ویکی‌پدیا

گویش کتولی

گویش کتولی یا طبری کتولی[۱] (به مازندرانی: کَتولی) گویشی از زبان مازندرانی[۲] می‌باشد که در شهرستان علی‌آباد کتول و نواحی شرقی شهرستان گرگان در استان گلستان گویش می‌شود و ریشه در زبان طبری قدیم دارد.[۳] گویش کتولی شرقی‌ترین گویش زبان مازندرانی می‌باشد.[۴] به گفته محمود بی‌جن‌خان گویش کتولی در منطقه کتول استان گلستان تکلم می شود و در زمره گویش های زبان طبری شمرده شده است.[۵] گویش کتولی به نسبت دیگر گویش‌های مازندرانی بیشتر تحت تأثیر زبان فارسی قرار دارد. گویش کتولی به گویش زیارتی بسیار نزدیکی دارد. به گزارش روابط عمومی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان گلستان، علی‌آباد کتول از نظر جغرافیایی، شرقی ترین منطقه تبری زبان و یکی از اصلی ترین بلوک های استرآباد قدیم محسوب می شود.[۶] واژه نامه بزرگ تبری گویش کتولی را به عنوان یکی از دوازده گویش زبان مازندرانی معرفی کرده است.[۷] به گفته حسین شکی گویش کتولی را یکی از شاخه های زبان طبری می دانند.[۸] دانشنامه ایرانیکا به گویش کتولی به عنوان یکی از گویش های زبان مازندرانی اشاره نموده است.[۹] به نقل از اداره کل میراث فرهنگ گردشگری و صنایع دستی استان گلستان زبان و گویش کتولی شاخه از زبان تبری مازندرانی است.[۱۰]

کتولی
زبان بومی در ایران
استان گلستان
منطقهشهرستان علی‌آباد کتول
شهرستان گرگان
الفبای فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹–

محدوده گویش کتولی

ویرایش

محدوده گویش کتولی شامل نواحی روستایی کوهستانی شمال شاهوار و مناطقی چون کتول، پیچک محله، محمودآباد، فاضل آباد و جلگه‌های غیرترکمن‌نشین بلوک استارآباد قدیم می‌شود و نواحی شرقی شهرستان گرگان همچون نوده ملک توسکستان و شاهکوه به گویش کتولی صحبت می‌شود.[۱۱] همچنین کتول‌های ساکن در گنبد کاووس و آزادشهر نیز به این گویش صحبت می‌کنند. این دسته از مردمان طبری به خود کتول و به زبان خود کتولی می‌گویند.

دستور زبان

ویرایش

ضمایر

ویرایش

در گویش کتولی ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.[۱۲] [۱۳]

ضمیر ۱ مفرد ۲ مفرد ۳ مفرد ۱ جمع ۲ جمع ۳ جمع
فاعلی، کتولی men te vi mâ šemâ unâ
مفعولی، کتولی mere tere vere mâre šemâre unâre
ملکی، کتولی (نوع اول) meni teni veni mâni šemâni unâni
ملکی، کتولی (نوع دوم) em et eš mon ton šon

شناسه(نوده کتول)

ویرایش

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در گویش کتولی سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی.[۱۴] (نمونه زیر بر اساس گویش نوده کتول تنظیم شده‌است)

۱. گذشته:

  • بن ماضی ساده: -buard = رفت
  • بن ماضی استمراری: -šu-kerd = می‌رفت
گذشته ۱ مفرد ۲ مفرد ۳ مفرد ۱ جمع ۲ جمع ۳ جمع
شناسه em/emb i ∅/e im in en

۲. حال ساده:

  • بن مضارع اخباری: -(šund)šun = می‌رود
حال ساده ۱ مفرد ۲ مفرد ۳ مفرد ۱ جمع ۲ جمع ۳ جمع
شناسه m i ∅/e im in en

۳. حال التزامی:

  • بن مضارع التزامی: -ber = برود
حال التزامی ۱ مفرد ۲ مفرد ۳ مفرد ۱ جمع ۲ جمع ۳ جمع
شناسه om i oe im in on

صرف فعل (نوده کتول)

ویرایش

در جدول زیر فعل رفتن (buarden) بر اساس گویش کتولی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.[۱۵](نمونه زیر براساس نوده کتول می‌باشد)

