محمدرضا باطنی

زبان‌شناس، نویسنده و مترجم ایرانی (۱۳۱۳–۱۴۰۰)

محمّدرضا باطنی (زادهٔ ۱۵ دی ۱۳۱۳ در اصفهان – درگذشتهٔ ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ در تهران) زبان‌شناس، فرهنگ‌نویس، نویسنده و مترجم معاصر ایرانی بود.[۱][۲][۳][۴][۵]

محمّدرضا باطنی
محمّدرضا باطنی در نشست «یادی از دکتر هرمز میلانیان»، مرکز فرهنگی شهر کتاب، آبان ۱۳۹۳
محمّدرضا باطنی در نشست «یادی از دکتر هرمز میلانیان»، مرکز فرهنگی شهر کتاب، آبان ۱۳۹۳
زاده۱۵ دی ۱۳۱۳
اصفهان
درگذشته۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ (۸۶ سال)
تهران
آرامگاهبهشت زهرا (قطعهٔ ۴۹، ردیف ۱۳۹، شمارهٔ ۵۸)
زمینه کاریزبان‌شناس، نویسنده، مترجم
ملیتایرانی
دانشگاهدانشگاه لیدز
دانشگاه تهران
همسر(ها)شهین نفرآبادی
فرزند(ان)شیدان و آرش
پدر و مادررمضان

آغاز زندگی ویرایش

محمدرضا باطنی، ۱۵ دی ۱۳۱۳ در اصفهان در خانواده‌ای تنگ‌دست زاده‌شد.[۱] تحصیلات ابتدایی را در اصفهان گذراند. در دوازده‌سالگی به‌دنبال بیماری سخت پدر و تنگ‌دستی خانواده مجبور به ترک تحصیل شد و به پادویی در بازار اصفهان پرداخت. پس از چند سال و هم‌زمان با کار در یک پارچه‌فروشی، در مدرسه‌ی شبانه نام‌ نوشت و تحصیل را از سر گرفت. در هجده‌سالگی، دوره‌ی اول دبیرستان را به پایان رساند و به عنوان آموزگار به استخدام آموزش و پرورش درآمد. پنج سال در دهات برخوار اصفهان آموزگار بود و هم‌زمان بی‌حضور در کلاس، درس هم می‌خواند و سرانجام در بیست‌وسه‌سالگی، دیپلم ادبی گرفت. او از خدمت سربازی معاف و وارد دانش‌سرای عالی شد. باطنی ۱۳۳۹، از دانش‌سرای عالی در رشته‌ی زبان و ادبیات انگلیسی دانش‌آموخته شد.[۲]

انگلستان ویرایش

محمدرضا باطنی به عنوان شاگرد اول برای ادامه‌تحصیل به خارج از کشور فرستاده‌شد؛ ۱۳۴۰ به انگلستان رفت و از دانشگاه لیدز کارشناسی زبان‌شناسی گرفت. سپس در لندن، برای دکترا، با مایکل هالیدی روی نحو زبان فارسی برپایه‌ی نظریه‌ی زبانی او کار کرد. ۱۳۴۵، او کوتاه به ایران آمد. او به‌دنبال نوشتن مقالات اعتراضی و معاشرت‌ با اعضای کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی-اتحادیه‌ی ملی، در فرودگاه مهرآباد تهران بازجویی شد. به‌سبب تمدید نشدن بورس و تهدید ساواک، نتوانست به انگلستان بازگردد و تحصیل‌ش در انگلستان نیمه‌تمام ماند.[۶]

چندی بعد، همان رساله‌ای را که قرار بود در لندن از آن دفاع کند، با تغییراتی به فارسی برگرداند و با عنوان توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی در دوره‌ی تازه‌تاسیسِ دکتری زبان‌شناسی دانشگاه تهران از آن دفاع کرد و خرداد ۱۳۴۶ در زبان‌شناسی همگانی و زبان‌های باستانی دکترا گرفت.

