زنان در ایران

زنان در ایران تاریخ، مشارکت، جنبه‌ها و نقش زنان در ایران را بازگو می‌کند. زنان در طول تاریخ ایران همیشه نقش اساسی، مهم و نمایندگی ایفا کرده‌اند.

زنان در ایران

یک نوازنده زن ایرانی در نقاشی صفویه
شاخص نابرابری جنسیتی en
ارزش	۰٫۴۹۶ (۲۰۱۲)
رُتبه	۱۰۷
en مرگ‌ومیر مادران (در هر ۱۰۰٬۰۰۰)	۲۱ (۲۰۱۰)
en سهم زنان در دولت‌ها	۶٪ (۲۰۱۶)
زنان بالای ۲۵ سال با آموزش متوسطه	۶۲٫۱٪ (۲۰۱۰)
زنان کارمند و شاغل	۴۹٪ (۲۰۱۱)
گزارش جهانی فاصله جنسیتی
ارزش	۰٫۵۸۴۲ (۲۰۱۳)
رُتبه	۱۳۰ از مجموعِ ۱۴۴

زنان در دوره‌های تاریخی ایران

ایران باستان

نوازنده ساسانی. بیشاپور، موزه لوور

نوشتار‌های اصلی: جایگاه زن در ایران باستان و زنان در ایران کهن

در زمان حکومت پادشاهان ایلام، زن سالاری در ایران حاکم بوده‌است؛ و زنان گاهی در اندازه خدایان پرستش می‌شدند. در زمان هخامنشیان، زنان حق ارث و مالکیت داشتند؛ و در ارتش به کار می‌پرداختند از بنام‌ترین این‌ها بانو آرتمیس است که در لشکرکشی‌های خشایار به یونان ناوبد بوده‌است گفته‌ای هرودوتوس از خشایار شاه در جنگ یاد می‌کند که:

ای کاش مردان ایرانی به اندازهٔ آرتمیش شجاعت داشتند.

همچنین در تخت جمشید سنگ نگاره‌های بسیاری از زنان ایرانی در کنار مردان است؛ و در تخت جمشید گِل‌نوشته‌های بسیاری وجود دارد که اکنون در آمریکاست که دریافتی بانوان به عنوان سرکارگر است که در موارد بسیاری حقوق بالاتری نسبت به مردان دریافت می‌کردند به عنوان مثال در دریافت نامهٔ یک سرکارگر زن آمده‌است که «اضافه حقوق مشخصی برای بارداری» دریافت کرده‌است و همچنین زنان اضافه حقوق سالیانه ای برای رفتن به مسافرت خصوصاً به هند(آریا ورته) و کشمیر را داشته‌اند. به‌طور کلی زنان ایران در دوران باستانی می‌توانستند درآمد بالاتری و اندازه مردان داشته باشند و می‌توانستند در ارتش حضور داشته باشند. پس بنابر معیارهای و بنابر معیارهای امروزی شرایط آرمانی داشتند.

در الواح باقی‌مانده از بایگانی‌های اداری تخت جمشید از واژهٔ شاهزاده برای اشاره به زنان دربار هخامنشی استفاده شده‌است و وضعیت آنان بر اساس نسبتشان با پادشاه تعیین می‌شده‌است، کوروش کبیر بنیان‌گذار این شاهنشاهی تنها همسر داشت و ملکه ی خشایارشاه در داستان استر توانایی رد کردن خواستهٔ خشایار شاه که حضور ملکه در میهمانی بود را داشته‌است همچنین خود استر پس از عروسی با خشایار توانایی نجات مردمش (یهودیان) را داشته‌است.

در دوره ساسانی

زنان در دوران ساسانی حقوق بسار بالاتری نسبت به زنان در روم داشته‌اند به عنوان مثال اگر به دختری تجاوز صورت می‌گرفت کشورداری وظیفهٔ دادن ۵۰۰۰ دینار طلا را به آن دختر داشت این مورد حتی فراتر از قانون‌های حمورابی است؛ و همچنین زنان مشخصا توانایی گرفتن ارثیه برابر مرد، طلاق، مهریه مشخص را داشته‌اند همچنین یکی از شگفت آورترین مدارک عقد نامه ایست که در شهر بلخ یافت شده که در آن یک زن دو شوهر به خواست خودش داشته‌است.بوراندخت در زمان ساسانی زنی بود که به نقلی بر بیش از ۱۰ کشور آسیایی امروز پادشاهی کرد. او پس از اردشیر شیرویه به عنوان بیست و پنجمین پادشاه ساسانی بر اریکه شاهنشاهی ایران نشست و فرمانروایی نمود.

تاریخچه فمنیسم در دنیا به بیش از ۱۵۰ سال نمی‌رسد، اما «پوران دخت»، پادشاه ایرانی دوره ساسانی ۱۴۰۰ سال پیش اولین سخن «فمینیستی» ایرانی را بیان کرد.

پادشاه چه زن باشد چه مرد باید سرزمینش را نگاه دارد و با عدل و انصاف رفتار کند.

پوراندخت در نامه‌ای که به سپاهیانش نوشته بود جمله فمینیستی خود را بیان کرد و خود را در لیست اولین پیروان تساوی حقوق زن و مرد قرار داد. پس از کشتن خسروپرویز به دست پسرش شیرویه در سال ۶۲۸ م، شیرویه بیش از شش ماه حکومت نکرد و دختر بزرگ خسروپرویز پوراندخت به سلطنت نشست.

