وزارت آموزش و پرورش

وزارت آموزش و پرورش نام سازمان آموزش کشوری ایران است که مسئولیت آموزش کودکان، نوجوانان و نیز تربیت آموزگار را در این کشور بر عهده دارد.

وزارت آموزش و پرورش

سازمان دید کلی
بنیان‌گذاری	۱۹۶۴ (میلادی)
حوزهٔ قدرت	ایران
کارکنان	۹۵۵٬۲۹۱ (۲۰۱۹)
وزیر مسئول	یوسف نوری
گروه بالادست	دولت جمهوری اسلامی ایران
وبگاه	medu.ir

این وزارتخانه از سال ۱۳۴۳ که از وزارت اطلاعات و فناوری جدا شد، مسئولیت آموزش عالی (دانشگاه‌ها) را نیز عهده‌دار بود؛ اما پس از تشکیل وزارت علوم برای اداره‌ی امور دانشگاه‌ها و امور پژوهشی در سطوح عالی، وزارت آموزش و پرورش وظیفه‌ی آموزش رایگان همه‌ی افراد در مقاطع پیش‌دبستانی، ابتدایی، دوره‌ی اول متوسطه، دوره‌ی دوم متوسطه و همچنین اداره‌ی دانشگاه فرهنگیان برای تربیت معلم و دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی را بر عهده دارد. همچنین تمامی مهد کودک‌ها باید برای فعالیت خود از وزارت آموزش و پرورش مجوز بگیرند. وزارت آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، دارای جداسازی جنسیتی از پایین‌ترین مقطع است و آموزش آن، مفاهیم مذهبی (دین رسمی کشور) را به همراه دارد. پس از انقلاب ۱۳۵۷، آموزش در ایران به شکل کلی، «اسلامی‌سازی» شد.

پیشینه

جمهوری اسلامی ایران

جلد کتاب تعلیمات اجتماعی متعلق به دوره پهلوی دوم که پس از جنجال حذف دختران از کتب درسی آموزش و پرورش ایران، توسط کاربران و یورونیوز برای مقایسه به کار رفت.

در دوران جمهوری اسلامی، آموزش در ایران با زیرساخت‌های دوره پهلوی ادامه یافت و دولت انقلابی جدید تصمیمی برای توقف آموزش عالی در کشور نگرفت. با این حال، تغییراتی نیز رخ داد. مهمترین دگرگونی، «اسلامی‌سازی» سیستم آموزش ایران و دگرگونی وزارت آموزش و پرورش بود. همگی دانش‌آموزان از نظر جنسیتی جدا شدند و جداسازی جنسیتی، وارد آموزش در این کشور شد. کتاب‌ها و نوشتار آموزشی نیز کم‌کم بر اساس نظریات کارشناسان جمهوری اسلامی، تغییر کردند و در طی شش ماه پس از انقلاب ۱۳۵۷، مطالب آموزشی مبتنی بر اسلام به آموزشگاه‌های ابتدایی این کشور، وارد شد.

بر پایه گزارشی از رادیو فردا، سوگیری‌های اصلی وزارت آموزش و پرورش نمایانگر آن است که مقابله با «تهاجم فرهنگی غرب»، به دغدغه اصلی مسئولین این تشکیلات وزارتی و سایر متولیان فرهنگی ایران، تبدیل شده‌ است. این رسانه، در ۲۱ مرداد ۱۳۸۹ به شواهدی دست یافت که وزارت آموزش و پرورش در تدارک سری تازه‌ای از اقدامات تبلیغی ایدئولوژیک و سیاسی برای سال‌های تحصیلی آینده بوده‌ است و از فشار روحانیون برای این کار، خبر داد.

