مسجدسلیمان

مسجدسلیمان یکی از شهرهای «بختیاری» نشین استان خوزستان ایران و پایتخت ایل بختیاری است. عملیات استخراج نفت، برای نخستین بار در خاورمیانه در سال ۱۹۰۸ میلادی توسط ویلیام ناکس دارسی، کنسرسیوم دارسی از این شهر و با چاه شماره یک، در میدان نفتی مسجدسلیمان آغاز گردید. شهر مسجدسلیمان به (شهر اولین‌ها) معروف است، چون بسیاری از تجهیزات مدرن صنعتی و امکانات پیشرفته شهری برای اولین بار توسط انگلیسی‌ها وارد این شهر شد و روزگاری مدرن‌ترین شهر ایران به‌شمار می‌رفت.

مسجدسلیمان
کشور	ایران
استان	خوزستان
شهرستان	مسجدسلیمان
بخش	مرکزی
نام(های) پیشین	آساک، سیماش، پارسوماش، شهباز، استخر، سرمسجد، جهانگیری، میدان نفتون
سال شهرشدن	۱۳۳۶
مردم
جمعیت	۲۵۰٬۴۹۷ تن (۱۳۹۵)
رشد جمعیت	مثبت
جغرافیای طبیعی
ارتفاع	۲۳۶
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۰ درجه زمستان و ۴۸ درجه تابستان
میانگین بارش سالانه	۴۶۱
روزهای یخبندان سالانه	۶/۴روز
اطلاعات شهری
شهردار	پیمان مولایی
ره‌آورد	قالی و گلیم بختیاری،کباب بختیاری،توچری، نان تیری،روغن حیوانی، کنار، کشک، بن و کلخونگ، دوغ، ماست
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۶۱۴۳
وبگاه	شهرداری
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ۲۴ ص
کد آماری	۱۲۹۱
مسجدسلیمان روی نقشه ایران ۳۱٫۹۳۴۰۲۱۳۳°شمالی ۴۹٫۳۰۲۷۳۳۳۳°شرقی / 31.93402133; 49.30273333

روستاهای لالی، اندیکا، عنبر، هفت شهیدان و گلگیر از بخش‌های تابعه اطراف این شهر بودند؛ که در چند سال اخیر بخش لالی و اندیکا به شهرستان و گلگیر و عنبر به شهر تغییر یافتند. از دیدنی‌های این شهر می‌توان به اولین چاه نفتی در خاورمیانه دامنه کوه آسماری، تفرجگاه تمبی، گُلگیر، آتشکده سرمسجد و پرستشگاه برد نشانده که بزرگترین معبد روباز هخامنشی در ایران و جهان است اشاره کرد. مهمترین عامل احداث و گسترش شهر مسجدسلیمان، اکتشاف نفت در این منطقه بود. در مسجدسلیمان تیم پرشور و پرهوادار نفت مسجدسلیمان وجود دارد که ورزشگاه شهید بهنام محمدی (اولین ورزشگاه بهنام محمدی فوتبال ایران) واقع در نمره چهل مسجدسلیمان ورزشگاه خانگی آن است.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

شهرستان مسجدسلیمان از دید جغرافیایی در درازای جغرافیایی ۴۸ درجه و ۲۴ دقیقه خاوری و پهنای جغرافیایی ۳۱٫۹۳ درجه و ۴۹٫۳۰ دقیقه شمالی گسترده شده‌است و بلندای آن از روی دریا ۳۷۲ متر می‌باشد.

اقلیم

شهرستان مسجدسلیمان مانند بیشتر شهرهای خوزستان دارای آب و هوای گرم و نسبتاً خشک می‌باشد و تابستانی گرم و زمستانی مدیترانه‌ای دارد. میانگین بارش سالانه باران بالای ۴۰۰ میلی‌متر و میانگین دما کمتر از -۴ درجه سانتی‌گراد در زمستان و بیش از ۵۰ درجه سانتی‌گراد در تابستان می‌باشد.

آب و هوای مسجدسلیمان
	ژانویه	فوریه	مارس	آوریل	مـــــه	ژوئـن	ژوئیـه	اوت	سپتامبر	اکتبـر	نوامبر	دسامبر	سـال
گرم‌ترین C°	۲۳	۳۰	۳۲	۳۷	۴۷	۴۸	۴۸	۴۸	۴۵	۴۰	۳۳	۲۶	۴۸
میانگین گرم‌ترین‌ها C°	۱۴	۱۸	۲۲	۲۸	۳۶	۴۱	۴۳	۴۲	۴۰	۳۲	۲۴	۱۷	۳۰
میانگین سردترین‌ها C°	۷	۸	۱۲	۱۷	۲۳	۲۷	۲۸	۲۸	۲۴	۱۸	۱۱	۹	۱۸
سردترین C°	-۳	-۲	-۲	۶	۱۲	۱۷	۲۰	۱۶	۱۲	۵	---	-۲	-۳
بارش mm	۷	۶	۵	۳	۱	---	---	---	۱	۱	۲	۶	۳۲
منبع: سایت ودربیس آوریل 2014

رودخانه‌ها

مهمترین رودخانه مسجدسلیمان، رود کارون می‌باشد که از کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از سدهای شهید عباسپور و مسجدسلیمان از کنار شهر می‌گذرد. همچنین رودخانه تمبی در جنوب شهر وجود دارد که در ساحل رودخانه پارک‌ها و تفریحگاه‌هایی ساخته شده که از جاذبه‌های گردشگری شهر به‌شمار می‌روند.

کوه‌ها

بلندترین ارتفاعات استان خوزستان در شهرستان مسجدسلیمان قرار دارد. این ارتفاعات در مناطق شمال و شمال شرقی شهرستان و در منطقه توریستی اندیکا واقع شده‌اند. مرتفع‌ترین قله در محدوده شهرستان مسجدسلیمان، کوه کینو با ارتفاع ۳۷۱۰ متر است. دیگر کوه‌های بلند مسجدسلیمان عبارتند از لیله، تاراز، منار، دلا، آلا، ادیو، شوه، لندر، دلی و آسماری.

اقلیم گیاهی

مسجدسلیمان را می‌توان از نظر نواحی رویشی ایران در منطقه گذر نامید.

بخاطر اینکه هم گونه‌های رویشی کردستان-زاگرسی و صحرا – سندی در ان یافت می‌شود.

گونه‌های خاص رویش کردستان-زاگرسی در کلخنگ یا خنجک، بنه (بن) و بادام کوهی.

گونهٔ خاص صحرا سندی در کنار، رملیک ،نخل

تاریخچه

رومن گیرشمن باستان‌شناس معروف فرانسوی در سال ۱۳۳۴ پس از یک سری حفاری در مسجدسلیمان و حوالی آن، در ۲۵ کیلومتری منطقه لالی در محلی به‌نام پبده به غاری برخورد نمود که افرادی بیش از چهارده الی پانزده هزار سال پیش از میلاد در آنجا سکونت داشته‌اند. اسکلت‌های آنان روی هم انباشته شده‌است. به احتمال قوی، قومی که در نزدیکی غار پبده لالی و در اشکفت‌های اطراف آن سکونت گزیده‌اند، از اقوام ایرانی‌الاصل بوده که در زمان‌های گذشته بصورت پراکنده و عشیره‌ای در این سرزمین پهناور زیست می‌نمودند. از این آثار در کوه‌های بختیاری بسیار است که متأسفانه تاکنون کشف آنها به‌علت صعب‌العبور بودن راه‌ها و نبودن امکانات میسر نگردیده و تا بحال بصورت بکر و دست‌نخورده باقی مانده‌است، مانند «هفت دختران» در زردکوه یا «غار عروس» در دامنه کوه منار.

بطور خلاصه مسجد سلیمان فعلی مقر حکومت‌نشین این اقوام بوده و هر قومی که در خوزستان به حکومت رسیده‌است، برای اولین بار در این شهر سکونت داشته‌اند و چون وضعیت آب و هوای آن مناسب حال اقوام گذشته نبوده و پس از مدت کوتاهی حکومت، این محل را ترک و به‌جای خوش آب و هوای بهتری کوچ کرده و این شهر را تخلیه نموده‌اند. اگر ما اسکلت‌هایی که در غار پبده و بت‌هایی که در پایین قلعه دلا وجود دارند را مورد بررسی تاریخی قرار دهیم، خواهیم دید که این شهر پیش از تاریخ‌های مذکور سابقه تمدن دارد و به‌همین سبب بوده که همیشه مورد تهاجم اقوام دیگر بوده‌است.

این شهر در زمان پیشدادیان، کیومرث، طهمورث، هوشنگ، جمشید و سایر پادشاهان پیشدادی، مدتی نیز پایتخت آنان بوده‌است. در مسجد سلیمان بوده که هوشنگ پیشدادی در اثر برخورد دو سنگ چخماق بهم و به‌علت نشت گاز در سطح زمین، شعله آتش برافروخته شد و از آن تاریخ تاکنون بوجود آمدن آتش را به این پادشاه پیشدادی نسبت می‌دهند.

متأسفانه چون مسجد سلیمان از نظر کم آبی و نداشتن زمین‌های زراعتی و نشت گاز، مناسب زندگی نبود، به شوشتر و بنای آن شهر را گذاشته‌اند. سپس به‌سوی شوش که از نظر اقلیمی نیز مناسب‌تر بوده، رفته و آنجا را هم بنا نهادند. پس این دو شهر در زمان پیشدادیان ساخته شده. هوشنگ پیشدادی نقشه شهر شوش را به شکل پرنده‌ای به‌نام باز ساخته و نقشه شهر شوشتر را هم بصورت اسب طرح کرده‌است.

این شهر نیز به علت وضعیت جغرافیایی خاصی که در آن زمان داشت، مدتی مرکز حکمفرمایی پادشاهان کیانی بوده و کاخ‌هایی نیز در این شهر ساخته‌اند که بر اثر هجوم اقوام دیگر خراب و ویران شده و هر قومی بنا به سلیقه خویش آنها را بازسازی کرده‌است. حکومت این قوم بیشتر در رامهرمز که در آن زمان سمنگان نامیده می‌شده و ایذج و سوسن بوده‌است. اکثر مسجمه‌هایی که در دامنه کوه‌های بختیاری «دلا»، «کُمُفِه»، «تاراز» وجود دارد، به این قوم ایرانی نسبت داده شده‌اند.

