زبان قرهقالپاقی
قرهقالپاقی (Qaraqalpaq tili) یک زبان ترکتبار است که قرهقالپاقها در قرهقالپاقستان در شمالغربی ازبکستان بدان گفتگو میکنند. این زبان دارای دو گویش شمال شرقی و جنوب غربی است. قرهقالپاقی از قزاقی و ازبکی تأثیر فراوانی پذیرفتهاست. قرهقالپاقی به شاخه قبچاقی ترکی تعلق دارد و بنابراین به قزاقی بسیار نزدیک است و این دو دارای فهم متقابل نسبی هستند.[۳]
قرهقالپاقی | |
---|---|
Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тили, قاراقالپاق تیلی | |
زبان بومی در | ![]() ![]() |
منطقه | قرهقالپاقستان |
شمار گویشوران | ۵۸۳٬۴۱۰ (۲۰۱۰)[۱] |
ترکی
| |
وضعیت رسمی | |
زبان رسمی در | ![]() |
کدهای زبان | |
ایزو ۲–۶۳۹ | kaa |
ایزو ۳–۶۳۹ | kaa |
گلاتولوگ | kara1467 [۲] |
![]() گسترهٔ زبان قرهقالپاقی به رنگ آبی
اکثریت: آبی پر رنگ چشمگیر: آبی کم رنگ | |
دستهبندی
ویرایشقرهقالپاقی عضوی از شاخه قبچاقی خانواده زبانهای ترکی و همخانواده با تاتاری، قموقی، نوقایی و قزاقی است. به دلیل نزدیکی آن با ازبکی، بیشتر واژگان و دستور زبان آن تحت تأثیر ازبکی هستند. قرهقالپاقی همانند بیشتر زبانهای ترکی دارای هماهنگی واکهای و زبانی پیوندی و بدون جنس دستوری است. ترتیب واژگان آن در جمله معمولاً به صورت نهاد-مفعول-فعل است.
پراکندگی جغرافیایی
ویرایشقرهقالپاقی بیشتر در جمهوری خودمختار قرهقالپاقستان در کشور ازبکستان گفتگو میشود. حدود ۲٬۰۰۰ نفر در افغانستان و جمعیتهای کوچکتری در روسیه، قزاقستان، ترکیه و سایر نقاط جهان نیز به قرهقالپاقی سخن میگویند.
وضعیت رسمی
ویرایشقرهقالپاقی در جمهوری خودمختار قرهقالپاقستان وضعیت رسمی دارد.
گویشها
ویرایشاتنولوگ دو گویش شمال شرقی و جنوب غربی را برای قرهقالپاقی برمیشمرد. در گویش جنوب غربی تلفظ /چ/ برابر با /ش/ شمال شرقی است.
واجشناسی
ویرایشهمخوانها
ویرایشقرهقالپاقی دارای ۲۱ همخوان بومی و ۴ همخوان غیربومی است که از آنها در وامواژگان استفاده میکند. صداهای غیربومی در کمانک هستند.
لبی | لثوی | کامی | نرمکامی | زبانکی | چاکنایی | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
خیشومی | m | n | ŋ | |||||||||
انسدادی | p | b | t | d | k | ɡ | q | |||||
انسایشی | (t͡s) | (t͡ʃ) | ||||||||||
سایشی | (f) | (v) | s | z | ʃ | ʒ | x | ɣ | h | |||
ر-گونه | r | |||||||||||
ناسوده | l | j | w |
واکهها
ویرایشجلویی | پشتی | |||
---|---|---|---|---|
گسترده | گرد | گسترده | گرد | |
بسته | i | y | ɯ | u |
میانه | e | œ | o | |
باز | æ | a |
واژگان
ویرایشضمایر
ویرایشمفرد | جمع | |
---|---|---|
اول شخص | men «من» | biz «ما» |
دوم شخص | sen «تو» | siz «شما» |
سوم شخص | ol «او» | olar «آنها» |
اعداد
ویرایشbir 1, eki ۲, úsh 3, tórt 4, bes 5, altı ۶, jeti 7, segiz 8, toǵıs 9, on 10, júz 100, mıń ۱۰۰۰
سامانه نوشتاری
ویرایشقرهقالپاقی تا سال ۱۹۲۸ به خط عربی و فارسی، از ۱۹۲۸ تا ۱۹۴۰ به خط لاتین (با حروف اضافی) و پس از آن تا ۱۹۹۱ و فروپاشی شوروی به سیریلیک نوشته میشد. در پی استقلال ازبکستان در سال ۱۹۹۱، تصمیم گرفته شد که خط سیریلیک رها شود و الفبای لاتین دوباره به کار گرفته شود. گرچه استفاده از الفبای لاتین در تاشکند بسیار گستردهاست، این الفبا در قرهقالپاقستان بهطور کامل جا نیفتاده است.