زمان/شخص ۱ مفرد ۲ مفرد ۳ مفرد ۱ جمع ۲ جمع ۳ جمع
گذشته ساده buardem buardi buard buardim buardin buarden
گذشته کامل buarde-bem buarde-bi buarde-be buarde-bim buarde-bin buarde-ben
گذشته التزامی buarde-bum buarde-bui buarde-bu buarde-buim buarde-buin buarde-bun
گذشته التزامی کامل buarde-bi-bum buarde-bi-bui buarde-bi-bu buarde-bi-buim buarde-bi-buin buarde-bi-bun
گذشته استمراری šu-koerd-em šu-koerd-i šu-koerd šu-koerd-im šu-koerd-in šu-koerd-en
گذشته در حال انجام dâštem-šukoerdem dâšti-šukoerdi dâšt-šukoerd dâštim-šukoerdim dâštin-šukoerdim dâšten-šukoerden
حال ساده/آینده šumb šundi šund šundim šundin šunden
حال در حال انجام darem-šumb dari-šundi dare-šund darim-šundim darin-šundin daren-šunden
حال التزامی berom beri bero berim berin beron
آینده xâmb berom xândi beri xând bero xândim berim xândin berin xânden beron

شناسه (علی آباد کتول)

ویرایش

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در گویش کتولی سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی.[۱۶] (نمونه زیر بر اساس گویش علی‌آباد کتول تنظیم شده‌است)

۱. گذشته:

  • بن ماضی ساده: -buard = رفت
  • بن ماضی استمراری: -šu-kerd = می‌رفت
گذشته ۱ مفرد ۲ مفرد ۳ مفرد ۱ جمع ۲ جمع ۳ جمع
شناسه mbe/mb i ∅/e im/imb in en

۲. حال ساده:

  • بن مضارع اخباری: -(šund)šun = می‌رود
حال ساده ۱ مفرد ۲ مفرد ۳ مفرد ۱ جمع ۲ جمع ۳ جمع
شناسه m i ∅/e im in en

۳. حال التزامی:

  • بن مضارع التزامی: -ber = برود
حال التزامی ۱ مفرد ۲ مفرد ۳ مفرد ۱ جمع ۲ جمع ۳ جمع
شناسه om i oe im in on

صرف فعل (علی آباد کتول)

ویرایش

در جدول زیر فعل رفتن (buarden) بر اساس گویش کتولی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.[۱۷][۱۸](نمونه زیر براساس علی‌آباد کتول می‌باشد)

زمان/شخص ۱ مفرد ۲ مفرد ۳ مفرد ۱ جمع ۲ جمع ۳ جمع
گذشته ساده buardem buardi buard buardim buardin buarden
گذشته کامل buarde-bim buarde-bi buarde-bie buarde-bim buarde-bin buarde-bin
گذشته التزامی buarde-bum buarde-bui buarde-bu buarde-buim buarde-buin buarde-bun
گذشته التزامی کامل buarde-bi-bum buarde-bi-bui buarde-bi-bu buarde-bi-buim buarde-bi-buin buarde-bi-bun
گذشته استمراری šu-koerd-em šu-koerd-i šu-koerd šu-koerd-im šu-koerd-in šu-koerd-en
گذشته در حال انجام dâštem-šukoerdem dâšti-šukoerdi dâšt-šukoerd dâštim-šukoerdim dâštin-šukoerdim dâšten-šukoerden
حال ساده/آینده šumbe šundi šund šundim šundin šunden
حال در حال انجام darem-šumbe dari-šundi dare-šund darim-šundim darin-šundin daren-šunden
حال التزامی berom beri bero berim berin beron
آینده xâmbe berom xândi beri xând bero xâmdim berim xândin berin xânden beron

در جدول زیر فعل کردن (hâkoerden) بر اساس گویش کتولی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.[۱۹][۲۰](نمونه زیر براساس علی‌آباد کتول می‌باشد)