این شهر مدت زیادی مقر حکومت قوم ایلام (عیلام) بوده‌است، به علت وضعیت توپوگرافی خاصی که این شهر داشته از یک‌طرف به سلسله جبال زاگرس و از دو طرف دیگر به لرستان و عربستان محدود می‌شده و از طرفی چون ایلامی‌ها برخلاف سایر اقوام بیشتر دوست داشتند که در کوهستان‌ها زندگی کنند، بنابراین بیشتر در ایذه و کوه‌های شمی، پیان و سوسن که شوشیانای کبیر خوانده می‌شد ساکن بودند. این قوم در شوش و هفت‌تپه نیز مدت زیادی حکومت نمودند و ساختمان‌های زیادی در شوش، شوشتر و اهواز ساخته‌اند که هنوز آثار و بقایای آنها در اطراف شهرهای مزبور موجود است.

قوم ایلام که هم‌اکنون به قوم بختیاری معروف است در حدود ۱۸۵۰ الی ۲۲۰۰ سال قبل از میلاد و شاید پیش از تاریخ‌های مذکور وجود داشته‌است. زیرا قبل از قوم الیمائی‌ها، در دامنه‌های کوه‌های زاگرس سکونت داشتند و حکومتی را به نام پادشاهی سیماشکی تشکیل دادند و تا زمان قوم ماد نیز این قوم در دامنه‌های زاگرس حکومت می‌کردند و حدود حکمفرمایی آنها نیز از مسجد سلیمان تا بازفت بوده‌است.

الیمائی‌ها نیز مدت کوتاهی در این شهر حکومت کردند و مقر حکومت آنها بیشتر در دامنه‌های زاگرس، چلو، بازفت، اندیکا و کوه‌سفید بوده‌است. این قوم مدت زیادی حکومت ننمودند. آثار و بقایای تاریخی آنها، مجسمه‌هایی بودند که چند سال پیش در نزدیکی شیمبار بین چلو و بازفت در دامنه کوه تاراز توسط اداره میراث فرهنگی کشف و ضبط گردیده‌است.

قوم ماد هم یکی از اقوام قدیمی آریایی‌ها است که در اکثر بلاد ایران بصورت چهار طایفه پراکنده بودند و از آریایی‌های مهاجری هستند که از سرزمین‌های یخبندان سیبری شوروی به قفقاز آمده و از آن طریق وارد خاک ایران شده‌اند. این قوم مدت زیادی در ایران حکومت نمودند و در شهرهای مختلف این مملکت، کاخ‌ها ساختند و پایتخت خود را همدان قرار دادند و سپس به شوش آمدند و در این شهر هم کاخ‌های مجللی بنا نهادند، سپس مدت بسیار کوتاهی هم در مسجد سلیمان، ایذه، رامهرمز نیز سکونت نمودند، ولی به علت نبود امکانات در آن روزگار، در این شهرها نماندند و مجددا به شوش رفتند. ناگفته نماند که کلیه شهرهای خوزستان و شاید بهتر بتوان گفت تمام آسیای صغیر و خاورمیانه تحت تصرف و حکمفرمایی این قوم بوده‌است. در شهرستان مسجد سلیمان تا دامنه‌های کوه‌های زاگرس آثار زیادی از این قوم مشاهده می‌شود که اقتدار آنها را به اثبات می‌رساند.

مسجدسلیمان را در دوره تمدن ایلام آساک می‌نامیدند که بخشی از منطقه سیماش عیلام تلقی می‌شد؛ ولی پس از حمله آریایی‌ها و شکست عیلامیان نام آن به «پارسوماش» تغییر پیدا کرد. در فاصله اواسط سدهٔ ۹ تا اوایل سدهٔ ۷ پیش از میلاد قومی آریایی به نام «پارسوا» از دامنه‌های شمال غربی زاگرس و کوه‌های بختیاری به جلگه خوزستان فرود آمدند و مسجدسلیمان کنونی از جمله مناطقی بود که در آن سکنی گزیدند. این قوم نیمه بدوی که متکی بر معیشت شبانی و به ویژه تربیت اسب بودند، بعد از آشنایی با کشاورزی و ترک کوچ‌نشینی، در نواحی کوهپایه‌ای جلگه، شهر تازه‌ای بنا نهادند و آن را به یاد سرزمین گذشته خود که «پارسوا» نام داشت، «پارسوماش» خواندند.در شمال شرقی مسجدسلیمان بر روی تپه‌ای باستانی بنام سرمسجد آتشکده‌ای مربوط به آن دوران وجود دارد که پروفسور گیرشمن باستان‌شناس فرانسوی این آتشکده را مربوط به دوران پارس‌ها می‌داند. گیرشمن و بسیاری از تاریخدانان دیگر محل کنونی شهر مسجد سلیمان را پایتخت هخامنشیان،[۱]می‌دانند [۲]و آن را زادگاه چیش پش اول هخامنشی جد کوروش بزرگ می‌داند. مسجدسلیمان را در قدیم سرمسجد می‌نامیدند و علت آن وجود این آتشکدهٔ باستانی بود. در زمان حمله اعراب تازی‌ها می‌خواستند که آن را از بین ببرند اما ایرانیان به دروغ به آن‌ها گفتند که این معبد ساخت سلیمان نبی می‌باشد و چون سلیمان بسیار مورد احترام اعراب بود آن‌ها از این عمل سر باز زدند. در سال ۱۳۰۳ هجری شمسی هنگام بازدید رضاخان از سرمسجد وقتی که او این ماجرا را شنید دستور به تغییر نام سرمسجد به مسجدسلیمان داد و بدین ترتیب در سال ۱۳۰۵ و به تصویب مجلس شورای ملی نام مسجدسلیمان را بر این شهر نهادند.

اعتقاد ایرانیان به آتش به عنوان نمادی از اهورامزدا و جوشش روغن مقدس قابل اشتعال بر سطح زمین در شهر پارسوماش باعث شد تا این شهر دارای آتشکده‌های همیشه جاویدان شده و بنابراین شهر از لحاظ مذهبی نیز به شدت اهمیت یافت، به گونه‌ای که آتش این آتشکده تا زمان «هارون الرشید» نیز روشن بود.

اهمیت مذهبی و اعتقادات مردم به پاک و مقدس بودن این شهر به حدی زیاد گردید که حتی بعد از ورود اسلام، ایرانیان برای زیارت به این شهر مراجعه می‌نمودند؛ لذا هویت مذهبی آن مانند دیگر اماکن مقدس همچنان باقی‌مانده و نام «مسجدسلیمان» نیز در همین راستا بر آن اطلاق گردید. اما حتی این نامگذاری از غروب اولیه شهر در زمان هارون جلوگیری نکرد. [1] از روزگاران کهن یکی از تلاش‌ها و آرزوهای بشر تسخیر طبیعت و کنترل انرژی‌های موجود در آن بوده‌است. در این میان یکی از معجزات منحصر به فرد پیامبر بزرگ الهی، حضرت سلیمان (ع) تسخیر و کنترل انرژی باد بوده‌است با این تفاوت که این امر از طریق خارق عادت و حالتی متفاوت با روش‌های علمی گذشته و حال صورت می‌پذیرفت. [[۳]

از سوی دیگر «مسعودی» دانشمند و تاریخ‌نگار شهیر متوفّای ۳۴۶ ق. مسلمان در بیش از هزار سال پیش، در سفری که به شهر استخر (مسجد سلیمان) در ایران داشته، در کتاب خود از موضعی که به تعبیر مردم «زندانِ باد» است، چنین یاد نموده‌است:[[۴]

«مردم ایران در شهر «استخر» آتشکده ای دارند که مجوس آن را تعظیم و تکریم می‌کنند. این آتشکده از قدیم الایّام بوده‌است و «هما» دختر «بهمن» پسر «اسفندیار» آن را خانه آتش قرار داده بود. آنگاه آتشِ آن را انتقال دادند و خانه ویران شد. اکنون (یعنی زمان مسعودی قرن چهارم هجری)، مردم می‌گویند: این مسجد حضرت سلیمان بن داوود (ع) است و به نام وی شناخته می‌شود. [[۵]

من (مسعودی) به آنجا رفته‌ام. تا شهر استخر یک فرسخ فاصله دارد و بنایی عجیب و شگفت‌انگیز است. ستون‌های شگفت‌انگیزی دارد. سرستون‌ها مجسمه‌های سنگی زیبا از اسب و حیوانات دیگر است. محوطه ای وسیع با یک باروی بلند سنگی اطراف آن وجود دارد و تصویر اشخاص را با نهایت دقّت تراشیده‌اند. تصوّر کسانی که مجاور آنجا هستند این است که این اشخاص پیامبران هستند. [[۶]

این خانه (آتشکده یا مسجد سلیمان) در دامنه کوهی است که نه شب و نه روز، باد از آن قطع نمی‌شود و گرد و غبار برمی‌خیزد. مسلمانان آنجا می‌گویند: سلیمان بن داوود، باد را در اینجا به زندان کرده‌است. [[۷]

به راستی چرا هیچ‌گاه باد از این خانه قطع نمی‌شده و گویی باد در این مکان به زندان افتاده‌است؟!مسعودی» دانشمند و تاریخ‌نگار شهیر متوفّای ۳۴۶ ق. در بیش از هزار سال پیش، در سفری که به شهر استخر (مسجد سلیمان) در ایران داشته، در کتاب خود از موضعی که به تعبیر مردم «زندانِ باد» است، یاد نموده‌است[1]

در زمان هخامنشیان، چون مسجد سلیمان از نظر آب و هوایی مناسب زندگی آن دوره نبوده بنابراین بالاجبار از این شهر به سوی شوش حرکت نمودند و می‌گویند کوروش کبیر هرجا که به جنگ می‌رفت از آب شوش همراه خود می‌برد به جز این آب، از آب منطقه دیگری نمی‌آشامید. وی کاخ آپادانا را در شوش بنا نهاد و این شهر مرکز اداری حکومت هخامنشیان بوده‌است. سپس به شیراز رفته و در آنجا نیز کاخ تخت جمشید که نیمه تمام بود، ساخته و کاخ باعظمتی در دنیای آن روز و امروز جهان برقرار گردید.

