آباده
| برای تأییدپذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است. |
آباده شهری در استان فارس و مرکز شهرستان آباده است. این شهر با ۵۹٬۱۱۶ نفر جمعیت، دهمین شهر پرجمعیت استان فارس و چهارمین شهر پرجمعیت نیمهٔ شمالی استان به‌شمار می‌رود.[۲] آباده در سال ۱۳۹۷ به عنوان شهر جهانی منبت انتخاب شد. گیوه دوزی در این شهر رونق بسیار دارد.
| آباده | |
|---|---|
    | |
| کشور |  ایران |
| استان | فارس |
| شهرستان | آباده |
| بخش | مرکزی |
| نام(های) پیشین | آپاتیه |
| سال شهرشدن | ۱۳۰۵ |
| مردم | |
| جمعیت | ۵۹٬۱۱۶ تن[۱] |
| جغرافیای طبیعی | |
| مساحت | ۷۰ |
| ارتفاع | ۱۲۹۰ |
| آب‌وهوا | |
| میانگین دمای سالانه | ۰۱ |
| میانگین بارش سالانه | ۵۰ |
| روزهای یخبندان سالانه | ۷ |
| اطلاعات شهری | |
| شهردار | غلامعباس زارع |
| ره‌آورد | منبت، گیوه، سفیدآب، کشک، خشکبار |
| پیش‌شمارهٔ تلفن | ۰۷۱ |
| وبگاه | www.abadeh.gov.ir [۱] |
| شناسهٔ ملی خودرو | ایران ۷۳ ق |
آباده شمالی‌ترین شهرستان فارس به‌شمار می‌رود و از شهرهای آباده، سورمق، صغاد، بهمن و ایزدخواست تشکیل شده. دارای دو بخش است.
بومیان این شهرستان شیعه و فارسی‌زبان‌اند و با لهجه آباده‌ای صحبت می‌کنند البته این لهجه در شهرها و روستاهای مختلف این شهرستان مانند صغاد، سورمق، فیض آباد و بیدک تفاوت‌هایی آهنگین و گاهی واژه‌ای باهم دارد.
مراتع این شهرستان از دیر باز به عنوان ییلاق طوایف مختلف قشقایی به‌شمار می‌رفته که با ساکن شدن این عشایر عده زیادی از آنها در آباده و شهرهای اطراف آن ساکن شده‌اند.
تاریخچهویرایش
به استناد متون باستان شناسان سکونت در محدوده کنونی آباده به هزاره اول پیش از میلاد بازمی‌گردد. گروه‌های کرد چادرنشین در دوره هخامنشی، نخستین کسانی بودند که در دشت حد فاصل آباده و اصفهان اسکان یافتند. آثار باستانی بر جای مانده، هم چون قلعه باستانی ایزدخواست و قصر بهرام گور در سورمق، شواهدی از وجود فرهنگ و تمدن در این گستره جغرافیا می‌باشد. یکی از خانوادگان آباده عرب‌های چادرنشینی بودند که به دو دسته اعرابی و فروغمند اعرابی تقسیم می‌شدند که کل اکبر آباده ای یکی از بزرگان طایفه فروغمند اعرابی‌ها بود که با کمک و قرارداد با انگلیسی‌ها تلگراف را وارد آباده کرد. شهر آباده به دلیل واقع شدن در سه راهی مواصلاتی بین اصفهان، یزد و شیراز موقعیت ویژه‌ای دارد.
