احسان طبری

احسان طبری (زادهٔ ۱۹ بهمن ۱۲۹۵ در ساری – درگذشتهٔ ۹ اردیبهشت ۱۳۶۸ در تهران) نویسنده، شاعر، نظریه‌پرداز برجستهٔ مارکسیسم-لنینیسم، ایدئولوژیست ارشد، و عضو کمیتهٔ مرکزی و هیئت سیاسی حزب توده ایران در سال‌های انقلاب ایران بود. وی از نخستین سال‌های دهه سی خورشیدی تا سال ۱۳۶۲ که به زندان‌های جمهوری اسلامی ایران افتاد، «معروف‌ترین و برجسته‌ترین چهرهٔ نظری حزب توده ایران» شناخته می‌شد. وی در دوران سلطنت محمدرضا پهلوی در دادگاهی نظامی به صورت غیابی محکوم به دو بار اعدام شده بود. پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ همراه با دیگر رهبران حزب توده به ایران بازگشت و به ادامهٔ فعالیت‌های سیاسی در رهبری حزب توده ایران پرداخت. با شروع سرکوب حزب توده ایران در بهار ۱۳۶۲ و در یورش دوم، او نیز دستگیر و زندانی شد. پس از مدتی مانند بسیاری از دیگر رهبران حزب توده ایران در مصاحبه‌های تلویزیونی که دستگاه‌های اطلاعاتی جمهوری اسلامی ترتیب داده بودند، شرکت کرد و با فشار شکنجه هایی که در زندان دیده بود! از کارها و عقاید گذشته خود ابراز ندامت و خود و تمام باورهای زندگی‌اش را نفی

احسان طبری
زادهٔ	۱۹ بهمن ۱۲۹۵ ساری
درگذشت	۹ اردیبهشت ۱۳۶۸ (۷۲ سال) تهران
مدفن	«قطعهٔ ۱۱۰ - ردیف ۳۳ - شمارهٔ ۲۶» بهشت زهرا
محل زندگی	ساری، تهران، مسکو، لایپزیگ، تهران
ملیت	ایرانی
دیگر نام‌ها	پرویز شاد، ا. سپهر.
تحصیلات	«دکترای فلسفه، علوم اجتماعی و تاریخ»
پیشه	نویسنده، شاعر، جامعه‌شناس و نظریه‌پرداز مارکسیست
سال‌های فعالیت	نخستین سال‌های دههٔ ۱۳۳۰ خورشیدی تا سال ۱۳۶۲
کارهای برجسته	ایدئولوژیست و عضو کمیتهٔ مرکزی حزب توده ایران
مذهب	شیعه در جوانی، سپس خداناباوری پس از زندانی و شکنجه شدن در سال ۱۳۶۲: ادعای «گرویدن به اسلام».
مکتب	مارکسیسم، مارکسیسم-لنینیسم
همسر(ها)	آذر بی‌نیاز
فرزندان	کارن، آذین، روشنک
والدین	پدر: فخرالعارفین
خویشاوندان	پدربزرگ: شیخ علی‌اکبر مجتهد طبری ساروی

کودکی و خانواده

احسان طبری، در شش سالگی به مکتب سید عبدالمجید رفت و قرآن و خواندن و نوشتن آموخت. در هفت سالگی به مدرسه احمدیه رفت و پس از پایان دوره ابتدایی به علت تبعید پدرش به تهران به اتفاق مادرش به آن شهر عزیمت کرد و دوره دبیرستان را هم به انجام رسانید، آنگاه به دانشکده حقوق راه یافت و فارغ‌التحصیل شد. در خلال تحصیل در دانشکده حقوق به فراگرفتن علوم ادبی و عربی پرداخت و در مدرسه سپهسالار نزد استادان کسب دانش کرد و با فلسفه و علوم عقلی نیز آشنایی یافت.