در مسجد سلیمان نیز علاوه بر تخت‌گاه بردنشانده و سرمسجد، بالای تپه‌ای در محله کلگه که مشرف است بر بیمارستان شرکت نفت نیز کاخی بنا نهادند که تاکنون آثار و بقایای آن بجای مانده و در آن تپه، مجسمه‌ها و سکه‌هایی از عهد ایلامی‌ها و هخامنشی‌ها پیدا شده‌است. ضمنا این مکان خزانه و انبار اسلحه پادشاهان هخامنشی بوده‌است. هخامنشی‌ها، کاخ‌های زیادی در حومه مسجد سلیمان ساخته‌اند که عبارت‌اند از: «قلعه بردی» در اندیکا، «قلعه لیت» در نزدیکی قلعه بردی و «قلعه دیزه وراز» در بالای کوه دلا به سمت شمال و «پل نگین» در شیمبار و سایر آثار دیگر. در سال ۵۴۹ قبل از میلاد کوروش هخامنشی به بابل حمله نمود و پس از تسخیر بابل کشور پرس (ایران) را بنا نهاد. «پارسوماش» یا مسجد سلیمان فعلی را می‌توان اولین شهر آریاییان و نیای پاسارگاد و تخت جمشید نامید و بنیانگذاران آن را که «هخامنش» یا «چیش‌پیش» بوده‌اند، آغازگر شهرنشینی پارسیان و ایجاد کشوری دانست به نام ایران.

پادشاهان سلسله اشکانی اکثرا بصورت عشیره‌ای زندگی می‌کردند و جای مشخصی را نداشتند. البته بیشتر این سلسله در کوهستان‌های غربی ایران و دامنه‌های زاگرس سکونت می‌کردند و همیشه در جنگ و جدال بودند. کاخ‌هایی که در دوره آنان ساخته شده خیلی کم است. فقط به احتمال قوی سد خاکی برای آبیاری مسجد سلیمان، جلوی رودخانه کارون بسته‌اند که ممکن است از همین دره که اکنون از دو طرف مسدود گردیده، آب به مسجد سلیمان می‌آمده و دشت‌های بتوند و شعیبیه شوشتر را آبیاری می‌نمودند. اکثر آثار آنها و صنعتشان مهره‌سازی بوده‌است و چند تپه خاکی از آثار آنان در تمبی و گلگیر موجود است.

این شهر در زمان ساسانیان یکی از آبادترین و پررونق‌ترین شهرهای ایران به شمار می‌رفت و در بعضی از کتب تاریخی آن را عروس شهرهای خوزستان می‌نامیدند. علت اینکه ساسانیان نسبت به مسجد سلیمان توجه بیشتری از خود نشان دادند به این خاطر است که چون یکی از قدیمی‌ترین شهرهایی بوده که اقوام پیشین در آن حکومت کرده‌اند و بدین منظور به آن توجه خاصی داشتند و در آبادانی آن کوشش فراوانی نمودند و حتی رودخانه کارون که هم‌اکنون پل قدیمی ارتباطی بین مسجد سلیمان و اندیکا روی احداث شده‌است، مادر اردشیر بابکان آن را ساخته و پایه وسطی پل قدیم گدارلندر که به شکل ذوزنقه است، بدست این بانوی مهندس ساسانی ساخته شده‌است.

اکثر آثار باستانی که در اشکفت سلمان ایذه، دوپلان و کول فرح وجود دارد مربوط به دوره ساسانی است، به عنوان مثال پلی که روی رودخانه دوپلان احداث شده و یکی از عجیب‌ترین ساختمان‌های دنیا است، بدست این بانوی ایرانی بنا گردیده‌است.

«شوشیانا» یا سوسن کبیر که بین مسجد سلیمان و ایذه قرار دارد، پایتخت ساسانیان بوده و «تونل پل شیمبار» نیز بدست پادشاهان ساسانی ساخته شد.

بهرحال تمام سدها و کانال‌های آبیاری که در خوزستان وجود دارد در دوران پادشاهان ساسانی ساخته شده‌اند، بخصوص پل‌ها که معروف‌ترین آنها پلی است در شوشتر که بدست والریانوس امپراتور روم که توسط شاپور اول اسیر گردید، ساخته شده‌است.

پس از قلع و قمع شدن جانشینان اسکندر توسط اشکانیان و پس از آنها ساسانیان، به خوزستان مرکزیت بیشتری داده شد. توجه به خوزستان نمی‌تواند بی‌تاثیر از پیدایش چشمه‌های جوشان نفت بوده باشد. بعدها خوزستان به‌دفعات بدست حکام و والیان متعدد، مرتب بدست قبایل و عشایر خاص افتاده و حکومت‌های خودمختاری، به‌تبع ضعف حکومت مرکزی پیدا کرد.

از اسلام تا قاجاریه

این شهر نیز همانند شهرهای دیگر ایران از حملات اعراب مصون نماند و در زمان خلافت خلفای بنی‌عباس، مورد هجوم آنان قرار گرفت. آنها کلیه آثار و بقایای تمدن کهنی را که در این شهر و اطراف آن وجود داشت از بین برده و با خاک یکسان کردند. ضررهایی که اعراب به ایران وارد نمودند بیش از زیان‌هایی بوده که در حملات مقدونی‌ها و مغول‌ها ایران متحمل شده‌است.

ترکان سلجوقی مدت چند سالی در این شهر سکونت کردند و مقر فرمانروایی آنها بیشتر در اندیکا، تمبی و گلگیر قرار داشته‌است. آثاری که از این قوم باقی مانده «قلعه سُنقُر» در اندیکا و «دژ اتابک» است. البته ترکان سلجوقی در شیراز حکومت می‌کردند، چون پادشاهان این قبیله فرزاندانشان را بدست افراد لایق می‌سپردند تا اینکه فنون جنگ و سیاست و مملکت‌داری را به آنها یاد می‌دادند و به همین دلیل پیش از اینکه به پادشاهی برسند آنها را اتابک می‌نامیدند که «سنقر، بن - هودد» بدست «اتابک لر» تربیت شده و قلعه‌هایی در کتک اندیکا و بنه‌وار لالی نیز سنگ‌نوشته‌ای با خط خوش در زمان جهانگیرخان سلجوقی نوشته شده که هنوز آثار آن موجود است. در همان محل ساختمان‌های زیادی از این قوم باقی مانده‌است.

این شهر در زمان صفویه مخصوصا شاه تهماسب اول، شهری آباد بوده که در اطراف آن تنباکو و سایر حبوبات که در آن زمان شهرت فراوانی داشته‌است کاشته می‌شد. بقعه هفت شهیدان که فرزندان موسی کاظم می‌باشند، بدست این پادشاه ساخته شده که آنها پنج مرد و دو زن می‌باشند. امروزه بقعه و صحنش توسط هیئت امنای آن بازسازی شده و قدمت گذشته را ندارد. در چند کیلومتری بقعه هفت شهیدان، «پَرنوشته» وجود دارد که با خط کوفی نوشته شده ولی متأسفانه بر اثر عدم حفاظت از این میراث گران‌بها، خطوط آن از بین رفته‌است و روی آنها را تراشیده‌اند به طوری که اصلا تشخیص آنها مشکل به نظر می‌رسد. نرسیده به پَرنوشته سمت چپ، روستایی قدیمی به نام «ده گه» وجود دارد که آثار و بقایای ساختمان‌های آن هنوز استوار و برقرار است. در نزدیکی این روستا، قبرستانی قدیمی وجود دارد، که روی یکی از سنگ قبرها نقش شمشیری حک کرده‌اند و در آن نوشته شده‌است: «مرز بین چهارلنگ و هفت لنگ».

افشاریان از طریق شوشتر و دشت بتوند به مسجد سلیمان وارد شدند و مدت زیادی در این منطقه نماندند و راه کهگیلویه و بویراحمد را در پیش گرفتند تا اینکه بعد از قائله ترکان افشاری که برعلیه نادرشاه برپا کرده بودند، نادرشاه نیز دوازده هزار خانوار را به سمت تبریز، خراسان و شهرهای دیگر کوچ داد و همچنین دوازده هزار خانوار ترک از ترکان افشاریه را از آنجا بالاجبار بیرون و بطرف خوزستان اعزام نمود و اسکان داد تا اینکه بعد از مرگش عده‌ای از بختیاری‌ها به وطن اصلی خود برگشتند و عده‌ای از ترکان نیز به سرزمین اولیه خویش بازگشت نمودند. ولی عده‌ای از آنها در بین منطقه راهدار و شوشتر باقی ماندند. و به قُندل زوها یا گندلزی‌ها معروف می‌باشند. افراد این طایفه بیشتر در شوشتر و سایر شهرهای خوزستان سکونت گزیدند و در نزدیکی درخزینه دارای آب و ملک زیادی نیز می‌باشند. هم‌اکنون رئیس ایل آنها حسین‌خان افشار بوده که در محل مذکور دارای قلعه‌ای بزرگ می‌باشد.

در زمان حکومت کریم‌خان زند که وی از اصفهان به شیراز رفته بود، توانست خانواده خود را بخاطر امنیتی که در بین بختیاری‌ها داشت از اصفهان به مسجد سلیمان کوچ دهد تا نهایتا به شیراز فرستاده شوند. کریم‌خان زند نیز تعداد زیادی از عشایر بختیاری را از کوهستان‌ها به دشت‌های اهواز، هویزه و تا نزدیکی خلف‌آباد (رامشیر) کوچ داد، ولی آنها بعد از مرگ کریم‌خان مجددا به کوهستان‌ها روانه شدند.

مسجد سلیمان در قرون وسطی «تُلغُر» و تا آغاز فعالیت‌های اکتشافی صنعت نفت «جهانگیری» نامیده می‌شد و با حفر چاه شماره یک خاورمیانه به «میدان نفتون» تغییر نام یافت. منطقه مسجد سلیمان زمانی در دست چهارلنگ‌ها بود و خوانین آنها بر این خطه حکومت می‌کردند.