در اواخر دههٔ ۱۳۹۰، حذف تصویر دختران از روی جلد کتاب درسی سوم ابتدایی به شدت خبرساز شد. منتقدان این عمل، حذف تصاویر دختران را نشانه‌ای از تبعیض جنسیتی ساختاری علیه زنان و تمایل‌ داشتن به حذف زنان از صحنه اجتماع ایران، عنوان کردند. ریش‌دار کردن مردان نیز در کتاب‌های درسی رسمی کشور، در این دوران انجام شد. آموزش ایدئولوژیک کودکان نیز در دوران جمهوری اسلامی، خبرساز و مورد توجه بوده‌ است؛ وجود قابل توجه مناسک مذهبی در کتاب‌های درسی، همچون آموزش ریاضی با تصاویر «وضو گرفتن»، به اعتراضات دربارهٔ «آموزش ایدئولوژیک کودکان در ایران» دامن زده‌است.

سعید پیوندی در رادیو فردا گفته است که آموزش در دوران جمهوری اسلامی با هدف اصلی تحمیل یک نظام ارزشی و فرهنگ دینی خاص به نسل جوان ایران انجام می‌شود. او دلیل فقر کیفیتی آموزش رسمی ایران در این دوران را کمبودها و مشکلات مربوط به امکانات آموزشگاه‌ها، روش‌های سنتی آموزشی، توانایی‌ها و مهارت‌های آموزگاران برای کاربرد روش‌های تازه و متحول‌ کردن آموزش و یادگیری می‌داند.

در سال ۱۳۹۹، گزارش‌های فراوانی از خودکشی دانش‌آموزان ایرانی منتشر شد. در آبان ۱۳۹۹ اعلام شد که تنها در یک ماه گذشته، شش دانش‌آموز ایرانی تنها در شهر رامهرمز خودکشی کرده‌اند. چرایی برخی از این خودکشی‌ها بر پایه اعلام‌های رسمی، مربوط به مشکلات مالی تهیه تلفن‌همراه هوشمند برای حضور در کلاس‌های آنلاین (پس از دنیاگیری کووید-۱۹ در ایران) بوده‌ است. پس از این گزارش‌ها، انتشار هرگونه گزارش مشابه، ممنوع شد.

در بهمن ۱۳۹۹، وزیر آموزش و پرورش ایران رسماً اعلام کرد که «از هر دانش‌آموز می‌توان یک خمینی تولید کرد». در دوران همین وزیر بود که مشخص شد چهار هزار مدرسهٔ کانکسی در ایران وجود دارد. کمی بعد نیز در پی رخ دادن یک آتش‌سوزی در یک مدرسهٔ کانکسی در استان خوزستان، که باعث سوختگی سه آموزگار و چند دانش‌آموز شده بود، یکی از دانش‌آموزان جان باخت. در دوران همین وزیر همچنین معاون وزیر آموزش و پرورش ایران اعلام کرد که ۳۰ درصد دانش‌آموزان ایرانی در دوران کرونا از ادامهٔ تحصیل محروم و بازمانده‌اند.