در حدود سال ۱۱۹۷ کریمخان زند شیراز را به عنوان پایتختی برگزید و به فرمان او شاه اسماعیل سوم در آباده مسکون شد و قلعه‌ای به نام قلعه شیرازی (که هم‌اکنون آثار آن باقیست) برای حفظ امنیت راه کاروان‌ها بنا گردید. طوایف هرندی یکی موسوم به طایفه حسین هرندی (معروف به حسین سلطانی‌ها) و مشتمل بر خاندان‌های قربان، آگاه، ذبیحی، وفا، دهقان، جلالی، سلطانی، قضایی، دانش‌پژوه و سایر نوادگان دختری آنان و طایفه دایی هرندی‌ها مشتمل بر خاندان‌های دایی، داهی، حکمت، حکمت فر و فرهود به آباده مهاجرت کردند. طایفه کرجه ای‌ها یا امامی‌ها مشتمل بر خاندان‌های امام، امامی، ظهیر امامی، بزرگزاد، پرواس و پاکروان نیز، آخوندزاده‌هایی بودند که از منطقه کرجه اصفهان به آباده آمدند. طایفه بابامحمدی‌ها مشتمل بر خاندان‌های بابامحمدی، زائر پور، عسکرپور، فروهر و خدیور از قبل مهاجرت هرندی‌ها و کرجه ای‌ها در آباده ساکن بوده‌اند و اصیل‌ترین فامیل آباده قلمداد می‌شوند. طایفه رضاخانی‌ها مشتمل بر خاندان‌های رضانیا، حمزه پور، پورحمزه، آرام، خادم حسینی و رایگان نیز که اصالت در روستای با فرهنگ درغوک دارند، بعداً به جمع سایر ساکنان آباده پیوستند. سایر فامیل‌های بزرگ آباده که به ایجاد و توسعه شهر آباده همت گماشتند عبارتند از: رزم آرا، همت، روشن، روشن زائر، صارمی، امیدسالار، رستگاری، باستانی، افنان، هادی پور، آستانه، تقوی، برانگیزی، فرزانه، چوبینه، صرافیان، حقیقت کیش، صداقت کیش، فیروزی، ریاضی، معمارباشی، معمارمشرفی، صدری، صدری اصفهانی، پاکزاد، تمدن، زمانی، ایزدپناه، دانا، واعظ زاده (اهل شیراز)، مسعودی (اهل شیراز)، موحد (اهل فیروزکوه)، انتظاری، رجایی، پروین، دادگستر، معمارزاده، یداللهی، نادری، اسعدی، فرهنگیان، ادیب زاده، نیک کار، ثابت، استکی، معتمد، خضرایی. به تدریج قلاعی دارای دیوارهای مرتفعی تقریباً به ارتفاع ۹ تا ۱۰ متر و ضخامت ۲ تا ۳ متر از چینه ساخته شد. در اطراف هر قلعه و به فاصله ۵۰ متر، برج‌هایی ساخته بودند و سوراخ‌هایی به نام تیرکش در آنها تعبیه کرده بودند.
در زمان رضا شاه، به تدریج از ارتفاع قلاع کاسته و درهای آن برداشته شد و عبور و مرور وسایل نقلیه نیز به نحو محسوسی وضع آنجا را دگرگون کرد به نحوی که منازل و دکان‌ها از داخل قلاع، خارج شد و به اطراف شاه راه کنونی منتقل شد.
موقعیت جغرافیاییویرایش
شهرستان آباده در شمالی‌ترین نقطه استان فارس قرار دارد. آباده از شمال و غرب به استان اصفهان، از جنوب به صفاشهر و اقليد و از شرق به استان یزد متصل است. این شهرستان در فاصله ۲۷۰ کیلومتری شمال شیراز، ۲۰۰ کیلومتری جنوب اصفهان، ۱۹۰ کیلومتری جنوب غربی یزد و ۵۲۸ کیلومتری جنوب شرقی شهرکرد قرار دارد. وسعت جغرافیایی آباده ۶۰۵۲ کیلومتر مربع است که حدود ۱۱ درصد کل مساحت استان را به خود اختصاص داده‌است.
آب و هوایویرایش
آب و هوای منطقه را می‌توان تحت تأثیر مرتفع بودن منطقه و قرار نگرفتن در پیشکوه‌های داخلی زاگرس و همچنین عدم وجود کوه‌های بلند و مرتفع، دوری از بادهای باران‌آور غربی، از نمونه‌های آب و هوای نیمه کوهستانی دسته‌بندی کرد. میانگین بارندگی سالانه آن حدود۱۲۰ میلی‌متر و میزان بارش سالانه آن حدود ۲۰۰ میلی‌متر است که در ردیف نواحی خشک کشور جای می‌گیرد. این شهرستان جزء مناطق سردسیر می‌باشد و از مناطق نیمه خشک استان فارس به‌شمار رفته و زمستانی سرد و تابستانی خنک و خشک دارد.