الفبای عربی زبان قرهقالپاقی، با الهام گرفتن از پروژههای بهبودسازی الفبای عربی برای زبانهای ترکی در سایر مناطق ترکزبان اتحاد جماهیر شوروی، مانند پروژهٔ یانگیاملاء در جمهوریهای تاتارستان و باشقوردستان، و پروژههای مشابه برای زبان قزاقی و زبان ازبکی، در طول دهه ۱۹۲۰ میلادی، بخصوص به دست ادیبانی چون «سیفالعابد مجیدوف» (Seyfulǵábit Májitov، ٴسىُفۇلعەبیت مەجیتوۋ) دچار تغییرات و تحولات مختلفی شد.[۴]
الفباهای سیریلیک، لاتین، و عربی (پیش از سال ۱۹۲۸ میلادی) با تلفظشان در IPA در زیر آورده شدهاند. حروف سیریلیک بدون برابر لاتین با ستاره مشخص شدهاند. آخرین تغییرات در الفبای قرهقالپاقی در سال ۲۰۱۶ انجام شد که به جای حروف آپاستروفدار (')، حروف اکسان اگودار (´) معرفی شدند.[۵] در پی این تغییر الفبای قرهقالپاقی با الفباهای ازبکی و قزاقی از این نظر همسو شد.
سیریلیک | لاتین | عربی | تلفظ |
---|---|---|---|
Аа | Aa | آ / ـا | /a/ |
Әә | Áá | اە / ـە | /æ/ |
Бб | Bb | ب | /b/ |
Вв | Vv | ۋ | /v/ |
Гг | Gg | گ | /ɡ/ |
Ғғ | Ǵǵ | ع | /ɣ/ |
Дд | Dd | د | /d/ |
Ее | Ee | ٴیىُـ / ٴىُـ / ٴىُ | /e/ |
Ёё* | yo | یو | /jo/ |
Жж | Jj | ج | /ʒ/ |
Зз | Zz | ز | /z/ |
Ии | Ii | ایـ / یـ / ی | /i/ |
Йй | Yy | ی / یـ | /j/ |
Кк | Kk | ك | /k/ |
Ққ | ق | /q/ | |
Лл | Ll | ل | /l/ |
Мм | Mm | م | /m/ |
Нн | Nn | ن | /n/ |
Ңң | Ńń | ڭ | /ŋ/ |
Оо | Oo | او / و | /o/ |
Өө | Óó | ٴاو / ٴو | /œ/ |
Пп | Pp | پ | /p/ |
Рр | Rr | ر | /r/ |
Сс | Ss | س | /s/ |
Тт | Tt | ت | /t/ |
Уу | Uu | اۇ / ۇ | /u/ |
Үү | Úú | ٴاۇ / ٴۇ | /y/ |
Ўў | Ww | ۋ | /w/ |
Фф | Ff | ف | /f/ |
Хх | Xx | خ | /x/ |
Ҳҳ | Hh | ھ | /h/ |
Цц | Cc | تس | /ts/ |
Чч | CHch | چ | /tʃ/ |
Шш | SHsh | ش | /ʃ/ |
Щщ* | sh | شش | /ʃ/ |
Ъъ* | |||
Ыы | Íı | اىُـ / ىُـ / ىُ | /ɯ/ |
Ьь* | |||
Ээ | Ee | ٴاىُـ / ٴاىُ | /e/ |
Юю* | yu | يۇ | /ju/ |
Яя | ya | یا | /ja/ |
تا پیش از ۲۰۰۹، C به صورت TS و I و I' به صورت I نقطهدار و بینقطه نوشته میشدند.[۶]
جستارهای وابسته
ویرایشمنابع
ویرایش- ↑ قرهقالپاقی at اتنولوگ (18th ed., 2015)
- ↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Kara-Kalpak". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
{{cite book}}
: Invalid|display-editors=4
(help) - ↑ "Karakalpak". Ethnologue. Retrieved 2016-03-12.
- ↑ Ilya Yevlampiev, Karl Pentzlin and Nurlan Joomagueldinov, N4072 Revised Proposal to encode Arabic characters used for Bashkir, Belarusian, Crimean Tatar, and Tatar languages, ISO/IEC JTC1/SC2/WG2, 20 May 2011. (Archive)
- ↑ "Латын жазыўына тийкарланған қарақалпақ әлипбеси". Каракалпакский государственный университет им. Бердаха (به قرهقالپاقی). Archived from the original on 2017-12-24. Retrieved 2018-01-27.
- ↑ Karakalpak Cyrillic – (Old / New) Latin transliterator