اعتصاب سراسری معلمان ایران و استخدام روحانیان به‌عنوان آموزگار

مقالهٔ اصلی: اعتصاب سراسری معلمان ایران و روحانی‌گرایی در ایران

در سال ۱۴۰۰، هنگامی که در این دوره آموزگاران و فرهنگیان ایرانی چند اعتصاب سراسری را برای اعتراض به نقض حقوقشان، کم بودن دستمزد‌ها و… برگزار کرده بودند، استخدام طلاب (روحانیون شیعه) در آموزش در دستور کار وزارت آموزش و پرورش قرار گرفت. این وزارتخانه استخدام ۲۵ هزار طلبه به‌عنوان آموزگار را برای اسلامی‌سازی آموزشگاه‌ها لازم دانست و چنین کاری را قانونی و بر پایهٔ مصوبات مجلس و شورای عالی انقلاب فرهنگی اعلام کرد. منظور از این قانون، قانون مصوب سال ۱۳۷۵ مجلس شورای اسلامی در مورد به‌خدمت‌گیری روحانیان در آموزش بود. همزمان با این رخداد، ستاد همکاری حوزه‌های علمیه و آموزش و پرورش از چنین طرحی دفاع کرده و استخدام‌ شدن ۲۵ هزار طلبهٔ جدید در آموزش و پرورش را درست دانست و اعلام کرد که در طول تنها یک سال گذشته، ۴۴۰ طلبهٔ دیگر به عنوان آموزگار استخدام شده بودند اما باز هم شمارشان کم بود. چنین اقداماتی، در راستای «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش» انجام شده‌ است. این سند، از سوی سید علی خامنه‌ای ابلاغ شده است. این ستاد، همچنین اعلام کرد: «پیشینه تعلیم و تربیت در ایران قرن‌ها در اختیار حوزه‌های علمیه بوده (تا پیش از دوران رضاشاه) و اکنون سند تحول بنیادین آموزش و پرورش احیای ارزش‌های معرفتی و دینی است».

در اعتراض به این موارد، کانون صنفی معلمان ایران در بیانیه‌ای به پایین بودن حقوق آموزگاران، نبود امنیت شغلی و حق بیمه و همچنین «جذب طلاب به عنوان معلم در مدارس» اعتراض کرد. کانون صنفی آموزگاران، آزادی آموزگاران زندانی را نیز درخواست کرد؛ کسانی که از چند سال پیش از این، پس از شرکت در اعتصاب سراسری معلمان در زندان به‌سر می‌برند. این کانون، پایان یافتن برخوردهای سرکوب‌گرانه با آموزگاران را نیز خواستار شد.

«نکتهٔ قابل تأمل و نگران‌‌کننده اینکه به طلبه‌ها اجازه داده می‌شود نه‌تنها در رشته‌های علوم تربیتی و دینی که در هشت رشته متنوع دیگر دبیری و آموزگاری از جمله آموزگاری ابتدایی، دبیری ادبیات فارسی، دبیری علوم اجتماعی، دبیری تاریخ و دبیری فلسفه می‌توانند در آزمون استخدامی شرکت کنند.» (بخشی از بیانیهٔ کانون صنفی معلمان ایران)

کانون صنفی معلمان ایران همچنین استخدام آخوندها را «پیش و بیش از هر چیز بیانگر نگاهی غیر تخصصی به موضوع آموزش و پرورش» و «بی‌اعتمادی به علم و نهادهای علمی جدید و نفوذ و سیطره هر چه بیشتر حوزه‌های علوم دینی بر آنها» شمرد. این بیانیه همچنین به تغییرات گسترده در کتاب‌های درسی ایران، اعتراض کرد و نوشت: «علم جدید را به بهانهٔ سکولار بودن تخطئه می‌کنند اما به جز نفرت‌پراکنی در مورد آنچه غیرخودی می‌دانند، هیچ بدیل مناسبی را عرضه نمی‌کنند».

علیرضا حاجیان‌زاده نیز به‌عنوان مشاور عالی وزیر و دبیر ستاد همکاری حوزه‌های علمیه و آموزش و پرورش همچنین اعلام کرد که «مدارس علوم و معارف اسلامی» که به حوزه‌های علمیه وابستگی خواهند داشت، در استان‌های ایران گشایش خواهند یافت. وی در این مورد نیز افزود که «حضور مبلغین ثابت در مدارس بهترین کار تبلیغی است». این مقام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی، همچنین رسماً اعلام داشت که: اکنون «حوزه‌های علمیه به صورت رسمی وارد حوزه تألیف کتب درسی شده‌اند و در تمامی گروه‌های درسی در این بخش نماینده دارند».