صنایعویرایش
در حال حاضر ۱۱۱ واحد صنعتی در گروه‌های مختلف صنایع غیر فلزی، غذایی و بهداشتی، نساجی، پوشاک و چرم، شیمیایی و … در این شهرستان وجود دارد که جمعیتی حدود ۱۴۲۵ نفر را به‌طور مستقیم به کار مشغول کرده‌است. بزرگترین واحد صنعتی شهرستان از نظر اشتغال و سرمایه‌گذاری کارخانه سیمان آباده می‌باشد که اولین طرح سیمان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بوده و تمام مراحل طراحی، نصب و راه اندازی آن به دست مهندسین باکفایت ایرانی انجام گرفته‌است. بدون تردید یکی از مزیتهای نسبی شهرستان آباده وجود ذخایر غنی معدنی می‌باشد به‌طوری‌که بخش معدن شهرستان آباده در مقایسه با شهرستان‌های استان فارس از نظر وجود مواد کانی از کیفیت خوبی برخوردار است. در حال حاضر ۲۵ واحد معدنی در شهرستان آباده فعالیت می‌نمایند که عمده‌ترین مواد معدنی موجود در این واحدها عبارتند از خاک نسوز، سنگ نما، خاکهای صنعتی، سنگ آهک و منگنز.
مردمویرایش
جمعیتویرایش
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۵۹٬۱۱۶ نفر بوده‌است و بدین ترتیب آباده دهمین شهر پرجمعیت استان فارس و چهارمین شهر پرجمعیت نیمهٔ شمالی استان به‌شمار می‌رود.[۳]
| جمعیت تاریخی | ||
|---|---|---|
| سال | جمعیت | ±% |
| ۱۳۳۵ | ۸٬۱۹۲ | — |
| ۱۳۴۵ | ۱۵٬۸۸۸ | +۹۳٫۹٪ |
| ۱۳۵۵ | ۲۳٬۳۸۹ | +۴۷٫۲٪ |
| ۱۳۶۵ | ۴۰٬۹۶۹ | +۷۵٫۲٪ |
| ۱۳۷۰ | ۴۴٬۹۶۷ | +۹٫۸٪ |
| ۱۳۷۵ | ۴۸٬۸۸۲ | +۸٫۷٪ |
| ۱۳۸۵ | ۵۵٬۱۴۳ | +۱۲٫۸٪ |
| ۱۳۹۰ | ۵۵٬۷۵۸ | +۱٫۱٪ |
| ۱۳۹۵ | ۵۹٬۱۱۶ | +۶٪ |
دین و زبانویرایش
همه ساکنان شهرستان آباده و نواحی پیرامون آن، پیش از ورود اسلام به ایران، زرتشتی بودند و در زمان صفویه به مذهب تشیع گرویدند. هم‌اکنون تمامی ساکنان غیر از تعدادی از شهروندان کلیمی که از اصفهان به این شهر آمده‌اند، شعیه دوازده امامی هستند. با همه گیر شدن جنبش بابی و سپس بهائی در ایران، آباده همواره یکی از قطب‌های این گرایش دینی بوده‌است. کسروی در کتاب تاریخ مشروطه ایران در ذیل بخش «جنگ‌های بابیان» از مبارزهٔ آنها با نیروهای دولتی گزارش می‌دهد و از آن بنام جنگ آباده یاد می‌کند. از آنجایی که قبل از جنبش بابیگری حرکت دیگری به نام شیخیگری نیز وجود داشته، می‌توان تصور کرد که هنوز هم تعدادی حتی شیخیان شهروندان این شهر هستند.[نیازمند منبع]
مردم آّباده به زبان فارسی و لهجه شمال فارس سخن می‌گویند.
پوشش گیاهی و نمونه جانوریویرایش
با توجه به آب وهوای منطقه پوشش گیاهی این شهرستان از نوع استپ کوهپایه‌ای یا نیمه بیابانی است که پوشیده از انواع بوته‌های نواحی استپی است. در پای کوه‌های جنوبی گل‌های رنگارنگ بهاری و گیاهان دارویی در میان بوته‌ها دیده می‌شود. این پوشش گیاهی در کشور به نسبت نواحی بیابانی و نواحی مرطوب در ردیف مراتع متوسط قرار دارد. به علت اوضاع طبیعی حاکم بر منطقه و صیدهای بی‌رویه در گذشته حیات وحش آن فقیر شده‌است. در دشت حیواناتی مانند خرگوش، روباه و کفتار بیش از بقیه دیده می‌شوند.