در آخرین سال‌های سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار، محمد تقی خان بختیاری در خوزستان بر علیه حکومت مرکزی شورید. دفع شورش وی به دلیل فوت فتحعلی‌شاه ممکن نگردید. پس از فوت وی به علت بروز کشمکش‌های متعدد که بین شاهزادگان قاجار رخ داد سه تن از آنان به لندن فرار کردند. از این زمان به بعد تاریخ ایران بعد تازه‌ای پیدا می‌نماید.

ایران در آغاز قرن نوزدهم در اثر استعمارطلبی کشورهای بزرگ اروپا به دایره سیاست بین‌المللی کشیده شد و انگلیس که می‌خواست به نحوی بر خلیج فارس تسلط پیدا کند، از راه اعزام جاسوسانی بنام جهانگرد و باستانشناس در صدد کشف طرق امکان راه‌یابی به استعمار کشورها برآید. به همین دلیل شاهزادگان فراری را کمک نمود تا به بغداد آمده و با محمد تقی خان بختیاری ارتباط حاصل نمایند. انگلیس توانست با استفاده از شورش خان بختیاری علیه حکومت مرکزی، محمدشاه را از توجه به هرات بازدارد و او را درگیر با حکومت بختیاری سازد. پس از چند بار آشوب و شورش بالاخره خان بختیاری توسط حاکم اصفهان دستگیر و به تهران گسیل داده شد.

با دستگیری محمد تقی خان، نفوذ ایل چهارلنگ در منطقه مسجد سلیمان از بین رفت و از همین موقع نفوذ ایل هفت‌لنگ آغاز گردید و مسجد سلیمان جزء متصرفات طوایف هفت‌لنگ قرار گرفت. در مسجد سلیمان از زمان‌های دور نفت را با اصول اولیه استخراج می‌کردند و سادات قیری، نفت سفید و... را مانند سابق در بازارهای تهران، اصفهان، و شوشتر جهت بازسازی بقعه هفت شهیدان می‌فروختند.

در ۱۴۰ سال قبل، نفت سفید چشمه‌های مسجد سلیمان که به صورت بدوی استخراج می‌گردید و تصفیه نیز نشده بود، رقابت شدیدی در تهران و نقاط شمالی ایران با روغن چاه‌های نفت بادکوبه می‌نمودند.

بعد از قتل حسینقلی خان ایلخانی، یکی از خوانین صاحب نام دیگری که تا اوایل شروع بهره‌برداری از نفت، نامش را در تاریخ حکومت بختیاری و انقلاب مشروطیت می‌توان دید، حاج علیقلی خان معروف به «سردار اسعد» است. این شهر در زمان حکومت قاجاریه هم از قلع و قمع مصون نماند و علاوه بر جنگ‌های داخلی بین طوائف، با بستن قرارداد نفت بین مظفرالدین‌شاه و نماینده اعزامی ویلیام ناکس دارسی انگلیسی، خرمی و سرسبزی طبیعت مسجد سلیمان به کلی از دست رفت و اینجا، نه به صورت یک شهر مدرن درآمده و نه به همان حال اولیه خود باقی مانده‌است. با کشف نفت در این سرزمین، مردم اطراف برای کار کردن، به عنوان کارگر ساده به خدمت عده‌ای از خوانین بختیاری، آب و خاک اجدادی خود را رها کرده و در صنعت نفت با حقوق بسیار کم روزانه یک الی دو ریال جذب می‌شدند. بیشتر زمین‌داران محلی شهر نیز پراکنده شدند و مالک اصلی زمین‌های مردم ایران، انگلیسی‌ها شدند. شرکت نفت ایران و انگلیس، زمین‌های مسجد سلیمان را پس از حفر چاه شماره یک به عنوان تأسیسات نفت و ملک شرکت، در تیول خود گرفته بود و انگلیسی‌ها نام «Masjad – I – Sulaiman» که به اختصار «M.I.S» خوانده می‌شود را بر این شهر نهادند.

در سال ۱۳۰۳ شمسی رضاشاه پهلوی به همراه وزرای کابینه و خوانین بختیاری آن دوران به مسجد سلیمان سفر کرد و پس از بازدید از تأسیسات نفتی شهر و مشاهده قدیمی‌ترین آتشکده ایرانیان باستان در این شهر، لایحه‌ای از طرف خود به مجلس ارائه نمود و از همان تاریخ نام این شهر از میدان نفتون به «مسجد سلیمان» تغییر یافته است. در زمان دودمان پهلوی، مسجد سلیمان هم تا آنجایی که توانست، بوسیله چاه‌های نفتی که در حدود «۳۱۴» حلقه می‌باشند، منابع زیرزمینی این منطقه استخراج شده و انگلیس و آمریکا از این طلای سیاه آبادان گشته. در زمانی که بیش از ۴٫۵ میلیون بشکه نفت از این خاک بوسیله لوله‌های نفت بسوی دریاها و نهایتا کشورهای بیگانه سرازیر می‌شد، کارگران ایرانی حق مصرف یخ و سوار ماشین شدن را نداشتند. می‌بایستی با یک پای پیاده و با یک بطری پر از آب تلخ به سر کار خود بروند.

کارگران ایرانی حق استفاده از برق را نداشتند. تنها کسی یا کسانی می‌توانستند از وسایل رفاهی شرکت نفت ایران و انگلیس استفاده نمایند که مورد محبت «صاحب» قرار می‌گرفتند. هر ایرانی که این کلمه را مقابل انگلیسی‌ها به زبان نمی‌آورد و فراموش می‌کرد، فورا مورد غضب قرار می‌گرفت و از کار اخراج می‌شد. کارگران و کارمندان ایرانی از ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ به قوه و قدرت رسیدند و در آن هنگام صنعت نفت ایران به رهبری سید ابوالقاسم کاشانی، و محمد مصدق، ملی شد و انگلیسی‌ها را یکی پس از دیگری از خاک ایران بیرون راندند.

در فروردین‌ماه سال ۱۳۳۴ ش محمدرضا شاه پهلوی، پادشاه جوان آن زمان ایران از تأسیسات نفتی مسجد سلیمان و چاه شماره یک خاورمیانه در این شهر بازدید نمود.

در کتاب «تاریخ جغرافیایی خوزستان» راجع به مسجد سلیمان چنین نوشته شده است:
«در ۲۴ میل شرقی شوشتر بالای تپه سنگی بلند، صفه بزرگ خیلی کهنی است که از سنگ‌های بزرگ و کوچک بسیاری ساخته شده‌است و برخی تکه‌سنگ‌های آن به قدری بزرگ است که ده نفر نتوانند بزور هم آن را حرکت دهند. چون الوار آن حدود سنگ بزرگ را کار گذاشتن، از توانایی آدمی بیرون پنداشته‌اند، افسانه‌ای درست کرده و ساختن آن را به دیو نسبت داده‌اند.»

اقتصاد

اگر بگوییم این شهر نخستین شهر صنعتی ایران می‌باشد، سخن گزافی نگفته‌ایم. وجود اولین چاه نفت خاورمیانه، اولین پالایشگاه نفت خاورمیانه، اولین کارخانه گوگردسازی، اولین کارخانه تولید برق و … خود گواه بر این مدعاست. هم‌اکنون مسجدسلیمان در بخش صنعت یکی از قطب‌های صنعت ایران است. این شهر دارای کارخانجات صنعتی از جمله: کارخانه تولید سیمان کارون مسجدسلیمان، سد و نیروگاه مسجدسلیمان که در سال ۱۳۹۲ برای سومین سال پیاپی رتبه اول را در تولید برق کسب کرد، شرکت بهره‌برداری نفت و گاز مسجدسلیمان یکی از ۵ شرکت تابعه مناطق نفت خیز جنوب می‌باشد که گستردگی آن از ایذه تا ایلام و خرم‌آباد می‌رسد، کارخانجات تانک‌سازی شهید فرخ‌نیا، پالایشگاه گاز مسجدسلیمان، پتروشیمی بزرگ مسجدسلیمان، کارخانجات آلومینیوم‌سازی و … به علاوه اینکه این شهر دارای یک شهرک صنعتی می‌باشد که در آن کارخانجات کوچکی از جمله تولید آرد، سوسیس، ماکارونی، صنایع پلاستیک، گونی بافی و … می‌باشد.