در سنین جوانی به سبب آشنایی با تقی ارانی به مارکسیسم گروید. وی یکی از ۵۳ نفر بود که در سال ۱۳۱۶ در دوران رضاشاه به خاطر ارتباط با تقی ارانی دستگیر و زندانی گردید. پس از شهریور ۱۳۲۰ مانند دیگر زندانیان سیاسی دوره رضاشاه آزاد شد و در تأسیس حزب توده ایران شرکت داشت. در سال ۱۳۲۵ در نخستین کنگره نویسندگان ایران در تهران شرکت کرد. در پس ترور نافرجام شاه در سال ۱۳۲۷ و اعلام غیرقانونی بودن حزب توده، در سال ۱۳۲۸ به اعدام محکوم شد، ناگزیر از ایران خارج شد و به شوروی گریخت و در آکادمی مسکو به تحصیل پرداخت و فارغ‌التحصیل گردید و به مقام استادی رسید. در این مدت وی در رادیو مسکو کار می‌کرد و سرانجام پس از نه سال فعالیت در این کشور به آلمان شرقی رفت و در شهر لایپزیک اقامت گزید. در برلین دوره آکادمی علوم اجتماعی را گذراندن و به دریافت مقام علمی «دکتر هابیل» در فلسفه دست یافت و سال‌ها در دانشگاه‌های آلمان به تدریس اشتغال داشت. وی با زبان‌های عربی و پهلوی و روسی و آلمانی و انگلیسی و فرانسوی و ترکی آذری و ترکی استانبولی آشنایی داشت و تخصصش در زمینه تاریخ فلسفه و ادبیات بود.

زندگی سیاسی

مقالات زیادی از او در نشریه مردم ارگان حزب توده ایران منتشر شد. در سال ۱۳۲۵ در نخستین کنگره نویسندگان ایران شرکت کرد. در سال ۱۳۲۵ خورشیدی و در اوج سیاست‌های فرقه دمکرات آذربایجان و دخالت‌های ارتش سرخ که در آن زمان در ایران مستقر بود، دولت وقت اتحاد جماهیر شوروی، کافتارادزه را برای جلب نظر دولت ایران در زمینه «انعقاد قرارداد امتیاز نفت شمال ایران» به آن کشور فرستاد. حزب توده ایران تظاهراتی را در پشتیبانی از سیاست اتحاد شوروی برگزار کرد. در چنین اوضاع و احوالی بود که احسان طبری با نوشتن مقاله‌ای، این موضوع را مطرح کرد که: «اگر دولت ایران برای شرکت نفت ایران و انگلیس در جنوب ایران امتیازی قائل است، به یقین درست خواهد بود که برای همسایه شمالی -شوروی- هم در شمال کشور چنین امتیازی را در نظر بگیرد و این کار، حفظ موازنه منفی است». این سیاست هم‌سازی و هم‌راهی با سیاست شوروی که نفی منافع و مصالح ملی ایران را هدف قرار داده بود، عده‌ای از کادرهای برجسته حزب توده از جمله اپریم اسحاق و خلیل ملکی را به عصیان واداشت و در نتیجه انشعاب اول حزب شکل گرفت. دفتر مرکزی حزب پس از استعفای اپریم اسحاق، در بیانیه‌ای او را «جاسوس انگلیس» معرفی کرد و احسان طبری، خلیل ملکی را «خائن و جاسوسی خواند که سرانجام به زباله‌دان تاریخ افتاد».

در سال ۱۳۲۷ پس از سوءقصدی که به شاه شد، حزب توده ایران منحل اعلام شد و اعضا و هوادارانش تحت تعقیب قرار گرفتند. عده‌ای از رهبران حزب از جمله طبری "غیاباً" محاکمه و محکوم به اعدام شدند. او در سال ۱۳۲۸ بنا به تصمیم حزب ناگزیر از ایران خارج شد.

نویسندگی

احسان طبری از جوانی در رشته‌های مختلف شعر، قصه، نقد هنری، بررسی‌های فلسفی و تاریخی و زبانی، آثاری ایجاد کرده و در دوران طولانی مهاجرت این تلاش را ادامه داده و در هر زمینه آثاری متعددی نگاشته‌است. احسان طبری تحصیلات خود را در آکادمی علوم اجتماعی مسکو انجام داده و به دریافت مقام علمی نامزد علوم فلسفی موفق شده سپس آن را در آکادمی علوم اجتماعی برلین ادامه و به دریافت مقام علمی (دکتر هابیل در فلسفه) رسید. در همین دوران برجسته‌ترین اثر وی به نام: (برخی بررسی‌ها دربارهٔ جهان‌بینی‌ها و بینش‌های اجتماعی در ایران) منتشر شد. طبری به هفت زبان مختلف آشنایی کامل داشت.