کوه‌های اطراف آباده (اثر والتر میتل‌هولتسر در ۱۳۰۳)
بخش دیگری از کوه‌های اطراف آباده؛ ۱۳۰۳ خورشیدی
معادنویرایش
معادنی که در این شهر قرار دارند عبارت‌اند از:
معدن بزرگ خاک نسوز که از معادن نادر این ماده در خاورمیانه به‌شمار می‌رود. معادن زیادی از انواع سنگ‌ها مانند سنگ سفید، معدن گچ در حومه آباده، معدن گل چینی در ۹ کیلومتری آباده و معدن بزرگ کبالت
صنایع دستیویرایش
منبت کاری آباده شهرت جهانی دارد و نمونه‌های آن در موزه‌های جهان به عنوان بهترین اثرهای هنری نگهداری می‌شود. منبت کاری‌های کاخ مرمر، به دست هنرمندان این شهر، همچون استاد احمد امامی ساخته و پرداخته شده‌است. ملکی و گیوه‌های آباده در نهایت ظرافت، استحکام و دقت، تهیه شده و در نوع خود بی‌مانند است.
دانشگاه‌هاویرایش
- مرکز آموزش عالی آباده
- دانشکده پرستاری حضرت زهرا آباده
- دانشگاه آزاد اسلامی واحد آباده
- دانشگاه پیام نور آباده
- مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی آباده
- دانشگاه علمی کاربردی آباده
اماکن تاریخی و گردشگریویرایش
- قبور خورشیدی در کوه خواجه و کوه‌های پشت آن.
- قلعه گبری بر فراز کوهی به همین نام در مجاورت کوه خواجو از دوره ساسانی و قبل از آن.
- آرامگاه خواجه عکاشه بر فراز کوه خواجو از دوره صفویه.
- خرفخانه آباده در پشت کوه خواجو از دوره صفویه.
۵- عمارت کلاه‌فرنگی آباده (تاریخ ساخت ۱۲۹۱ ه.ق).
- تیمچه صرافیان (شرح آن در پایین آمده‌است).
- تیمچه مسعودی.
- تپه‌های باقرآباد که قدمت آنها نامشخص است.
- تپه‌های قلعه کهنه رحمت آباد از دوران پیش از تاریخ
- قلعه سورمق (قاجاریه)
- کلاه فرنگی سورمق (قاجاریه)
- کاروانسرای شورجستان (صفویه)
- نخستین سد قوسی جهان در ایزدخواست.
- دژ ایزدخواست از دوره ساسانی
- کاروانسرای ایزدخواست و پل صفوی ایزدخواست
- خرفخانه سورمق و چهل زرعی از دوره صفویه
- قبر مذنب شاعر معاصر آباده‌ای در گورستان قدیمی محمدیه آباده
- تُل شاه‌نشین مربوط به دوره هخامنشی شامل یک سفره - محل تهیه غذا که کنده کاری در سنگ است که در نزدیکی قبر مذنب (شاعر آباده‌ای) می‌باشد که متأسفانه اخیراً بعلت کود برداری ناشیانه شهرداری برای راه‌سازی قسمتی از این تل تخریب شده‌است.
- آرامگاه روح‌الله عباسی پژوهشگر و مترجم آباده‌ای.
- آرامگاه فرهاد گرگین پور نویسنده، محقق، موسیقی دان و دکترای ادبیات
- کاخ بهرام سورمق
- عمارت خانه محمد خان سورمق
نمایی از کاروانسرای ایزدخواست
نقاشی از دژ ایزدخواست کاری از چالرز هیث، سال ۱۸۱۵
ویژگی‌های فرهنگیویرایش
تا پیش از تشکیلات آموزش و پرورش به شیوه جدید و تأسیس مدارس نوین، تعلیم و تعلم در مکتب خانه‌ها صورت می‌گرفت. از اشخاصی که در زمان قاجار و پهلوی اول مکتب خانه تشکیل داده بودند می‌توان به عباس ادیب (ادیب زاده)، حاجی محمد هاشم خان (نادری)، حاجی ملا احمد (خادم حسینی)، طیبه خانم (چوبینه)، ملا حمزه (پور حمزه) و خانم بی بی حاجی واعظ (واعظ زاده) اشاره نمود.