پیشینه نفت و حیات دوباره مسجدسلیمان

«منابع نفت از تجزیه تدریجی مواد «آلی» بر اثر حرارت، فشار و بعضی از کاتالیست‌های طبیعی طی میلیونها سال به وجود آمده، این ماده مانند جریان آبهای زیرزمینی یا منابع دریاچه مانندی در اعماق زمین وجود ندارد بلکه در خُلل و فُرج سنگهای آهکی و ماسه‌ای که به صورت رشته‌های چین خورده در عمق چندهزار متری از سطح زمین واقع هستند، ذخیره شده‌است. بدین‌جهت زمین‌شناسان در محل‌هایی که‌امکان وجود این سنگها می‌رود به دنبال نفت می‌گردند. در واقع سنگهای آهکی که در کف دریاها از میلیون‌ها سال قبل رسوب کرده‌اند و اصطلاحاً مادر سنگ یا لایه نفت‌زا نامیده می‌شوند دارای مقدار زیادی از بقایای نباتات و حیوانات بوده‌اند که پس از گذشت زمان این بقایا به نفت تبدیل شده‌است، مخلوط آب شور، نفت و گاز طی میلیونها سال درنتیجه حرکات پوسته زمین و تراکم و درهم فشرده شدن لایه‌های رسوبی در داخل لایه‌های مُتخلخل و نفوذناپذیر زمین یا به عبارت دیگر سنگهای نفت‌گیر به حرکت درآمده و هنگامی که با سنگهای غیرقابل نفوذ (سنگهای آتشفشان مِتامورفیک و غیره) برخورد نموده حرکت آن متوقف و در قسمت بالای لایه نفت گیر (طاقدیس‌های زیرزمینی) ذخیره شده و آب شور در زیر و گاز در روی نفت قرار می‌گیرد. البته گاهی هم نفت در سرراه خود به لایه‌های غیرقابل نفوذ برخورد نمی‌کند و در نتیجه به سطح زمین نفوذ کرده و معادن سطحی قیر را ایجاد می‌کنند مانند دریاچه قیر تیری نیداد در آمریکای مرکزی»
احمد کسروی در مورد پیشینه نفت در خوزستان می‌نویسد:
«چشمه‌های نفت خوزستان از باستان زمان معروف بوده و استرابون در دو هزار سال پیش سخن از آنها رانده، پیش از امتیاز انگلیسیان مردم خوزستان به ویژه شوشتریان و بختیاریان از نفت‌هائی که خودبه‌خود از زمین بالا می‌زند بهره‌یاب بوده، آن را درخیک‌ها گِردآورده، به‌کار می‌بردند. نیز قیر یکی از محصول‌های خوزستان بود که از آن چشمه‌ها به‌دست می‌آمد و دولت سالیانه دوهزار تومان مالیات آن چشمه‌هارا می‌گرفت.»
کسروی با استناد به تذکره شوشتر چنین می‌نویسد:
«در تذکره شوشتر می‌نگارد چون نادرشاه در سال ۱۱۴۴ در عراق به جنگ عثمانیان می‌رفت، به ابوالفتح‌خان فرمان فرستاد که از معدن‌های قیر در نزدیکی شوشتر قیر برای ساختن کشتی‌ها به عراق بفرستد».
شایان ذکر است که این طلای سیاه در جای جای ایران به گونه چشمگیری به ودیعه نهاده شده‌است، میزان نفت و گاز به حدی بود که پاره‌ای مواقع به سان چشمه‌ای در سطح زمین جاری می‌گشت و عدّه‌ای به‌عنوان سادات قیری‌از چشمه‌های نفت بین مسجدسلیمان و نفت سفید سود می‌جستند، بنابراین به دنبال آن بود که در سوم اسفند ماه۱۲۸۶ خورشیدی توسط استعمارگران آن سوی جهان به مدد فن‌شناسی، مَتِه حفاری از ضخامت زمینی به قطر ۳۶۰ متر (۳۰۰۰ فوت) گذر کرد و آخرین ضربت خود را بر پهنه صخره‌ای سخت که منبع نفت در زیر آن قرار داشت فرود آورد و در سپیده دَم پنجم خرداد ۱۲۸۷ خورشیدی نفت با فشاری زیاد فوران نمود؛ و به دنبال آن بود که نفت و موضوع آن در خاورمیانه مسئله حیاتی گشت و اساس صنعت عظیم نفت در ایران به برکت همین چاه شماره یک مسجدسلیمان بنیان نهاده شد. وضعیت جدید، موجب پیدایش شرکتی شدکه به تَبَع آن، شهرستان‌مسجدسلیمان با ویژگیهایی، حیات خود را در جنوب‌غربی ایران و در سوی غربی رشته کوه‌های زاگرس ادامه داد.
اولین دکل چاه نفت با عظمت فراوان قد برافراشته و ماشین بخاری که مَتِه دوران را به حرکت درمی‌آورد هم‌اکنون در گوشه‌ای آرام و بی‌حرکت آرمیده‌است و تنها یادآور تلاش و کوشش جویندگان این طلای سیاه و تصاحب ذخیره آن می‌باشد.

کشف و فوران نفت

در روز ۱۶ ماه مه ۱۹۰۸ بوی تندگاز به مشام رسید درست ۱۰ روز بعد یعنی ۲۶ ماه مه ۱۹۰۸ برابر با۱۲۸۷ خورشیدی حدود ۱۱۰ سال پیش درساعت چهار بامداد نفت درعمق ۱۱۸۰ فوتی از چاه شماره یک مسجدسلیمان فوران کرد. رینولدز درمورد این روز تاریخی می‌نویسد :
«همان‌گونه که مَتِه حفاری با قدرت و زورمندی به کندن و کاویدن در گردش بود، در یک طبقه سخت سنگی، طبقه و لایه‌ای آن چنان سخت که ما هرگز قبلاً به مانند آن برخورد نکرده بودیم، طبقه‌ای که می‌توانست ویران کننده دستگاه باشد و مهار و دهنه زدن به آن کاری بس دشوار می‌نمود و کنترل چاه را بسیار مشکل و بَل محال می‌کرد، نفت فوران زد، بلافاصله و با سرعت، گودالی عمیق و بزرگ کنده شده تا نفت چاه دیوانه در آن، جا داده شود».
بوی بد گاز و فوران نفت منظره‌ای دیدنی و حادثه‌ای استثنایی بود آن هم در آن صبحدم که هوا هنوز تاریک بود و ستارگان در آسمان می‌درخشیدند و به دنبال آن بود که سیل تبریک برای رینولدز که به چنان موقعیت بزرگی دست پیداکرده بود سرازیر گشت.
ثریا اسفندیاری بختیاری در مورد مذاکره رینولدز با خانهای بختیاری و عقد قراداد در مورد اکتشاف نفت در سرزمین بختیاری‌ها می‌نویسد :
«... درسال ۱۹۰۴ (۱۲۸۳ خورشیدی) در یک روز خوش هوا و پرغنیمت برای گل‌های سرخ اصفهان، جورج رینولدز انگلیسی نماینده سرمایه‌دار معروف لندنی ویلیام ناکس دارسی، به سراغ خانهای بختیاری آمد و به آنها گفت: که از سه سال پیش، بیهوده به دنبال یافتن نفت در ایران بوده‌است. یک روز که پدربزرگم به سخنان رینولدز گوش می‌داد از او چنین شنید: جناب خان، با اجازه پادشاه، ما اقدام به حفر چاه‌هایی در مرزهای شمال غربی کشور نمودیم و تاکنون ۱۷۰۰۰۰ لیره را در این عملیات سرازیر ساختیم بدون این که قطره‌ای نفت نمایان شود… خان، ما به کمک شما و خانهای دیگر بختیاری احتیاج داریم تا تحقیقات و کشفیاتی در نزدیکی «ماماتِن» و مسجدسلیمان انجام دهیم. همین روستای مقدسی که می‌گویند مسجدسلیمان در قدیم آنجا بوده‌است، شایدشانس بیشتری آنجا در انتظارمان باشد. مرد انگلیسی پس از لحظه‌ای با این سخن نتیجه‌گیری کرد :
دوست داریم مردان شما میدان‌های نفتی را حفاظت کنند و البته آماده‌ایم حق‌الزحمه را به‌طور مناسبی بپردازیم. پدر بزرگم پاسخ داد: اعتماد شما موجب خوشوقتی ماست، امّا چنین کوشش بزرگی باید همراه با یک روح برادری انجام گیرد. ما نمی‌خواهیم مزد بگیران شما، بلکه شریکتان باشیم. سپس او انگشت درازش را در ریش سپیدش فرو برد و پس از مکث افزود: ما خواهان ده درصد از سود حاصله در شرکت هستیم. جرج رینولدز وحشت‌زده فریاد کشید: در این صورت پیش از این که بهره‌برداری‌مان شروع شود ورشکسته خواهیم بود.
سردار اسعد با تعجّب نگاهی به او کرده سپس با لحن مودبانه گفت :
در چنین صورتی بهتر است از نقشه‌تان منصرف شوید، امّا قدمتان همیشه نزد ما مبارک خواهد بود آقای رینولدز»
همان نویسنده در همان اثر صفحه ۶ در ادامه چنین می‌نویسد :
«... انگلیسیان از ادامه مذاکرات سرباز زدند تا این که عموزاده دیگری جای این عموی مرا گرفت… و ۳٪ مورد بحث همچنان باقی ماند و دگرگونی پیش نیامد تا در سال ۱۹۰۹ میلادی (۱۲۸۸ خورشیدی) که شرکت تازه‌ای بنام «آنگلوپرشیان اُویل کمپانی» مؤسسه اولیه را تحویل گرفت. به این سبب بود که بسیاری از بختیاری‌ها آنسان خصم انگلستان شدند».
همان نویسنده در همان اثر صفحه ۷ و ۸ می‌افزاید :
«... مذاکرات سالیان درازی ادامه یافت تا این که در پایان ۱۹۲۰ (۱۲۹۹ خورشیدی) قراردادی تحمیل گردید که بنابر آن، «کمپانی نفت ایران و انگلیس» به مشارکت بختیاری‌ها پایان داد و جز یک میلیون لیره برای سالهای جنگ، منبع بیشتری پرداخت نشد.»
پس از کشف، روند اکتشافات و استخراج نفت به‌طور روزافزونی زیاد شد و پیوسته بر تعداد حفرچاه‌ها درپهنه مسجدسلیمان اضافه می‌گشت که این روند، جویندگان و تصاحب‌کنندگان این طلای سیاه را بر آن داشت تا به تدارکات وسیعی اقدام کنند از جمله شرکت شهری با ویژگیِ خاص شهرهای صنعتی به‌ساختنِ‌تاسیسات، کارگاه‌ها و خانه‌هائی جهت سکونت کارکنان خارجی و ایرانی پرداخت، با استقرار خارجیان در مسجدسلیمان و امکانات زندگی آنان نطفه تبعیض طبقاتیِ مدنیّت آغازِ قرنِ بیستم در این شهر پا به عرصه حیات نهاد از تاریخ ۱۲۸۷ خورشیدی شهر مسجدسلیمان کنونی در پهنه جغرافیائی ایران بنیان نهاده شد.
«کمال اَطهاری»، میزان استخراج نفت و تحولات بعدی مسجدسلیمان را اینگونه نگاشته‌است :
«تولید نفت برای صادرات با تمام خطوط لوله مسجدسلیمان به آبادان از ۱۹۱۲ آغاز شد. استخراج نفت که در این سال ۴۳ هزار تن بود تا آخر جنگ اول جهانی به سالیانه ۱ میلیون تن و تا ۱۹۲۵ میلادی به بیش از ۴ میلیون تن در سال رسید. مسجدسلیمان تا سال ۱۹۲۸ میلادی تنها منبع استخراج نفت ایران بود تا در این سال در میدان نفتی عظیم هفتگل نیز فوران نفت آغاز و مسجدسلیمان در تولید نفت از انحصار خارج شد. اما تولید در منطقه همچنان افزایش یافت به‌طوری‌که در سال ۱۳۱۴ ه‍.ش (۱۹۳۵میلادی) اوج تولید در سراسر بهره‌برداری (۱۲۷ هزار بشکه در روز) رسید. بعد از اُفتی کوتاه در تولید نفت به علت ملی شدن این صنعت در ایران (۱۳۳۳–۱۳۳۰) به دلیل برنامه شرکت نفت ایران و انگلیس و دولت انگلیس بار دیگر استخراج نفت افزون شد که تا سال ۱۳۴۵ کمابیش ثابت بود. اما از این سال به بعد تولید نفت به سرعت کاهش یافت و بعد از بسته شدن چاه‌ها در سال‌های ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ تولید سالیانه آن به حدود تولید روزانه در گذشته محدود گشت. دلیل کم شدن تولید نفت این بود که بعد از حدود ۷۰ سال بهره‌برداری مداوم ۹۸٪ از مقدار نفت قابل حصول به صورت طبیعی از منطقه استخراج شد و از آنجا که بهره‌برداری از سایر میدان‌های نفتی به ویژه میدان‌های نفتی مرزی از اولویت برخوردار گردید، استخراج نفت در مسجدسلیمان که می‌بایست با تزریق آب یا گاز انجام پذیرد و این خود نیز مشکلاتی را به دنبال دارد، متوقف شده بدین ترتیب دلیل اولیه ایجاد شهر مسجدسلیمان‌از میان رفت، امّا از میان این دلیل همان‌طور که خواهیم دید زندگی و پویائی شهر را از میان برنداشت، هرچندیک دوره آن را «فسرده» (DEPRESS) کرد. شهر مسجدسلیمان از اوایل قرن حاضر هجری نزدیک به ۴۰ هزار نفر بوده‌است که نسبت به آن زمان جمعیت بالائی است.»
سید محمدعلی امام در مورد بنای دوباره مسجدسلیمان چنین می‌نویسد :
«... بنای شهر مسجدسلیمان در سال ۱۲۸۵ شمسی برابر با ۱۹۰۶ میلادی اتفاق شد، به این ترتیب که متصدیان امور شرکت نفت در آن سال عِمارتی در آن جا ساخته و شروع به حفر چاه شماره یک کردند. چون چاه به نفت رسید، پرمایگی آن توجه متصدیان شرکت را جلب نمود و آنان را به آینده امیدوار ساخت لذا بلافاصله شروع به ساختن راه‌ها و کندن چاه‌های دیگر نمودند و ساختمانهای بسیاری برای کارکنان اروپایی، هندی و ایرانی برپا کردند و همین که کار در آنجا فراوان شد مردم بسیاری از اطراف در مسجدسلیمان گرد آمده و به کار مشغول شدند و سرزمین ویران پر از سکنه و آبادی شد.»