نمونه اشعار

آفتابی مراست در دیدار

که مکدر نمی‌شود نگه‌اش

نور را جویم اندرین شبِ تار

پس از انقلاب

پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ همراه با دیگر رهبران حزب به ایران بازگشت و در حزب توده ایران فعالیت می‌کرد. با شروع سرکوبی حزب، در یورش دوم، او نیز دستگیر و در زندان اوین زندانی شد. پس از مدتی مانند بسیاری از دیگر رهبران حزب توده ایران در مصاحبه‌های تلویزیونی که دستگاه‌های اطلاعاتی جمهوری اسلامی ترتیب داده بودند، شرکت کرد و از کارها و عقاید گذشته خود ابراز ندامت و خود را نفی کرد.

مناظره‌های تلویزیونی

مناظره تلویزیونی از راست: عبدالکریم سروش و مصباح یزدی در برابر احسان طبری و فرخ نگهدار در سال ۱۳۶۰

برای استقرار حکومت پس از انقلاب ۵۷ نخست لازم بود از فضای ملتهب آن سال‌ها برای محبوبیت زدایی از حزب توده بهره گرفته شود. مناظره‌های تلویزیونی میان رهبران حزب توده مانند احسان طبری و نورالدین کیانوری و ایدئولوگ‌های جمهوری اسلامی یکی از ابزارها برای تبدیل جنگ سیاسی به جدال میان کفر و ایمان بود.

روحانیان دریافته بودند که برای سرکوب سیاسی حزب توده باید نخست سویه الحادی آن را برجسته کنند. چندی بعد بازداشت سران و اعضای حزب توده آغاز شد.

شکست رقیب با مناظره

«یک بار دیگر احسان طبری را دیدم و آن شبی از شب‌های ماه رمضان -سال۶۳- بود که وی را از زندان به خانه مرحوم محّمدتقی جعفری آوردند و مرا هم بدان مجلس فراخواندند. حال و روز خوشی نداشت و دهان و فک‌اش گویا شکسته یا کج شده بود. جعفری می‌خواست با وی محاجه کند، اما من مطلقاً خوش نداشتم که با اسیری در بحث شوم، و نشدم. یک‌بار که آقای جعفری سخنی در نقد شوروی گفت، احسان تکانی خورد و دفاعی غیورانه کرد.»
عبدالکریم سروش

«

»

از نظر روحانیان آنچه زنگ پایان حزب توده را به صدا درآورد اعترافات تلویزیونی و مکتوب احسان طبری بود. پس از تقی ارانی، احسان طبری، پیامبر ایدئولوژیک حزب توده قلمداد می‌شد که نوشته‌هایش را روحانیان درگیر با حزب توده با دقت می‌خواندند. روحانیت شیعه معتقد است شکست چهره او با ادعای «گرویدن به اسلام» و «باور به حقانیت حکومت جمهوری اسلامی»، ابهت چند دهه حزب توده ایران را فروریخت.

اعترافات تلویزیونی

احسان طبری در اعترافاتی تلویزیونی که ماه‌ها پس از دستگیری او از تلویزیون نمایش داده‌شد، اعلام کرد که در اثر مطالعه کتاب‌های علامه طباطبایی و مرتضی مطهری به اسلام گرویده‌است.

در همین دوران کتابی به‌نام «کژراهه» به نام او منتشر شد. احسان طبری همچنین کتابی به نام «شناخت و سنجش مارکسیسم» را نوشت در صفحه اول آن با اشاره به نقش «بازجو» می‌نویسد: «اکنون با راهنمایی‌های بازجوی عزیزم! به دین اسلام گرویده‌ام.»

مرگ

احسان طبری در زندان اوین.

احسان طبری، در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۶۸ (خورشیدی) بیرون از زندان و به مرگ طبیعی درگذشت.