منش و کارکرد سازمان

تاریخ ایران

بر پایهٔ گزارشی در بی‌بی‌سی فارسی، «جمهوری اسلامی هرگونه قرائت متفاوت از شخصیت‌ها و رویدادهای تاریخی را حذف و سرکوب می‌کند تا تنها روایتگر رسمی تاریخ ایران باقی بماند». با این وجود، برخلاف ادعای اپوزسیون، نظام جمهوری اسلام در روایت تاریخ پیش از اسلام کاستی نداشته و به‌عنوان نمونه، در یک کتاب درسی رسمی این دوره، از آریو برزن به عنوان یک قهرمان ایرانی نام برده شده‌است. جایی دیگر در این کتاب‌ها، آمده بود که «البته بعدها پارت‌ها بیگانگان را از ایران بیرون راندند»؛ که اشاره به پیروزی‌های شاهنشاهان اشکانی بر حکمرانان سلوکی داشت. می‌توان گفت که جمهوری اسلامی با تاریخ باستانبه عنوان یکی از منابع هویت‌ساز، مخالفتی ندارد بلکه بر خلاف ملی‌گرایان آن را تنها منبع هویت‌ساز جامعه ایرانی نمی‌داند. در پایان این گزارش، اعلام شده بود که «در این نوشته به کتاب‌های دوره ابتدایی ارجاع داده شده».

در آبان ۱۳۸۸، پس از گذشتن بیشتر از یک ماه از خبر حذف‌شدن نام شاهان ایرانی از کتاب‌های درسی تاریخ در آموزش و پرورش ایران، و پس از یک بار رد این خبر، سرانجام، چنین خبری رسماً مورد تأیید قرار گرفت. مسئولان وزارت آموزش و پرورش، در مورد انگیزه از چنین کارهایی، اعلام کردند که قصدشان «پررنگ‌تر کردن نقش مردم نسبت به شاهان در رویدادهای تاریخی است». اسماعیل نوری‌علا دربارهٔ حذف‌شدن بخش مهمی از تاریخ از کتاب‌های درسی گفت: «اینها با نیت خیر بازنگری درتاریخ، این کار را انجام نداده‌اند. اینها بودجه‌های هنگفتی را دراین ۳۰ سال خرج کردند و در اختیار اشخاصی چون ناصر پورپیرار قرار دادند تا ثابت کنند ایرانیان پیش از اسلام مردمی وحشی بودند، سلسلهٔ هخامنشیان اصلاً وجود نداشته و کوروش کبیر آدم منحرفی بوده‌است. همهٔ این کارها را انجام داده‌اند و حالا می‌خواهند آن را قانونمند کنند و در کتب درسی هم بیاورند. ما در این ۳۰ سال شاهد بودیم که هر روز با ادعای این که می‌خواهند تاریخ درست را ارائه دهند، تمام واقعیات تاریخی معاصر و گذشته را منکر شده‌اند». در آبان ۱۳۸۸، حمیدرضا حسینی، کارشناس تاریخ، اعلام داشت که: «آنچه مورد اعتراض است، حذف نام شاهان از کتاب‌های درسی نیست، بلکه غلبه رویکردهای غیر علمی در آموزش و پرورش است». حجت‌الاسلام محی‌الدین بهرام محمدیان، معاون پژوهشی وزیر آموزش و پرورش نیز در یک مصاحبه با خبرگزاری فارس، گفت که: «شاه را حذف نکرده‌ایم بلکه سلسله شاهنشاهی را از تاریخ کشور حذف کرده‌ایم».

در آذر ۱۳۹۹، حذف شدن آرامگاه کوروش هخامنشی از کتاب درسی عربی پایهٔ یازدهم برای چاپ ۹۹، در میان رسانه‌های فارسی‌زبان، مورد توجه قرار گرفت. دیدگاه‌های مردمی که مورد توجه رسانه اسپوتنیک قرار گرفتند، شامل: «پاک کردن تاریخ کشور ایران از کتاب‌ها به نوعی تیشه‌به‌ریشهٔ خود زدن است» بود.

