروهای سیاسی ایران چگونه دسته‌بندی شده‌اند». بی‌بی‌سی.
- ↑ «گونه‌شناسی سیاسی، اقتصادی چپ و راست در ایران». انسانی.
- ↑ «نگاهی به ظهور و و افول دوم خرداد». رادیوفردا. کاراکتر line feed character در
|عنوان=در موقعیت 9 (کمک) - ↑ «فیلم و عکس دوم خرداد ۲۳ ساله شد». همشهری.
- ↑ «۲ خرداد ۱۳۷۶ خاتمی به ریاست جمهوری ایران انتخاب شد». تاریخ ایرانی.
- ↑ «دین آزادی سید محمد خاتمی». ایران بالکان.
- ↑ «جامعه مدنی و جبهه دوم خرداد». راسخون.
- ↑ «جامعه مدنی». بی‌بی‌سی.
- ↑ «دستور کار کنشگران جامعه مدنی احمد پورنجاتی و محمدرضا خاتمی و مهدی بوترابی بررسی کردند». جماران.
- ↑ «جامعه مدنی». ماگایران.
- ↑ «جامعه مدنی». چراغ آزادی.
- ↑ «بازاندیشی مفهوم خاتمی از جامعه مدنی».
- ↑ «تحلیل گفتمان جامعه مدنی در مطبوعات ایران» (PDF).
- ↑ «نقش و تاثیر احزاب در ثبات سیاسی ایران؛ مطالعه موردی: دولت اصلاحات» (PDF). انسانی.
- ↑ «توجه ویژه به سازمانهای غیردولتی». روحانی سنج.
- ↑ «تحول نهادهای مدنی ایران در یک دههٔ اخیر». رادیو فردا.
- ↑ «نقش مفهوم «جامعه مدنی» در حرکت دوم خرداد». رادیو فردا.
- ↑ «برسی تطبیقی جریان اصولگرا و اصلاح‌طلب نسبت به مشارکت سیاسی زنان».
- ↑ «جنجال سخنان پروانه سلحشوری چادرت را کنار بگذار». فرارو.
- ↑ «زهرا رهنورد: ریشه اعتراض به حجاب اجباری در عدم رعایت حقوق زنان است». بی‌بی‌سی.
- ↑ «میرحسین گشت ارشاد را جمع می‌کنم». فرارو.
- ↑ «مطهری هیچ اجباری برای حجاب زنان در جامعه دیده نمی‌شود نامه کروبی دلسوزانه بود». رویداد۲۴.
- ↑ «اصلاح‌طلبان و اصولگرایان چه نگاهی به زنان دارند».
- ↑ «جلودارزاده تاج الدین منصوری حجاب». مشرق نیوز.
- ↑ «روحانی قول حضور زنان در ورزشگاه را داد». موج نیوز.
- ↑ «حضور زنان در ورزشگاه اری یا نه». ایرنا.
- ↑ «سلحشوری امکان ارائه بلیت به زنان برای شهرآورد فراهم نشد حضور نیافتن زنان در ورزشگاه‌ها چماقی بر سر جمهوری اسلامی در جوامع بین‌المللی تبدیل شده». اصلاحات نیوز.
- ↑ «موسوی بجنوردی اگر زنان به ورزشگاه نروند به بازار هم نمی‌توانند بروند». مشرق نیوز.
- ↑ «ابتکار: حضور زنان در ورزشگاه‌هامطالبه جوانان شده /دولت شیوه‌نامه‌ای را برای ورود زنان به ورزشگاه تصویب کرد». اصلاحات نیوز.
- ↑ «در دوره اصلاحات آزادی بیان در حد قابل قبولی بود». زیتون.
- ↑ «خاتمی زنده باد مخالف من». آفتاب.
- ↑ «در دوره اصلاحات آزادی بیان در حد قابل قبولی بود». شرق پیشخوان.
- ↑ «رسانه در دوران اصلاحات». همدلی.
- ↑ «مطبوعات دوره اصلاحات در بوته نقد». ایرنا.
- ↑ «اصلاحات دوره اعتماد مردم به مطبوعات». عصرنو.
- ↑ «بازخوانی مطبوعات دوره اصلاحات مهاجرانی حامی مطبوعات کج‌اندیش». جوان انلاین.
- ↑ «واکاوی یک ادعا؛اصلاح‌طلبان التزام به ولایت فقیه را چگونه تفسیر میکنند؟».
- ↑ «تاملی در پيام انتخاب دوم خرداد». سایت محسن کدیور.
- ↑ «ولایت فقیه در اندیشه اصلاح‌طلبان». پرسمان.
- ↑ «تاجزاده». توئیتر تاجزاده.
- ↑ «تاجزاده سخنرانی». تویتتر.
- ↑ «سخنرانی تاجزاده». تویتتر.
- ↑ «سخنرانی در مجلس ششم». توییتتر.
- ↑ «پرخاش بهزاد نبوی مقابل سخنان امام». رجانیوز.
- ↑ «حجاریان: «ولایت فقیه» مطلقه نیست و امر مولوی ندارد!/ کیک سعدآباد را چه کسی به خورد جهانگیری داد؟». مشرق نیوز.
- ↑ «ما ولایت را قبول نداریم». سخنرانی اغاجری یوتیوب.
- ↑ «ابوالفضل قدیانی: نظام جمهوری اسلامی با سیطره ولایت فقیه امکان اصلاح با ساز-و-کار درونی را ندارد/ اصلاح‌طلبان و اعتدال‌طلبان (از جمله حسن روحانی) با دستگاه سرکوب گاه به تلویح و گاه به تصریح همنوا شده‌اند». پیک ایران.
- ↑ «محمدرضا خاتمی ولایت». بی‌بی‌سی.
- ↑ «محمدرضاخاتمی: نگذاشتند نظارت استصوابی را به رفراندوم بگذاریم/ فردا شعار «اصلاح طلب اصولگرا دیگه تمومه ماجرا» فراگیر می‌شود». عصر ایران.
- ↑ «متن کامل بیانیه مهدی کروبی دربارهٔ اختیارات ولایت فقیه». رادیو آلمان.
- ↑ «سخنانی که به حصر خانگی منتظری آنجامید». افکار نیوز.
- ↑ «ماجرا لوایح دوقولو چه بود». مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ «آذر منصوری: نظارت استصوابی دلیل مهم سو مدیریت و حاشیه نشینی نخبگان سیاسی کشور است». ندا آزادی.
- ↑ «عباس عبدی: با رد صلاحیت ممکن است دورویی‌ها تشدید شود». خبرآنلاین.
- ↑ «حجاریان: پراگماتیسم صد بار شرافتمندانه‌تر از اپورتونیسم است». رادیو آلمان.
- ↑ «محبی نیا نظارت استصوابی پدر مجلس را دراورده است». خبرانلاین.
- ↑ «حضرتی حصر برای جمهوری اسلامی خسارت است». دنیا اقتصاد.
- ↑ «واکنش اصلاح‌طلبان به اظهارنظر کدخدایی درباره نظارت استصوابی». خبرانلاین.
- ↑ «شگفتی دوم خرداد؛ پدیده خاتمی و پیدایش اصلاحات». تاریخ ایرانی.
- ↑ «بررسی تطبیقی دیدگاه‌های جریان اصول گرا و اصلاح طلب نسبت به مشارکت سیاسی زنان در جمهوری اسلامی ایران (1376 1384)». مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی.
- ↑ «جملاتی که اصلاح‌طلبان را به نابودی کشاند». مشرق نیوز.