زمان/شخص ۱ مفرد ۲ مفرد ۳ مفرد ۱ جمع ۲ جمع ۳ جمع
گذشته ساده hâkoerdem hâkoerdi hâkoerde hâkoerdim hâkoerdin hâkoerden
گذشته کامل hâkoerde-bem hâkoerde-bi hâkoerde-be hâkoerde-bim hâkoerde-bin hâkoerde-ben
گذشته التزامی hâkoerde-bum hâkoerde-bui hâkoerde-bâ hâkoerde-buim hâkoerde-buin hâkoerde-bun
گذشته التزامی کامل hâkoerde-bi-bum hâkoerde-bi-bui hâkoerde-bi-bu hâkoerde-bi-buim hâkoerde-bi-buin hâkoerde-bi-bun
گذشته استمراری hâkoerde-koerd-em hâkoerde-koerd-i hâkoerde-koerde hâkoerde-koerd-im hâkoerde-koerd-in hâkoerde-koerd-en
گذشته در حال انجام dâštem-hâkoerdekoerdem dâšti-hâkoerdekoerdi dâšt-hâkoerdekoerde dâštim-hâkoerdekoerdim dâštin-hâkoerdekoerdim dâšten-hâkoerdekoerden
حال ساده/آینده kumbe kundi kunde kundim kundin kunden
حال در حال انجام darem-kumbe dari-kundi dare-kunde darim-kundim darin-kundin daren-kunden
حال التزامی hâkonem hâkoni hâkone hâkonim hâkonin hâkonen
آینده xâmbe hâkonem xândi hâkoni xând hâkone xâmdim hâkonim xândin hâkonin xânden hâkonen

در جدول زیر فعل شدن (hâbuen/hâbien) بر اساس گویش کتولی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.[۲۱][۲۲](نمونه زیر براساس علی‌آباد کتول می‌باشد)

زمان/شخص ۱ مفرد ۲ مفرد ۳ مفرد ۱ جمع ۲ جمع ۳ جمع
گذشته ساده hâbiem hâbi hâbie hâbim hâbin hâbien
گذشته کامل hâbi-bim hâbi-bi hâbi-bie hâbi-bim hâbi-bin hâbi-bin
گذشته التزامی hâbi-bum hâbi-bui hâbi-bu hâbi-buim hâbi-buin hâbi-bun
گذشته التزامی کامل hâbi-bi-bum hâbi-bi-bui hâbi-bi-bu hâbi-bi-buim hâbi-bi-buin hâbi-bi-bun
گذشته استمراری bo-koerd-em bo-koerd-i bo-koerd bo-koerd-im bo-koerd-in bo-koerd-en
گذشته در حال انجام dâštem-bokoerdem dâšti-bokoerdi dâšt-bokoerd dâštim-bokoerdim dâštin-bokoerdim dâšten-bokoerden
حال ساده/آینده bumbe bundi bunde bundim bundin bunden
حال در حال انجام darem-bumbe dari-bundi dare-bund darim-bundim darin-bundin daren-bunden
حال التزامی hâbuem hâbui hâbue hâbuim hâbuin hâbuen
آینده xâmbe hâbuem xândi hâbui xând hâbue xâmdim hâbuim xândin hâbuin xânden hâbuen

صفت ملکی

ویرایش

در گویش کتولی صفت ملکی به دو صورت می آید.[۲۳]

  • صفت ملکی به صورت اول:
ضمیر ۱ مفرد ۲ مفرد ۳ مفرد ۱ جمع ۲ جمع ۳ جمع
ملکی، کتولی em et eš mon ton šon
صورتش dim-eš
پدرشان piyar-ešon
فارسی معیار گویش کتولی
برادرم کنارم هست meni berâr palu-em dare
او صورتش را شست vi dim-eš re bašušte
  • صفت ملکی به صورت دوم:
ضمیر ۱ مفرد ۲ مفرد ۳ مفرد ۱ جمع ۲ جمع ۳ جمع
ملکی، کتولی meni teni uni mâni šemâni unâni
برادرم meni berâr
پدرت teni piyar
فارسی معیار گویش کتولی
برادرم کار کرد meni berâr kâr hâkoerde
غدا بده بچه ات بخورد qezâ hâde teni vače boxoere

افعال

ویرایش

شماری از افعال کتولی و مقایسه آن با گویش ساروی، چالوسی و فارسی:[۲۴]

گویش کتولی گویش ساری گویش چالوس فارسی
gonden/goend gânne/gonne gonne می‌گویند
hâkoerdem hâkârdeme/hâkordeme hâkordeme کردم
hâkoerde koerdem kordeme/kondeseme kordeme/komame می‌کردم
kom/komb/kombe kâmbe/kombe kome می‌کنم
koend kânde/konde kone می‌کند
hâkoen hâkân/hâkon hâkon بکن
našo koerdem našime/naši bom našime/našemame نمی‌رفتم
noardam/našim našime našime/našiyame نرفتم
boardam bordeme boardeme رفتم
našom/našomb/našombe našombe našeme نمی‌روم
našondi našoni našeni نمی‌روی
vinamb vimbe vime می‌بینم
baxšend baxšende baxšene می‌بخشد
biâmioim biâmome bimâme آمدم
vayelam biyelem belem بگذارم
beniš heniš beniš بشین
badiyen badine badine/badiyane دیدند
bait baite baite/haite گرفت
nened nene nene نمی‌آید
baxšendi baxšendi baxšeni می‌بخشید
davue dave davu باشد
hâbiem bavime/baime baveme/bavume شدم
bumbe/bumb vumbe/bumbe vume/bume شدم
dari dari dari هستی