نخستین مکتب دار آباده، عباس ادیب بوده‌است. لقب ادیب را حاکم وقت فارس به وی داده بود. همین مکتب داران بعدها به هنگام تأسیس مدارس به سبک آن زمان، نقش معلم را بر عهده داشته‌اند.
تأسیس اولین آموزشگاه دولتی فارس در آباده:
در سال۱۲۸۵ ه. ش، میرزا حبیب‌الله آموزگار (مستشار دیوان کشور)، هنگام عبور از آباده به سوی تهران، بنا به خواهش حاج علیخان که شخص مدبری بوده، از حرکت یه سوی تهران منصرف و در آباده توقف می‌نماید.
میرزا حسین و میرزا اشرف هم به تدریس زبان فارسی می‌پردازند. میرزا عنایت الله سهراب نیز برای تدریس زبان انگلیسی دعوت می‌شود. این مدرسه به صورت ملی بوده و حقوق آموزگاران از محل شهریه دانش آموزان تأمین می‌شده‌است. در سال ۱۲۸۷ ه.ش محمد باقر موحد، از اصفهان به آباده وارد می‌شود و در منزل حاج ملا عبدالله واعظ اقامت می‌کند.
وی به زبان فرانسه و عربی آشنایی داشته‌است، در این تاریخ مدرسه‌ای به نام موحد (این مدرسه در بعضی اسناد به نام اسلامی هم آمده‌است) تأسیس می‌شود. مقارن این ایام، دو نفر از صاحب منصبان هیئت تفنگداران پلیس جنوب مستقر در آباده "s.p.r” مدرسه مزبور به محل رونقیه انتقال و به مدرسه همت موسوم شد که توسط معلمین آقایان محمد باقر موحد، علی آقا واعظ زاده وسید حسین ضیا العلوم (دانا) و غلامرضا ادیب اداره شد و مدیریت آن بر عهده حاج واعظ بوده‌است. در این زمان حاج مخبر السلطنه هدایت به سمت استانداری فارس منصوب می‌گردد؛ و به هنگام عبور ار آباده از وضع این مدرسه آگاه می‌شود. وی دستور می‌دهد که در این مدرسه به جای فرانسه، عربی تدریس شود و در نتیجه این مدرسه دچار افت تعداد دانش آموز و درآمد شد به همین دلیل علی اصغر واعظ زاده برای تأمین اعتبار لازم به اداره کل فرهنگ فارس مراجعه می‌نماید. اما نتیجه‌ای نمی‌گیرد و این مدرسه منحل می‌شود.
پس از گفتگوی واعظ زاده با مردم قرار شد ۲۰ درصد مالیات بیشتر به دارایی پرداخت تا از محل عواید آن هزینه‌های این گونه مدارس تأمین شود. بر اساس این تلاش‌ها و مکاتبات و مراجعات پیگیر، علی اصغر واعظ زاده موفق می‌شود موافقت اداره کل معارف فارس را برای تأمین اعتبارات لازم به منظور تأسیس یک آموزشگاه دولتی کسب نماید. به این ترتیب در سال ۱۲۹۴ ه.ش از محل بودجه عوارض معارفی اداره معارف فارس دبیرستان دولتی ۴ کلاسه سعدی آباده به مدیریت واعظ زاده تأسیس می‌شود ابوطالب دانا، علی اکبر واعظ زاده، میرزا مهدی امام و محمد باقر موحد مدیریت این مدرسه را عهده‌دار بوده‌اند. گفتنی است که این واحد آموزشی اولین آموزشگاه دولتی است که در فارس تأسیس شده‌است. این واحد آموزشی ملی که بانی آن خانم طلعت آگاه (وفا) بود در سال ۱۳۱۴ شمسی منحل شد. در سال ۱۲۹۰ شمسی دبستان ملی زنهاریه معروف به دبستان دولتی دوشیزگان از سوی اداره معارف فارس با یک کلاس تأسیس شد که به تدریج کلاس‌های آن افزایش یافت.