در پی مرگ او هوشنگ ابتهاج شعر مثنوی مرثیه، بخشی از مثنوی بلند «بانگ نی» را سرود. با توجه به نکات مطرح شده در این شعر و فرجام تلخ احسان طبری می‌توان این شعر را مرثیه‌ای فراتر از یک سوگنامهٔ ساده برای مرگ یک دوست قلمداد کرد. این مثنوی مرثیه‌ای است برای بر باد دادن یک عمر مبارزه و تلاش احسان طبری توسط مخالفانش.

کتاب‌ها

• فروپاشی نظام سنتی و زایش سرمایه‌داری
• روشنفکر مأیوس
• زایش و تکامل تئوری انقلابی
• دهه نخستین
• رؤیای چینی
• دربارهٔ اسلوب هیوریستیک (دانش کشف) و برخی مسائل تئوری احتمالات
• از دیدار خویشتن
• دربارهٔ سیبرنتیک یا دانش گردانش
• دربارهٔ «منطق عمل»
• ابوالفضل بیهقی و جامعۀ غزنوی: احسان طبری، مصحح: عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس، ۱۳۹۴، (رقعی، شومیز)، ۱۶۸صفحه. شابک: ۹-۵۳۷-۳۲۰-۹۶۴-۹۷۸
• برخی بررسی‌ها پیرامون جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران: احسان طبری، مصحح: عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس، ۱۳۹۵، (وزیری، گالینگور)، ۷۲۰ صفحه. شابک: ۴-۵۵۸-۳۲۰-۹۶۴-۹۷۸
• جامعۀ ایران در دوران رضاشاه پهلوی: احسان طبری، مصحح: عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس، ۱۳۹۵، (رقعی، شومیز)، ۲۰۰ صفحه. شابک: ۲-۵۵۲-۳۲۰-۹۶۴-۹۷۸
• دربارۀ انسان و جامعۀ انسانی: احسان طبری، مصحح: عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس، ۱۳۹۵، (رقعی، شومیز)، ۱۹۲ صفحه. شابک: ۷-۵۶۰-۳۲۰-۹۶۴-۹۷۸
• شغال‌شاه (قصه برای کودکان و نوجوانان)

یادآوری: البته ناگفته نماند که با توجه به اینکه تاریخ نوشتن کتاب‌هایی که پس از انقلاب به علی دشتی و احسان طبری و نورالدین کیانوری و روشنفکرانی این‌چنینی، منسوب است، به دوره زندان و شدیداً شکنجه شدنشان برمی‌گردد، از دید هوادارانشان کتاب‌های مربوط، نمی‌تواند جزو باورهای واقعی آن‌ها باشد.

مجموعهٔ شعر

• ترانه خوابگونه
• از میان ریگ‌ها و الماس‌ها
• با پچپچۀ پاییز، نثر شاعرانه در چهارده بند

نمایشنامه

• گئومات: درام منظوم تاریخی در چهار پرده

رمان

• شكنجه و امید (۱۳۲۶)
• مجموعه‏‌اى از قطعات ادبى او و در دوزخ (۱۳۲۷)
• خدایان از بند رسته (با امضاى طباطبا كه ظاهرا از اوست، ۱۳۳۱)
• فرهاد چهارم (داستان، استكهلم، ۱۹۷۷=۱۳۵۶)
• خانوادۀ برومند (داستان)
• چشمان قهرمان باز است (مجموعه داستان)
• پنجامه (مجموعه داستان)
• چهرۀ خانه (داستان)
• دهه نخستین (داستان)
• راندۀ ستم (داستان)

ترجمه

• آنتی دورینگ

(گردآوری سیاووشان)

کتاب‌های منسوب

آثار منسوبی که در دورۀ شکنجه و زندان، نوشته شده‌اند:

• شناخت و سنجش مارکسیسم
• کژراهه
• مجموعه شعر «لابه»

شمایل فرهنگی

طبری یکی از شخصیت‌های رمانِ کمی بهارِ شهرنوش پارسی‌پور است.

جستارهای وابسته

• فهرست زندانیان سیاسی ایران
• تواب‌سازی

پانویس

• راسخون، زندگینامهٔ احسان طبری.

پیوند به بیرون

• برخی بررسی‌ها درباره جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران
• متن کامل مناظرات ایدئولوژیک ۱۳۶۰
• عکس: احسان طبری در زندان اوین