واژگان

ویرایش

شماری از واژه‌های کتولی و مقایسه آن با گویش ساروی، چالوسی و فارسی:[۲۵]

گویش کتولی گویش ساری گویش چالوس فارسی
piyar piyer piyar پدر
mâr mâr mâr مادر
peser rikâ/peser rikâ/pesar پسر
doxter/deter kijâ/deter kijâ/detar دختر
berâr berâr berâr برادر
xoer xâxer xâxor خواهر
vače vače vače بچه
kote kote kote کودک
kondes kondes kones ازگیل
dâr dâr dâr درخت
telâ telâ telâ خروس
morqâne merqâne morqâne تخم مرغ
gat/pille gat gat بزرگ
vâri vâri vâre/jur مانند
dele dele dele داخل
az je/jâ/de/das je/az/das از

جستارهای وابسته

ویرایش

منابع

ویرایش
  1. ↑ [https://iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation = The dictionary edited by Naṣri Ašrafi (1381 Š./2002) contains vocabulary from the dialects of ʿAbbāsābād, Āmol, Bābol, Behšahr, Katul, Kord-kuy, Nowšahr, Sāri, Qāʾem-šahr, Tonokābon, etc. (in part compared with Pahlavi)
  2. ↑ واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
  3. ↑ میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۰.
  4. ↑ وحیدفر، سعید (۱۴۰۱). «فعل در گویش کتولی» (PDF). زبان‌ها و گویش‌های ایرانی. ۷ (۱): ۲۶۵.
  5. ↑ بی‌جن‌خان، محمود (۱۳۹۶). «تبیین وجود واکۀ /ɔ/ در گویش کتولی». ویژه نامه نامه فرهنگستان (زبان ها و گویش های ایرانی) خرداد 1396 (۷): ۱۴۶.
  6. ↑ «ترانه های کتول، مطلوب اهل هنر و مایه جذب بیگانه با آن، است=».[پیوند مرده]
  7. ↑ نصراشرفی، جهانگیر؛ صمدی، حسین (۱۳۷۷). واژه‌نامه بزرگ تبری. نشر خانه سبز. ص. ۳۱.
  8. ↑ شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۲.
  9. ↑ [https://iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation = The dictionary edited by Naṣri Ašrafi (1381 Š./2002) contains vocabulary from the dialects of ʿAbbāsābād, Āmol, Bābol, Behšahr, Katul, Kord-kuy, Nowšahr, Sāri, Qāʾem-šahr, Tonokābon, etc. (in part compared with Pahlavi)
  10. ↑ «زبان و گویش کتولی». اداره کل میراث فرهنگ گردشگری و صنایع دستی استان گلستان.[پیوند مرده]
  11. ↑ واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
  12. ↑ میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۴۸.
  13. ↑ شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۶.
  14. ↑ میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۴۸.
  15. ↑ میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۴۸.
  16. ↑ شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۷–۴۲۱.
  17. ↑ شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۷–۴۲۱.
  18. ↑ وحیدفر، سعید (۱۴۰۱). «فعل در گویش کتولی» (PDF). زبان‌ها و گویش‌های ایرانی. ۷ (۱): ۲۷۲.
  19. ↑ شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۷–۴۲۱.
  20. ↑ وحیدفر، سعید (۱۴۰۱). «فعل در گویش کتولی» (PDF). زبان‌ها و گویش‌های ایرانی. ۷ (۱): ۲۶۵.
  21. ↑ شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۷–۴۲۱.
  22. ↑ وحیدفر، سعید (۱۴۰۱). «فعل در گویش کتولی» (PDF). زبان‌ها و گویش‌های ایرانی. ۷ (۱): ۲۸۳.
  23. ↑ شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۶.
  24. ↑ حسین شکی، دانشنامه گلستان، گویش کتولی، ۴۱۶.
  25. ↑ میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۸۲.

پیوند به بیرون

ویرایش
 
معنای مازندران را در ویکی‌واژه، واژه‌نامهٔ آزاد، ببینید.
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=گویش_کتولی&oldid=40282504»