دانشگاه تهران ویرایش

وقتی که او هنوز در استخدام دانش‌سرای عالی (دانشگاهِ تربیت معلم کنونی) بود، بهتر دید خود را به دانشگاه تهران که تازه رشته‌ی زبان‌شناسی را دایر کرده‌بود، منتقل کند. در آن زمان، محمد مقدم رئیس گروه زبان‌شناسی دانشگاه بود و هم او بود که زمینه‌ی انتقال باطنی را به دانشگاه تهران فراهم کرد. به این ترتیب محمدرضا باطنی مهر ۱۳۴۶ به عنوان استادیار زبان‌شناسی در گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران آغاز به کار کرد. در زمان ریاست علی‌نقی عالی‌خانی بر دانشگاه تهران، یک سال به عنوان مامور به‌خدمت، رئیس اداره‌ی آموزش دانش‌سرای عالی شد. اما به‌سبب اعتراض‌هایی که به قانون‌گرایی او می‌شد، مجبور شد به عرصه‌ی آموزش بازگردد.

او هم‌چنین به روند استعفایش پرداخت:[۷]

«سرانجام پس از رفتن دکتر عالیخانی، من نیز استعفا کردم و صرفاً به تدریس در دانشگاه پرداختم. اما گزارشی تهیه شد و مرا مقصر اصلی دانستند و برای آن که مرا رسماً اخراج نکنند برای انجام تحقیق و پژوهش به خارج از ایران فرستادند و این‌چنین شد که من به فرانسه و سپس به آمریکا، به برکلی رفتم.»

باطنی چند سال در فرصت مطالعاتی در خارج از کشور به سر می‌برد؛ وی یک سال در فرانسه بود و سپس راهی دانشگاه برکلی شد. پس‌از چند سال، ۱۳۵۸ به ایران بازگشت و زمانی که اداره‌ی امور دانشگاه و دانشکده‌ها، شورایی شده‌بود، به عنوان نماینده‌ی انتخابی استادان عضو شورای سرپرستی دانشکده‌ی ادبیات مشغول‌به‌کار شد.

بازنشستگی اجباری ویرایش

پس‌از انقلاب فرهنگی که دانشگاه تعطیل شد، محمدرضا باطنی از نخستین استادانی بود که از دانشگاه اخراج شد. او پس از درگیری لفظی بر سر رابطه‌ی انقلاب و فرهنگ با اعضای ستاد انقلاب فرهنگی (جلال‌الدین فارسی، عبدالکریم سروش، شمس آل‌احمد) در جلسه‌ای در دانشکده حقوق، اخراج شد. خودش درباره این می‌گوید:[۱]

خلاصه هم به خودم گفتند و هم برایم پیغام گذاشتند که یا تقاضای بازنشستگی می‌کنی یا از دانشگاه بیرونت می‌کنیم. من هم تقاضای بازنشستگی کردم و آمدم خانه. بازنشستگی من در شهریور ۱۳۶۰ بود و آن موقع من ۴۷ سال داشتم.

همکاری با مطبوعات ویرایش

محمدرضا باطنی از همان سال‌های تدریس دانشگاهی، همکاری با مطبوعات را با نگارش مقاله‌هایی پیرامون مسائل اجتماعی و فرهنگی آغاز کرد. نخستین مقاله‌ای که برای روزنامه‌ها نوشت، بحثی اجتماعی و درباره‌ی اعتمادنکردن بود که در روزنامه‌ی آیندگان به چاپ رسید. پس از انقلاب هم نخست با ماه‌نامه‌ی آدینه و سپس دنیای سخن همکاری کرد و مقالاتی از او در چند نشریه‌ی دیگر به چاپ رسید؛ مقالات اثرگذاری که مسیر پاره‌ای از جنبش‌های فرهنگی را تغییر داد. نمونه‌ی آشکار آن نقدی بود که در مجله‌ی آدینه بر کتاب غلط ننویسیم ابوالحسن نجفی با عنوان اجازه بدهید غلط بنویسیم نوشت،[۸] یا مطلبی با عنوان کتاب سالی که ضربه فنی شد درباره‌ی کتاب آموزش عربی آذرتاش آذرنوش که بنا به ملاحظاتی از دور انتخاب کتاب سال کنار گذاشته شده بود. همچنین می‌توان به مقاله‌ی جنجال‌برانگیز وی با نام فارسی، زبانی عقیم؟[۳] اشاره کرد.

