سید مرتضی علم‌الهدی
ابوالقاسم علی بن حسین بن موسیٰ، مشهور به سید (شریف، شیخ) مرتضیٰ علم‌الهدیٰ، (۳۵۵هـ. / ۹۶۵ م. – ۴۳۶هـ. / ۱۰۴۴ م.) از فقیهان برجستهٔ شیعه است. او برادر سید رضی -گردآور نهج‌البلاغه- و از شاگردان شیخ مفید و شیخ صدوق بوده‌است.[۱] او در بغداد متولد شد و در همان‌جا فوت کرد. پیکر او در کربلا در جوار مزار حسین بن علی دفن است.[۲]
| شناسنامه | ||
|---|---|---|
| نام کامل | ابوالقاسم علی بن حسین بن موسیٰ | |
| لقب | سید مرتضیٰ علم‌الهدیٰ | |
| نسب | موسوی | |
| زادروز | ۳۴۴ یا ۳۴۵ خورشیدی ۳۵۵ هجری قمری | |
| زادگاه | بغداد، عراق | |
| تاریخ مرگ | ۴۲۳ خورشیدی ۴۳۶ هجری قمری | |
| محل مرگ | بغداد، عراق | |
| آرامگاه | کربلا، عراق | |
| خویشاوندان سرشناس | سید رضی (برادر) | |
| دین | اسلام | |
| مذهب | شیعهٔ دوازده امامی | |
| اطلاعات سیاسی | ||
| سمت‌ها | فقیه بزرگ شیعه | |
| استادان | شیخ مفید، شیخ صدوق | |
| شاگردان | شیخ طوسی | |
|
| ||
داستان آغاز تحصیلویرایش
گویند شیخ مفید در رؤیا دید که فاطمه زهرا حسنین را پیش او آورده است و می‌فرماید: «یا شَیخ عَلِّمهُما الفقه» (به ایشان فقه آموز). فرداصبحِ همان شب، فاطمه مادر سید مرتضی و سید رضی، دو پسر خود را که در آن موقع خردسال بوده‌اند پیش شیخ آورده. فاطمه مادر کودکان، همان عبارت مذکور در رؤیا را به زبان آورده گفت:
«ای شیخ ایشان پسران من اند، این‌ها را پیش تو آورده‌ام که فقه تعلیمشان دهی.».[۳]
اساتید دیگر او عبارتند از: ابومحمد هارون فرزند موسی تلعکبری (متوفی ۳۸۰ ه. ق.)، شیخ محمد صدوق (متوفی ۳۸۱ ه. ق.)، حسین بن علی بن بابویه برادر شیخ صدوق، احمد بن علی بن سعید کوفی، محمد بن عمران کاتب مرزبانی، ابویحیی ابن نباته، ابوالحسن علی بن محمد کاتب، ابوالقاسم عبدالله بن عثمان بن یحیی، احمد بن سهل دیباجی[۴].
شاگردانویرایش
شیخ طوسی، قاضی ابن براج، ابوالصلاح حلبی، ابوالفتح کراجکی، سلار دیلمی و ده‌ها نظیر این بزرگان را در حوزهٔ درسی‌اش تربیت نمود.
او علوم متنوعی تدریس می‌کرده‌است و هر یک از شاگردان او شهریهٔ معینی داشته‌اند، چنان‌که شیخ طوسی ماهی دوازده دینار اشرفی (طلای هژده نخود) و قاضی ابن‌البراج ماهی هشت دینار و دیگر دانش‌آموزان را فراخور حال خود شهریه می‌داده‌است.