ردیف	عنوان	توضیحات
۱	اولین چاه نفت ایران و خاورمیانه	در تاریخ ۵ خرداد ۱۲۸۷ در مسجدسلیمان به نفت رسید.
۲	اولین کارخانه گوگردسازی در ایران و خاورمیانه	در سال ۱۲۹۱ در منطقه بی بیان این شهر احداث شد و هم‌اکنون به عنوان موزه نفت توسط شرکت بهره‌برداری نفت و گاز مسجدسلیمان نگهداری می‌شود.
۳	اولین تصفیه خانه آب کشور	در سال ۱۲۹۷ در منطقه تل بزان احداث شد که آب شرب مورد نیاز منازل کارکنان انگلیسی و خانواده‌شان را تأمین می‌کرد.
۴	اولین کارخانه تولید برق در ایران و خاورمیانه	در منطقه تمبی و در جوار سدی تفریحی بر روی رودخانه‌ای با این نام احداث شد و کار برق‌رسانی به تأسیسات نفتی را انجام می‌داد.
۵	اولین راه‌آهن در ایران	به طول ۵۵ کیلومتر از مسیر درب‌خزینه در راه اهواز تا مسجدسلیمان جهت تسهیل نمودن امر جابجایی وسایل حفاری و دیگ بخار احداث شد.
۶	اولین فرودگاه در ایران	پس از انتشار خبر کشف نفت در این شهر یک تیم ارشد تحقیقاتی جهت انجام کارهای نقشه‌برداری و تحقیقاتی خود به وسیله هواپیما عازم این شهر شدند تا بدینوسیله مقدمات اولین فرود هواپیما در این شهر و ساخت اولین فرودگاه آغاز شود. این فرودگاه هم‌اکنون با نام فرودگاه شهید آسیایی در خدمت هواپیمایی نیروی زمینی ارتش (هوانیروز) می‌باشد.
۷	اولین و مجهزترین بیمارستان کشور
۸	اولین و مجهزترین آزمایشگاه طبی در کشور
۹	اولین کارخانه شیر پاستوریزه در کشور
۱۰	اولین واحد نوشابه‌سازی در کشور
۱۱	اولین کلوب تفریحی	با نام باشگاه مرکزی که در سال ۱۲۹۸ در این شهر ایجاد شد و شامل امکاناتی از قبیل: سینما، استخرهای شنا، بولینگ، زمین‌های تنیس، میزهای بیلیارد و پینگ پنگ و سالن فوتبال و مهمانسرا می‌باشد و هم‌اکنون پس از گذشت نزدیک به یک قرن به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
۱۲	اولین پیست و تیم دوچرخه سواری
۱۳	اولین باشگاه گلف بانوان
۱۴	اولین باشگاه گلف	در منطقه گلف بین محلات کلگه و بی بیان قرار دارد و هم‌اکنون جزو مجهزترین باشگاه‌های گلف ایران می‌باشد. همچنین محل استراحت بازیکنان تیم فوتبال نفت مسجدسلیمان در مهمانسرای این باشگاه می‌باشد.
۱۵	اولین استخر شنا در ایران	در محل باشگاه مرکزی قرار دارد و اولین استخر مدرن ایران به‌شمار می‌آید که قهرمانان زیادی را به ایران و آسیا معرفی کرده‌است.
۱۶	اولین باشگاه‌های ورزشی	از جمله باشگاه والیبال، پینگ پنگ؛ گلف، شنا، فوتبال، راگبی.
۱۷	اولین باشگاه سوارکاری در کشور
۱۸	اولین باشگاه اسکواش در کشور
۱۹	اولین پالایشگاه نفت در ایران و خاورمیانه	در کنار کارخانه گوگردسازی بی بیان احداث شد و محل تصفیه نفت خام در خاورمیانه بود.
۲۰	اولین واحد بهره‌برداری نفت در ایران و خاورمیانه	بنام شرکت نفت ایران و انگلیس که کار بهره‌برداری نفت را انجام می‌داد.
۲۱	اولین کارخانه گچ در کشور
۲۲	اولین زمین فوتبال رسمی در ایران و خاورمیانه	زمین فوتبال میدان که هم‌اکنون با عنوان ورزشگاه شهید بهنام محمدی در اختیار تیم فوتبال نفت مسجدسلیمان می‌باشد.
۲۳	اولین و مجهزترین بیمارستان کشور
۲۴	اولین و بلندترین پل فلزی ایران و خاورمیانه	بیش از صد سال پیش بر روی رودخانه تمبی احداث شد.
۲۵	اولین فرستنده خصوصی در ایران و خاورمیانه	با نام رادیو نفتون.
۲۶	اولین تله کابین در کشور و خاورمیانه
۲۷	اولین شهر صنعتی در ایران
۲۸	اولین موزه زمین‌شناسی

گردشگری

آثار باستانی

• آتشکده جاویدان یامعبد سرمسجد آتشکده‌ ای قدیمی است که مربوط به دوران پارس‌ها در شمال شرقی شهر مسجدسلیمان در یکی از قدیمی‌ترین محلات آن به همین نام (سرمسجد) قرار دارد.
• معبد بردنشانده: تخته سنگ و پلکانی در ۱۰ کیلومتری شهر و درجاده سد مسجدسلیمان، مربوط به دوران هخامنشیان که دارای یک آتشکدهٔ قدیمی می‌باشد.
• تپه باستانی کلگه زرین: تپه‌ای باستانی در جنوب شهر و در قدیمی‌ترین محلات آن به همین نام (کلگه) که در آن آثار باستانی و مجسمات و سنگ نبشته‌های زیادی کشف شده‌است.
• تپه باستانی گلگیر: شهری باستانی در منطقه‌ای به همین نام که در ۳۰ کیلومتری جنوب شهر قرار دارد.

جاذبه‌های مذهبی

• قدمگاه رضا: زیارتگاهی در میان کوه‌هایی در منطقه تمبی که گفتنی است آن هنگام ورود به ایران از آن مکان عبور کرده‌اند.
• بی‌بی زهرا: در ۲ کیلومتری جنوب شهر در بلوار محمدی در مسیر تمبی قرار دارد.
• هفت شهیدان: آرامگاهی که گفته می‌شود از خاندان پیامبر بوده‌اند. این آرامگاه به سبک معماری دوران قاجار ساخته شده‌است.
• سقاخانه ابوالفضل: سقاخانه‌ای قدیمی مربوط به دوران قاجار می‌باشد که در محله کلگه در کنار کاروانسرای قدیمی آن قرار دارد.
• بی‌بی بطولی: در ابتدای ورودی شهر در مسیر اهواز قرار دارد.
• آرامگاه شهدای گمنام: مربوط به قبر شهید ۱۳ ساله دوران دفاع مقدس بهنام محمدی و ۶ شهید گمنام دیگر درابتدای ورودی شهر واقع شده‌است.

موزه‌ها

• موزه نفت مسجدسلیمان: مربوط به آثار و وسایل قدیمی دوران کشف نفت در این شهر می‌باشد. همچنین انواع و اقسام نفت‌های کشف شده در آن با مشخصات کامل می‌باشد که در منطقه بی‌بیان در اولین پالایشگاه نفت ایران و خاورمیانه واقع شده‌است.
• موزه مردم‌شناسی مسجدسلیمان: در منطقه کلگه در کنار تپهٔ باستانی کلگه زرین واقع شده‌است؛ که آثار مختلف در مورد قومیتهای مختلف کشورمان از جمله لباس، فرهنگ و صنایع دستی در آن وجود دارد.