سازمان‌ها و بخش‌های وابسته

یک کلاس موسیقی در کانون پرورشی و فکری کودکان در سال ۱۳۵۴

• سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی
• سازمان نوسازی و توسعه و تجهیز مدارس کشور
• سازمان آموزش و پرورش استثنایی
• سازمان دانش‌آموزی
• معاونت پرورش استعدادهای درخشان
• واحد سازمانی مدارس عادی دولتی وزارت آموزش و پرورش
• کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
• سازمان مدارس غیردولتی و مشارکت‌های مردمی و خانواده
• سازمان نهضت سوادآموزی
• دانشگاه شهید رجایی
• دانشگاه فرهنگیان

بودجه، آمار مالی و وظیفه تأمین سرانه

در ایران تأمینِ سرانه‌های آموزشی، بهداشتی و ورزشی به عهده شهرداری نیست و این سرانه‌ها را، دستگاه‌ها و سازمان‌های دیگری وظیفه تأمینشان را به عهده دارند؛ و بعنوان مثال شهرداری وظیفه‌ای برای ساختن مدرسه ندارد و وزارت آموزش و پرورش در این خصوص مسئولیت دارد.

بودجه

سال	اندازه	سال	اندازه
۱۳۹۸	۵۶ هزار میلیارد تومان	۱۳۹۹	۵۷ هزار میلیارد تومان

فهرست وزیران

مقالهٔ اصلی: فهرست وزیران آموزش و پرورش ایران

وزیران آموزش و پرورش ایران در دوران پهلوی

• هادی هدایتی
• فرخ‌رو پارسا
• احمد هوشنگ شریفی
• منوچهر گنجی
• محمدرضا عاملی تهرانی
• محمدامین ریاحی

وزیران آموزش و پرورش در زمان جمهوری اسلامی

• غلامحسین شکوهی ۱۳۵۷ تا ۱۳۵۸
• محمدعلی رجایی ۱۳۵۸ تا ۱۳۵۹
• محمدجواد باهنر ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۰
• سید علی‌اکبر پرورش ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۳
• سید کاظم اکرمی ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۷
• محمدعلی نجفی ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۶
• حسین مظفر ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۰
• مرتضی حاجی ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴
• محمود فرشیدی ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶
• علیرضا علی‌احمدی ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۸
• حمیدرضا حاجی‌بابایی ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۲
• علی‌اصغر فانی ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵
• فخرالدین احمدی دانش‌آشتیانی ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۶
• سید محمد بطحایی ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸
• محسن حاجی میرزایی ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰
• یوسف نوری ۱۴۰۰ تاکنون

بازخوردها و دیدگاه‌های پیرامون

• سعید پیوندی در رادیو فردا اعلام کرده‌است که: یکی از مشکل‌های پایه‌ای آموزش در دوران جمهوری اسلامی ایران، پائین بودن کیفیت آموزشی بوده‌است. این فقر کیفیتی، به دلیل کمبودها و مشکلات مربوط به امکانات آموزشگاه‌ها بوده‌است و افزون بر آن، به روش‌های سنتی آموزشی و توانایی‌ها و مهارت‌های آموزگاران برای کاربرد روش‌های تازه و متحول‌کردن آموزش و یادگیری بازمی‌گردد. این کارشناس در این رسانه، آموزش در دوران جمهوری اسلامی را با هدف اصلی تحمیل یک نظام ارزشی و فرهنگ دینی خاص به نسل جوان ایران، دانست و اعلام کرده که روش‌های آموزشی در چنین نظامی، آمرانه و استبدادی است و دانش‌آموز، آموزگار و خانواده‌های آنان، باید مطیع سیاست‌هایی باشند که از «بالا» به آموزشگاه‌ها دیکته می‌شوند. این رسانه هدف مسئولان آموزشی جمهوری اسلامی را دینی کردن برنامه‌های درسی و کنترل ایدئولوژیک آموزشگاه‌های ایران، دانست.

پیوند به بیرون

• وزارت آموزش و پرورش ایران