فرهنگ معاصر ویرایش

محمدرضا باطنی، ۱۳۶۴ به‌درخواست فرهنگ معاصر، نوشتن یک فرهنگ دوزبانه‌ی انگلیسی-فارسی را آغاز کرد. پس از هفت‌سال، اردیبهشت ۱۳۷۲ این فرهنگ به بازار آمد. ازآن‌پس باطنی به همکاری با این نهاد ادامه داد، که حاصل آن نگارش و تدوین طرح‌های گوناگون فرهنگ‌نویسی بود.[۹]

محمدرضا باطنی، نویسنده‌ی کتاب‌های مرجعی چون توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی (با ۲۷ بار تجدید چاپ)، نگاهی تازه به دستورزبان و فرهنگ معاصر (کتاب سال ایران در سال ۱۹۹۴) بود. او افزون‌بر نگارش و برگردان آثار معتبری در زبان‌شناسی، مترجم ده‌ها کتاب و مقاله در فلسفه و اجتماع بوده که از آن‌ها می‌توان به ساخت‌وکار ذهن، مقدمه‌ای بر فلسفه، و فلسفه‌ی هنر نیچه اشاره کرد. باطنی از ۷۲ تا ۷۵، همراه هیئتی از کریم امامی، ایرج کابلی، علی‌محمد حق‌شناس، احمد شاملو، کاظم کردوانی و هوشنگ گلشیری در نشست‌هایی برای بازنگری در شیوه‌ی نگارش و خط فارسی شرکت کرد.

تخصص باطنی، جامعه‌شناسی زبان بود که هدف آن از مطالعه‌ی زبان، شناخت و تحلیل جامعه‌ای است که ظرف آن زبان است.

مرگ ویرایش

محمدرضا باطنی پس‌از یک دوره بیماری، دوشنبه ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ در ۸۶ سالگی درگذشت.[۱۰]

کتاب‌شناسی ویرایش

آثار محمدرضا باطنی به چند بخش تقسیم می‌شوند:[۴]

نگارش در زمینه‌ی زبان‌شناسی ویرایش

ترجمه در زمینه‌ی زبان‌شناسی ویرایش

  • زبان و زبان‌شناسی، رابرت هال، انتشارات امیرکبیر
  • زبان‌شناسی جدید، مانفرد بی یرویش، انتشارات آگاه

ترجمه‌های غیر زبان‌شناسی ویرایش

  • درآمدی بر فلسفه، بوخینسکی، انتشارات البرز
  • انسان به روایت زیست‌شناسی، آنتونی بارنت، با خانم نفرآبادی، نشر نو
  • دانشنامه‌ی مصور، انتشارات آگاه
  • ساخت‌وکار ذهن، بلیک مور، فرهنگ معاصر
  • خواب، یان اوزوالد، فرهنگ معاصر
  • مغز و رفتار، فرانک کمپ بل، فرهنگ معاصر