مناطق نمونه گردشگری و طبیعی

• منطقه نمونه گردشگری تاراز: دارای قلّه‌ای برف‌گیر و جنگل‌های انبوه بلوط می‌باشد و مرز بین خوزستان و چهارمحال بختیاری را تشکیل می‌دهد. در فصول سرد سال و با بارش اولین برف، این منطقه پذیرای مردم مشتاق به ورزش‌های زمستانی از اغلب نقاط استان خوزستان است.
• روستای سوسن سرخاب: از زیباترین روستاهای خوزستان و در ۱۰۰ کیلومتری شمال شهر مسجدسلیمان و در دل کوه‌ها و جنگل‌های زاگرس واقع شده و دارای چندین رودخانه و آبشارها و باغ‌های زیبا است.
• منطقهٔ حفاظت شده شیمبار: این دشت دارای یک تالاب بزرگ و همچنین تاکستان‌های وحشی است و همه ساله خصوصاً در اواخر زمستان و نوروز به دلیل آب و هوای مطبوعش و همچنین طبیعت دلنوازش پذیرای مهمانان زیادی می‌باشد. آبشار بلند و زیبایی به نام آب شلا در این منطقه وجود دارد که برای رسیدن به آن نیاز به اندکی کوه پیمایی است.
• پارک جنگلی و سد تفریحی تِمبی: پارک جنگلی در کنار رودخانه‌ای به همین نام قرار دارد، بر روی این رودخانه سدی کوچک ساخته شده که محل احداث اولین کارخانهٔ برق ایران و خاورمیانه می‌باشد. همچنین پشت این سد دریاچه‌ای قرار دارد که امکان قایق‌سواری و شنا در آن وجود دارد.
• جزیره کوشک: واقع در دریاچهٔ سد شهید عباسپور در بخش اندیکا، که بزرگترین دریاچه آب شیرین کشور می‌باشد و دارای حدود ۳۰۰ اتاق در ویلاهای خود می‌باشد.
• چشمه‌های آب گرم گُل‌گیر: به دلیل وجود گوگرد در کوه‌های این منطقه از دل آن‌ها چشمه‌هایی بیرون می‌آید که آب آن در زمستان نیز گرم بوده و خواص درمانی بسیاری دارد.
• تنگه لیموها: تنگه یا شکافی بین کوه‌های پشت سد شهید عباسپور که مملو از درختان لیمو می‌باشد و همچنین یک غار زیبا در انتهای تنگه وجود دارد که چشمه‌ای جوشان در میان آن است.
• چم آسیاب: در ۵ کیلومتری مسجدسلیمان و ابتدای جاده اندیکا منطقه چم آسیاب قرار دارد. در انتهای جادهٔ روستا چشمه‌ای زیبا و آبشاری کوچک قرار دارد که در فصول زمستان و اوایل بهار پذیرای گردشگران و میهمانان نوروزی است. نهر به وجود آمده در زیر آبشار برای افراد آشنا با فنون شنا مکانی مناسب برای گذراندن اوقات فراغت است.

سایر اماکن تفریحی و گردشگری

• مدرسه انگلیسی‌ها: در منطقه هشت بنگله این شهر واقع شده‌است که محل تحصیل فرزندان کارکنان انگلیسی در دوران کشف نفت بود.
• کلیسای نمره چهل: در محله نمره چهل واقع شده‌است و محل عبادت ارامنهٔ قدیمی که در مسجدسلیمان زندگی می‌کردند بود.
• چاه نفت شماره یک: نخستین چاه نفت ایران و خاورمیانه که در سال ۱۲۸۷ به نفت رسید.
• قبرستان خارجی‌ها: قبور خارجی‌های ساکن مسجدسلیمان مربوط به ۱۰۰ سال پیش تا قبل از انقلاب می‌باشد در ابتدای شهر قرار دارد.
• باشگاه مرکزی: اولین و مجهزترین باشگاه تفریحی کشور می‌باشد که در حدود ۱۰۰ سال پیش تأسیس شد و شامل سینما، استخر شنا، زمین تنیس، پینگ پنگ، بولینگ، بیلیارد، سالن فوتبال و

مهمانسرا می‌باشد

سینما

اولین بار نمایش فیلم برای عموم مردم در کشور ایران در این شهر اتفاق افتاد. این شهر هم‌اکنون دارای ۴ سینمای قدیمی می‌باشد که ۱ سینما تمام فعال، ۲ سینما نیمه فعال و ۱ سینما تعطیل هستند.

• سینما باشگاه مرکزی: در کلوب تفریحی به همین نام قرار دارد و قدیمی‌ترین سینمای کشور می‌باشد؛ که البته در حال حاضر جهت مناسبت‌های خاص ویژه خانواده شرکت بهره‌برداری نفت و گاز مسجدسلیمان قابل استفاده می‌باشد.
• سینما فرهنگ: ویژه کارکنان آموزش و پرورش و خانواده‌شان در محل نمره چهل در کانون پرورشی شهید رجایی قرار دارد.
• سینما هلال: تنها سینمای شهر که استفاده از آن برای عموم آزاد است. این سینما قبل از انقلاب متعلق به پدر مهران عبدشاه مدیر و مجری شبکه تلویزیونی IPN بود.
• سینما آلی پور: که بعد از انقلاب تعطیل شد.

هتل‌ها و مراکز اقامتی

مسجدسلیمان دارای دو هتل ۳ ستاره است. به علاوه آن؛ خود شرکت نفت دارای مهمانسراهای ویژه‌ای جهت مهمانان خود می‌باشد، همچنین در روبروی ترمینال مسافربری ولیعصر یک شرکت خصوصی در حال ساخت یک هتل ۴ستاره می‌باشد.

• هتل جهانگردی: واقع در پنج بنگله روبروی پارک شکوفه‌ها.
• هتل فرهیختگان: در ابتدای شهر قرار دارد و زیر نظر دانشگاه آزاد اسلامی فعالیت می‌کند.
• مهمانسرای والفجر: متعلق به شرکت نفت که در گذشته محل استفاده خاندان پهلوی هنگام سفرهای زمستانی و نوروزی خود به مسجدسلیمان بوده و در حال حاضر مختص مهمانان درجه یک شرکت بهره‌برداری نفت و گاز مسجدسلیمان می‌باشد.
• مهمانسراهای نفت ۱ و نفت ۲: متعلق به شرکت نفت که اولی در منطقه گلف و ویژه بازیکنان تیم فوتبال نفت مسجدسلیمان و خانواده‌شان می‌باشد و دومی در چهارراه بهداری نبش کوچه نرس هاستل قرار دارد و ویژه مهمانان شرکت نفت خصوصاً کارکنان غیربومی و مأمور از نقاط دیگر شهر می‌باشد. این مهمانسراها دارای امکانات متنوعی از قبیل میز پینگ پنگ، بیلیارد، بویلینگ، کلوب تفریحی هستند.

ساختار شهری

معماری

برخی ساختمان‌های مسجدسلیمان که در دوره فعالیت شرکت نفت ایران و انگلیس ساخته شده‌اند سبک معماری انگلیسی داشته که اغلب در اثر گسترش و نوسازی در شهر تخریب شده‌اند. بخش‌هایی از آن هنوز به نام‌های انگلیسی آن دوره مانند منطقه کمپ کرسنت و اسکاچ کرسنت و کمیک لب کرسنت (Chemic Lab) معروف است.

محله‌های مسجدسلیمان

محدودهٔ مسجدسلیمان ناهموار و دارای پستی و بلندی‌های زیادی است. شرکت نفت منازل و ادارات خود را در نقاط مناسبتر احداث کرده و به همین دلیل محله‌های این شهر از هم فاصله داشتند. در سال‌های اخیر به دلیل رشد جمعیت شهر و عدم کنترل اولیه‌ای که بر ساخت و ساز وجود داشت، فاصلهٔ بین محلات کم شده و در بسیاری جاها، کاملاً به هم چسبیده هستند.

وجه تسمیهٔ محله‌ها

نام محلات بیشتر از نام چاه‌های نفت یا ادارات شرکت نفت گرفته شده‌است؛ مانند نمره یک که از نام چاه شمارهٔ یک گرفته شده‌است. بسیار از محله‌ها به همین ترتیب به یک نمره خوانده می‌شوند که بیشترین آن نمره چهل است. اسم برخی محلات هم از نام طوایفی گرفته شده که برای اولین بار در آنجا سکنی گزیده‌اند؛ مانند مال‌جونکی. برخی جاها هم افرادی که از شهرهای دیگر برای کار به مسجدسلیمان آمده بودند، در کنار هم اقامت کرده و خانه ساخته‌اند؛ مانند لین‌اصفهانی‌ها یا محل اقامت کارکنان خارجی شاغل در شرکت نفت مانند لین هندی‌ها.