لقب علم‌الهدیٰویرایش
خوانساری می نویسد ابوسعید محمد بن حسین وزیر القادر بالله (خلافت ۳۸۱–۴۲۲) در سال ۴۲۰ بیمار شد. شبی در خواب دید که علی بن ابی‌طالب به او می‌فرماید: «به علم‌الهدی بگو برای تو دعا کند تا از بیماری بهبود یابی.» وزیر گفت: «ای امیرالمؤمنین، علم‌الهدیٰ کیست؟» فرمود: «علی بن حسین موسوی است.» چون از خواب برخاست، نامه‌ای به سید مرتضیٰ نوشت که برای او دعا کند و در آن نامه او را علم‌الهدیٰ (پرچم هدایت) خواند. سید مرتضی در ابتدا از قبول این لقب امتناع می‌ورزید تا آن که خلیفه پیام فرستاد که شایسته است لقبی را که جدت داده‌است بپذیری و ابا نکنی. القادر بالله حکم رسمی کرد که همه چه دیوان‌سالاران دربار و چه عامهٔ مردم او را با این لقب بخوانند و این گونه ملقب به «علم الهدی» گردید.[۵]
آثارویرایش
- الذریعة الی اصول الشریعة
- الانتصار
- الناصریات
- الشافی فی الامامه
- انقاذ البشر
- المحکم و المتشابه
- تنزیه الانبیاء
- الاصول الاعتقادیة
- الولایة عن الجائر و یا الولایة من قبل الظالمین
- المقنع فی الغیبه
- المسائل الرسیة الاولی
- المسائل الرسیة الثانیة
- مسألة فی الاعتراض علی من یثبت قدم الاجسام
- ابطال العمل بخبر الآحاد
- مقدمة فی الاصول
- العدد و یا الرد علی اصحاب العدد
- مسألة وجیزة فی الغیبة
- المسائل التبانیات
- دیوان المرتضی [۶]
در نگاه دیگرانویرایش
مهارت علمی او در فقه، کلام و ادبیات زبان‌زد بود. او مدت سی سال امیر حاج و حرمین و نقیب‌الاشراف و قاضی‌القضات و مرجع شکایت‌های مردم بوده‌است. علامه حلی در کتاب «خلاصه» دربارهٔ اوگوید:
«علم الهدی رکن امامیه و معلم ایشان بوده و مصنفات او تا زمان حاضر که ۶۹۳ هجرت می‌باشد، محل استفاده آن فرقه حقه می‌باشند.»[۷]
شیخ عزالدین احمد بن مقبل گوید:
«اگر کسی سوگند یاد کند که علم‌الهدی در علوم عربیه داناتر از خود عرب بوده، دروغ نگفته و گناهی نکرده‌است.»[۸]
ابن خلکان، یکی از مورخان اهل سنت دربارهٔ او می‌گوید:
«فضائل وی بسیار و تالیفات او در دین و احکام مسلمین شاهد صادق است بر این که شاخهٔ آن شجره بوده و از اهل آن خانواده جلیل می‌باشد.»
ابن اثیر در کامل التواریخ، یافعی در مرآة الجنان، سیوطی در طبقات، خطیب بغدادی در تاریخ بغداد و ابن کثیر شامی و دیگران، همگی از سید مرتضی با بهترین عبارت‌ها یاد کرده‌اند و علم و فضیلت و دانش او را ستوده‌اند.
یکی از استادان ادبیات مصر می‌گوید: «من از کتاب غرر و درر سید مرتضی مسایلی را استفاده کردم که در هیچ‌یک ازکتاب‌های دیگر نحویان به دست نیاورده‌ام.»[۹]
در فهرست «مشاهیر جهانی»ویرایش
با پیشنهاد کنگرهٔ بزرگداشت سیّد مرتضی علم‌الهدی، نام او در فهرست «مشاهیر جهانی» سازمان یونسکو قرار گرفت. هم‌چنین سالهای ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ میلادی، «سال جهانی سیّد مرتضی علم‌الهدی» نامیده خواهد شد.[۱۰]
پی‌نوشت‌ها و منبع‌هاویرایش
- ↑ آشنایی با علوم اسلامی، ص 299.
- ↑ ریحانة الادب، ج ۴، ص ۱۹۰- رجال نجاشی، ص ۲۶۱، کد معرفی ۶۴۸. علاوه بر منابع فوق می‌توان به «ادب المرتضی» تألیف دکتر عبدالرزاق، و معجم‌المؤلفین، تألیف عمر رضاکحاله، ج ۷ مراجعه نمود. ایشان در یکی از خانواده‌های محترم سادات بغداد به دنیا آمد که از جانب پدر و مادر نسبی شریف داشت. نام اصلی‌اش علی بود که فرزند حسین، فرزند موسی، فرزند محمد، فرزند موسی، فرزند ابراهیم، فرزند امام موسی بن جعفر علیه‌السلام است. «علم الهدی»، «ذو الثمانین»، «ذو المجدین» و «شریف مرتضی» از القابش است.
- ↑ ریحانة الادب، ج 4، ص 185.
- ↑ «سید مرتضی علم الهدی». ویکی فقه.
- ↑ خوانساری، روضات، ص 575
- ↑ «فهرست آثار سید مرتضی». ويکی شيعه. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۲۵.
- ↑ ریحانة الادب، ج 4، ص۱۸۳ تا۱۹۰، چاپ دوم، کتابفروشی خیام، تبریز، چاپ شفق
- ↑ مجله مکتب اسلام، سال اول، شماره 4.
- ↑ ریحانة الادب، ج 4، ص 184.
- ↑ «نام سیّد مرتضی علم الهدی در فهرست مشاهیر سازمان یونسکو قرار گرفت». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۴ خرداد ۱۳۹۴.