با پیگیری اداره فرهنگ آباده، اداره فرهنگ فارس با افتتاح کلاس اول دبیرستان موافقت و از اول مهر ماه ۱۳۱۵ شمسی این کلاس شروع به کار کرد. در سال۱۳۱۶ شمسی کلاس دوم این دبیرستان نیز تأسیس شد. سرپرست دبیرستان در آن سال محمد رضا دایی بود. در سال ۱۳۲۷ شمسی به تقاضای اولیا دانش آموزان و موافقت فرهنگ فارس دبیرستان دخترانه اهلی (اقبال لاهوری کنونی) تأسیس شد.
تیمچه صرافیانویرایش
این بنا در بازار کهنه شهر آباده واقع شده‌است که در حدود ۱۲۰ سال پیش به دست استاد رضا یزدی ساخته شده‌است. در ورودی آن از جنس چوب و به طرز زیبایی ساخته شده، دو کوبه روی آن قرار داشته که کوبه سمت چپ مخصوص آقایان و کوبه سمت راست مخصوص خانم‌ها بوده‌است. این بنا توسط حاج محمد خان به یک نفر شیرازی یه نام حاج باقر فروخته می‌شود و از او به دو پسرش حاج احمد وحاج محمود به ارث می‌رسد. آنها در این تیمچه به داد و ستد و بازرگانی مشغول می‌شوند. ۳۰ الی ۳۵ سال پیش این دو برادر برای نذر خود مراسم عزاداری در این بنا برگزار می‌کردند که منبری قدیمی از آن زمان هنوز در این ساختمان موجود است. در وسط حیاط این ساختمان قپانی (ترازویی) بزرگ وجود داشته که اجناس تجاری به وسیله آن وزن می‌شده‌است. آب این ساختمان از چاه تأمین می‌شده، از در ورودی که وارد می‌شویم دو حجره در چپ و راست وجود دارد که محل کسب دو برادر بوده وروی سر این دو حجره هم دو اتاق است که محل استراحت بوده‌است. این ساختمان در دو طبقه ساخته شده که از اتاق‌های بالا برای استراحت تجار و مسافرین استفاده می‌شده‌است. حوض سنگی بسیار زیبایی هم به ابعاد ۴*۳ متر در وسط حیاط واقع است در ضمن در حجره‌ها هم به صورت کشویی به طرف بالا و پایین باز و بسته می‌شود و سقف آنها به وسیله چوب‌های حاشیه دار زیبایی به اندازه ۳۰*۲۰ سانتی‌متر پوشیده شده‌است و کف آنها با خشت‌های آجری مربع شکل فرش شده‌است. در مورد نامگذاری این تیمچه به نام صرافیان طبق شنیده‌ها به علت بوده که چون این دو برادر از تجار متمول و سرشناس بوده‌اند در ضمن در شناسایی پول‌های خارجی تبحر داشته‌اند به آنها لقب صراف داده‌اند و صرافیان فامیل آنها شده و این تیمچه نیز به همین نام باقی مانده‌است. این بنا به شماره ۱۹۳۲ در سال ۱۳۷۶ ثبت آثار ملی ایران گردیده و هم‌اکنون در تملک میراث فرهنگی و شهرداری آباده است و مراحل بازسازی آن هم‌اکنون در دست اجراست.
مهم‌ترین وقایع و رویدادهای تاریخیویرایش
۱- حمله لشکر افغان به آباده و تسخیر آن در راه عزیمت به اصفهان (۱۱۳۴ ه.ق)
۲- اقامت شاه اسماعیل سوم در آباده به فرمان کریمخان زند از سال ۱۱۷۹ ه.ق
- جنگ لطفعلی خان زند و آقا محمد خان قاجار در محدوده شهر آباده و تخریب قسمتی از شهر
- قیام حیدر میرزا فرزند شاه اسماعیل سوم علیه آقا محمد خان قاجار
- جنگ بابا خان (فتحعلی شاه بعدی) با حسینعلی میرزا در نزدیکی شهر
۶- وقوع جنگ آباده در سال ۱۲۹۷ ه. ق، این جنگ بین نیروهای تفنگدار پلیس جنوب (قشون بریتانیا مستقر در آباده) از یک سو و نیروهای ایل قشقایی، کردشولی‌ها و آباده‌ای‌ها از سوی دیگر
جستارهای وابستهویرایش
پانویسویرایش
- ↑ سرشماری سال ۱۳۹۵
- ↑ «نتایج سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵».
- ↑ «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵». مرکز آمار ایران.