نام محله‌ها

باشگاه مرکزی:ورودی مسجدسلیمان

• سرمسجد (به سکون ر): این محله به علت آثار باستانی که روی تپه‌ای بالای آن وجود دارد و منسوب به سلیمان است، سرمسجد نامیده شد. نام‌گذاری مسجدسلیمان در دیماه ۱۳۰۳ شمسی هم به علت همین آثار می‌باشد.
• نمره‌یک: مرکز شهر مسجدسلیمان است و به علت وجود «چاه شماره یک» (اولین چاه نفت ایران-خاورمیانه) در این محله، به این نام معروف شد. نمره یک از لحاظ اقتصادی مهمترین محله و منطقه شهر به دلیل وجود بازار و چاه شماره یک می‌باشد.
  • کلگه: به علت وجود تپه‌ای باستانی به نام «کلگه زرین» یا کلگه زری، کلگه نامیده شده و از اولین محله‌های است که قدمت باستانی دارد و در تشکیل شهر مسجد سلیمان سهم بسزایی داشته‌است.
• هوانیروز
• تلخاب (به فتح ت)
• نفتک (به فتح ت)
• باغ چشمه‌علی (به سکون ه)
• باشگاه سوارکاران
• چهاربیشه
• نصیرآباد
• کولرشاپ Cooler Shop: نام خود را ازیکی از ادارات شرکت نفت گرفته‌است.
• ریل وی یا Rail Way: به خاطر وجود یکی از ایستگاه‌های قطار در این محله به این اسم نامیده شده‌است.
• بازار چشمه‌علی (به سکون ه): در گذشته چشمه‌ای با همین نام در این محله وجود داشته‌است. همچنین بازارچه قدیمی در این محله احداث شد که از رونق خوبی برخوردار بود و اکثر ساکنان محلات شمالی شهر برای تهیه مایحتاج خود به آنجا می‌رفتند. با زار چشمه علی بعلت وجود چندین مدرسه قدیمی، شعبه قدیمی بانک ملی، زبانکده، بهداری، کودکستان، بازارچه، باشگاه، پارک جنگلی و خانه‌های سازمانی نفت و ارتش، از قدیم یکی از امن‌ترین و بهترین محلات شهر بوده‌است.
• لین اصفهانی‌ها (به کسر ل و سکون ی - LANE)
• محله حسین قصاب (مال گندلی‌ها - به فتح گ، سکون ن، و فتح د): که در دوران حکومت محمدرضا شاه پهلوی به کوی کاوه مشهور بوده‌است و هنوز در فیش‌های آب و برق نام کوی کاوه نوشته می‌شود و نام‌های پیش گفته فقط جنبه شفاهی دارند.
• لین هندی‌ها: درابتدا محل اقامت کارکنان هندی بوده و اکنون کاملاً از بین رفته‌است.
• دره گلگیری‌ها (به ضم گ اول)
• مال جونکی (به سکون ل)
• سرکوره‌ها (کوی شهید موسوی) که بعلت وجود معدن گچ و کوره‌های گچ پزی به این اسم نامگذاری شد.
• مال شنبه (کوی شهید لرستانی - به سکون ل)
• پنج بنگله (به فتح ب، سکون ن و گ و کسر ل)
• هشت بنگله (بنگله به خانه‌های ویلایی لوکس کارمندان عمدتاً خارجی شرکت نفت که به همراه خانواده‌هایشان در آن‌ها زندگی می‌کردند، گفته می‌شود)
• شاه‌نشین (به سکون ه)
• مال‌کریم (به سکون ل)
• نمره یازده
• دره‌اشکفت: محلی‌ها آن را دراشکفت (به فتح د، کسر ر، سکون ش، و ضم ک) می‌خوانند. اشکفت در گویش بختیاری به معنی غار است.
• نمره‌دو
• پانسیون خیام
• سی برنج (C.Branch) به معنی بخش C یا منطقهٔ C.
• کمپ کرسنت (Camp Crescent) که کرسنت به معنی تپه یا قله می‌باشد. (نام کمپی که روی تپه ساخته شده)
• اسکاچ کرسنت (ُScotch Crescent)
• کمیک لب کرسنت Chemic Lab: منطقه‌ای که آزمایشگاه شیمیایی نفت در آن احداث شده بود.
• نفتون
• پشت‌برج (به کسر ت)
• باغ ملی (به سکون غ)
• افرمبی (به فتح الف و ر): محله‌ای که پشت گاراژ شرکت نفت، بین باغ ملی و محلهٔ پشت برج قرار دارد. در گذشته در این محله اداره‌ای با نام ادارهٔ تعمیرات راه و ساختمان منطقه وجود داشته‌است. نام انگلیسی این اداره Field Road Maintenance And Building بوده و حروف اول نام این اداره (F. R. M. B) است. انگلیسی‌ها در آن زمان نام این اداره را به صورت خلاصه یعنی (اف، آر، ام، بی) و با سرعت اِفرَمبی تلفظ می‌کردند. این نام، بعدها در گویش محلی به افرمبی تغییر کرد.
• مین آفیس (به کسر م، سکون ی و ن): اداره مرکزی شرکت نفت (Main Office)
• سبزآباد: این محله در مرکز شهر مسجدسلیمان قرار دارد و قسمتی از محلهٔ نمره چهل می‌باشد. یکی از محلات قدیمی می‌باشد که در حال حاضر هنرستان شبانه‌روزی کار و دانش امیرکبیر که در گذشته دانشسرای تربیت معلم بود و قبل از انقلاب هم دبیرستانی مخصوص ادبیات بود و در گذشته بزرگترین هنرستان غرب کشور بود که افراد از شهرها و استان‌های مختلف کشور در این مکان تحصیل کرده و آموزش دیده‌اند. در حال حاضر قسمتی از این هنرستان به کتابخانه عمومی شهید بهنام محمدی تبدیل شده‌است.
• نمره‌چهل
• پشت کوه
• دره‌خرسان
• بازار شوشتری‌ها
• درهٔ سوکیاس
• نمره‌هشت
• بی‌بی یان (جمع بی‌بی):که در گذشته بسیاری از کارخانه‌ها و پالایشگاه‌ها در آن فعالیت می‌کردند
• مرغ آباد
• شیخ‌آباد
• شالو آباد
• لین فرهنگیان
• مال بالا عیدی مختار
• چهارراه خانعلی طاهری
• خواجه آباد
• نفت آباد
• تمبی (به کسر ت و سکون م و ب): از مناطق قدیمی و در فاصله‌ای نسبتاً دور از شهر و در کنار رودخانهٔ فصلی به همین نام قرار دارد.

ورزش

اولین استخر شنای ایران در این شهر احداث شد و بدین ترتیب پایه‌گذار ورود شنا به ایران بود. اولین زمین تنیس و میز پینگ پنگ و بیلیارد هم برای اولین بار در این شهر مورد استفاده قرار گرفت. اولین زمین گلف ایران هم در منطقه بی‌بی‌یان این شهر بنیان شد و تیم نفت این شهر هم‌اکنون جزو تیم‌های شرکت‌کننده در مسابقات لیگ ایران است. در رشته وزنه‌برداری مسجدسلیمان از دیرباز به عنوان یکی از قطب‌های وزنه‌برداری حضور داشته و تیم نفت مسجدسلیمان سال‌ها عنوان قهرمانی ایران و آسیا را به یدک می‌کشید از وزنه برداران شهیر این شهر مهران و بهمن مطلق، امیری منگشتی قهرمان آسیا و رکورددار وزن خود در آن زمان، پهلوان شمسی قهرمان کنونی هفت دوره پیشکسوتان جهان و رکورددار جهان، نواب نصیرشلال قهرمان جهان و قهرمان المپیک ۲۰۱۲ لندن اشاره کرد. باید اضافه کرد که تیم فوتبال نفت مسجدسلیمان در سالهای اخیر در لیگ برتر حضور داشته این تیم در لیگ برتر سال ۹۸–۹۹ جزو تیمهای برتر در لیگ بود که لیگ خلیج فارس را با رتبه هشتم به پایان رساند و همچین از شگفتی‌های لیگ برتر خلیج فارس بوده که نیم فصل بازی‌ها رو بدون حتی یک باخت پشت سر گذاشت.

ترابری

پایانه مسافربری شهرداری مسجدسلیمان

این شهر با اهواز مرکز استان خوزستان، ۱۲۵ کیلومتر فاصله دارد. جاده مواصلاتی مسجدسلیمان با مرکز استان فرسوده و دارای کیفیت حداقلی می‌باشد.

همچنین این شهر دارای جاده آسفالته تا شهرهای لالی، شوشتر، هفتکل، ایذه، باغملک و استان چهارمحال و بختیاری می‌باشد.

پایانه مسافربری ولیعصر

در شمال شهر در منطقه نفتک واقع است و کار جابجایی مسافران را به وسیله اتوبوس‌ها و سواری‌های پلاک کرایه انجام می‌دهد.

فرودگاه

این شهر دارای یک فرودگاه نظامی در شمال شرقی خود است که در حال حاضر به نام فرودگاه شهید آسیایی نامیده می‌شود این فرودگاه اولین فرودگاه کشور بوده و در دوران جنگ ایران و عراق در خدمت هواپیمایی نیروی زمینی ارتش (هوانیروز) بود و طی موشک باران‌های رژیم بعث عراق دچار خسارات و نواقصی شد تا از کاربری عمومی بیفتد اما در سال ۱۳۸۷ و هم‌زمان با یکصدسالگی کشف نفت در این شهر دولت و وزارت نفت با بودجه‌ای ۶ میلیاردی کار ترمیم و بازسازی آن را از سر گرفت.

ولی تاکنون آماده خدمات‌رسانی به مردم این شهر و شهرهای اطراف نشده‌است.

راه‌آهن

اولین راه‌آهن ایران در این شهر قرار داشت و جهت حمل بار و باربری مورد استفاده قرار می‌گرفت که در دوران جنگ هشت ساله از بین رفت.

مراکز آموزش عالی

• مراکز عالی آموزشی این شهر به شرح زیر می‌باشد که عبارتند از:
• مجتمع آموزش عالی سلامت مسجد سلیمان: دانشکده پرستاری
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد مسجدسلیمان
• مرکز آموزش علمی کاربردی صنعت نفت مسجدسلیمان
• دانشکده سما مسجدسلیمان
• دانشگاه پیام نور مسجدسلیمان
• مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای خمینی
• هنرستان صنعتی نزاجا (تعطیل)
• مرکز آموزش پرستار یا زهرا
• دانشگاه فرهنگیان مسجدسلیمان

جستارهای وابسته

مجتمع آموزش عالی سلامت مسجد سلیمان

منابع

• عباسی شهنی، دانش (۱۳۸۳)، تاریخ مسجدسلیمان، تاریخ تحولات صنعت نفت، انتشارات هیرمند
• مسجد سلیمان، تصویر ایران بدون نفت؟ بی‌بی‌سی فارسی
• May 26, 1908: Mideast Oil Discovered — There Will Be Blood, Wired.com
• MAY 26 - EVENTS, Today in Science History (todayinsci.com)

http://nedaesfahan.ir/57950/تاریخچه-ای-عجیب-از-شهر-مسجد-سلیمان.htm

http://www.ichodoc.ir/p-a/CHANGED/58/HTML/58-2.HTM