فرهنگ‌ها ویرایش

  • فرهنگ انگلیسی- فارسی با دستیاری فاطمه آذرمهر، فرهنگ معاصر (ویراست اول)
  • فرهنگ معاصر انگلیسی- فارسی با دستیاری فاطمه آذرمهر، مهران مهاجر، محمد نبوی، فرهنگ معاصر (ویراست دوم)
  • فرهنگ دوجلدی انگلیسی- فارسی پویا، با دستیاری زهرا احمدی‌نیا، فاطمه محمدی، سپیده رضوی، فرهنگ معاصر (ویراست سوم) [فرهنگ پویا؛ دکتر باطنی زبان‌شناس و فرهنگ‌نویس]
  • فرهنگ فعل‌های گروهی پویا (phrasal verbs) انگلیسی-فارسی با دستیاری سپیده رضوی، زهرا احمدی‌نیا، روزبه افتخاری، فرهنگ معاصر[۱۲]
  • واژه‌نامه‌ی روان‌شناسی با محمدنقی براهنی و دیگران، فرهنگ معاصر.[۱۳]
  • فرهنگ معاصر انگلیسی- فارسی کوچک/ محمدرضا باطنی؛ با دستیاری محمدحسین مرعشی، فرهنگ معاصر
  • فرهنگ معاصر پویا: اصطلاحات و عبارات رایج فارسی (فارسی-انگلیسی) - برگزیده‌ی سی‌ودوّمین دوره‌ی جایزه‌ی کتاب سال جمهوری اسلامی[۱۴]

مقالات ویرایش

جایزه‌ها ویرایش

باطنی برای نگارش کتاب اصطلاحات و عبارات رایج فارسی در ۱۳۹۳ برنده‌ی جایزه‌ی کتاب سال شد.[۵] همچنین بیست‌وهفتمین جایز‌ی ادبی و تاریخی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی در مهر ۱۳۹۹ به محمدرضا باطنی داد‌ه‌شد.[۱۶]

جستارهای وابسته ویرایش

پانویس ویرایش

  1. ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ «شب محمدرضا باطنی برگزار شد». مجله بخارا. ۱۵ آبان ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۲.
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ سیروس علی‌نژاد - سیمین روشن (۱۳ خرداد ۱۳۸۷). «گزارش یک زندگی؛ دکتر محمد رضا باطنی». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۳.
  3. ۳٫۰ ۳٫۱ محمد رضا باطنی (۳ خرداد ۱۳۸۷). «فارسی‌زبانی عقیم». بی‌بی‌سی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۳.
  4. ۴٫۰ ۴٫۱ هرمز همایونپور (مهر و آبان ۱۳۸۶). «کتابشناسی دکتر محمد رضا باطنی». مجله بخارا. دریافت‌شده در ۱۷ خرداد ۱۳۹۴.
  5. ۵٫۰ ۵٫۱ «اسامی برگزیدگان سی‌ودومین جایزه کتاب سال و بیست‌ودومین جایزه جهانی کتاب سال». ایبنا. ۱۹ بهمن ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۲.
  6. «استاد زبان‌شناس: آشنایی بیشتر با استاد زبان‌شناسی». مجله بخارا. مهر و آبان ۱۳۸۶. دریافت‌شده در ۱۷ خرداد ۱۳۹۴.
  7. سایت ایسنا، بازدید ۱۳۹۶
  8. سایت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی مقالهٔ اجازه بدهید غلط بنویسیم
  9. «طرح‌های مختلف فرهنگ نویسی». فرهنگ معاصر. دریافت‌شده در ۱۷ خرداد ۱۳۹۴.
  10. «محمدرضا باطنی، زبان‌شناس برجسته درگذشت». رادیو فردا. ۱۴۰۰-۰۲-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۲.
  11. «توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی». امیرکبیر. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ مه ۲۰۱۵.
  12. «فرهنگ فعل‌های گروهی پویا (انگلیسی - فارسی)». فرهنگ معاصر. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۷ خرداد ۱۳۹۴.
  13. «واژه‌نامهٔ روانشناسی و زمینه‌های وابسته». فرهنگ معاصر.
  14. «اسامی برگزیدگان سی‌ودومین جایزه کتاب سال و بیست‌ودومین جایزه جهانی کتاب سال». ایبنا. ۱۹ بهمن ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۱۷ خرداد ۱۳۹۴.
  15. http://www.ensani.ir/fa/content/308187/default.aspx
  16. حمیدرضا محمدی (۲۳ مهر ۱۳۹۹). «بیست‌وهفتمین جایزه محمود افشار به «محمدرضا باطنی» تعلق گرفت». ایرنا.

منابع ویرایش