در سده هفتم میلادی، دو زن به نام‌های آزرمیدخت و پوراندخت توانستند به پادشاهی ایران ساسانی برسند و در نبرد با رومیان، وجود شمار زیادی سربازان زن در ارتش ایران گزارش شده‌است. هر چند بنا به همه گزارش‌ها، این دو یگانه بازماندگان مشروع خاندان ساسانی بودند، کریستین سن، پذیرش پادشاهی آن‌ها و نیک نامی آن‌ها در منابع ساسانی را، نشان از «پذیرش آنان توسط موبدان (روحانیون دین مزدایی)» می‌داند.

دوره قاجار

دختر ایرانی، اوایل دوره قاجار

زن ایرانی در حال کشیدن قلیان دوران قاجار

در دوران قاجار (۱۱۶۴-۱۳۰۴) زنان در جایگاه پایین‌تری نسبت به مردان قرار داشتند. تحقیقی مربوط به سال ۱۸۵۲–۱۸۵۳ از تهران نشان می‌دهد که حداکثر فقط یک درصد زنان صاحب ملک بودند و درصد کمتری حتی مغازه داشتند. امکان تحصیل برای زنان بسیار محدود بوده‌است. (اطلاعات زیادی دردست نیست، اما یک منبع میزان باسوادی زنان را تا سال ۱۳۰۴، ۳٪ می‌آورد) در باور عمومی، باسوادی زنان را مخالف اسلام و برای جامعه خطرناک می‌دانستند (بعضی از روحانیون نیز همواره بر این باور تأکید می‌کردند). باور دیگر این بود که زنان نمی‌توانند باسواد شوند و مغز آنان قدرت پذیرش دانش را ندارد. باسوادی زنان ننگ محسوب می‌شد و بسیاری از زنان باسواد، آن را پنهان می‌کردند. مثلاً بعضی از همسران ناصرالدین شاه توانایی خواندن و نوشتن داشتند ولی شاه از این امر اطلاع نداشت.

در این دوره زنان بیشتر اوقاتشان در خانه و به امور خانه‌داری و فرزندداری می‌گذشت. در این دوره در خانه‌ها و خیابان‌ها جدایی جنسیتی وجود داشت که تا دوره پهلوی نیز ادامه یافت به ویژه درمیان طبقات پایین‌تر جامعه: در خانه‌ها اندرونی و بیرونی مجزا بود، میهمانان زن توسط زنان پذیرایی می‌شدند و میهمان‌های مرد توسط مردان. در بیرون از خانه، زنان چادر، روبنده و چاقچور (شلواری گشاد) می‌پوشیدند. در خیابان‌های پرجمعیت مانند لاله‌زار، شاه آباد و امیریه نیز در ساعت‌های پرجمعیت عصر زنان باید از یک پیاده‌رو عبور می‌کردند و مردان از پیاده‌رویی دیگر. زنانی که می‌خواستند برای کاری به سمت دیگر خیابان بروند باید از پاسبان اجازه می‌گرفتند و تحت نظر او به سرعت حرکت می‌کردند. همچنین زنان و مردان حق نداشتند باهم در یک درشکه بنشینند، حتی اگر مادر و پسر یا خواهر و برادر بودند.

در این دوره ازدواج کودکان و ازدواج اجباری دختران بسیار رایج بود. طلاق نیز برای مردان بسیار آسان بود و چندزنی مجاز بود. دختران نصف میزان برادران خود از ارث سهم می‌بردند و به زنان دارای فرزند یک چهارم دارایی همسرشان ارث می‌رسید. این میزان برای زنانی که فرزند نداشتند یک‌هشتم بود. حق رای برای زنان وجود نداشت. زنان نمی‌توانستند به هیچ منصب سیاسی دست یابند.

نگرش زنان به وضعیت خود پذیرش سرنوشت و تسلیم بود. به دختران از کوچکی ساکت نشستن و تحرک کم، سؤال نکردن و اطاعت کردن از مردان حتی برادر کوچک‌تر خود آموخته می‌شد. این الگوی جامعه‌پذیری تا دوره‌های بعد نیز ادامه یافت.

انقلاب مشروطیت

زن مسیحی اهل ارومیه در منزل، به سال ۱۹۰۶ میلادی

نوشتار اصلی: زنان در جنبش مشروطه

در جریان تحولات سیاسی انقلاب مشروطه فعالیت بیرونی * زنان بیشتر شد. انجمنهای خصوصی و سازمان‌های مخفی ایجاد کردند، در تظاهرات شرکت کردند، و برای مشروطیت به مبارزه‌های مسلحانه و اقدامات غیرخشونت‌آمیز پرداختند (نظیر انجمن مخدرات وطن).

زنان و فتح تهران در جنبش مشروطه

در زمان فتح تهران توسط مجاهدین مشروطه ایستادگی و مبارزات یک زن در کنار دیگر مجاهدین نقطه عطفی در نقش زنان در این جنبش است. سردار بی بی مریم بختیاری قبل از فتح تهران مخفیانه با عده‌ای سوار وارد تهران شده و در خانه پدری حسین ثقفی منزل کرد و به مجرد حملهٔ سردار اسعد به تهران، پشت بام خانه را که مشرف به میدان بهارستان بود سنگربندی نمود و با عده‌ای سوار بختیاری، از پشت سر با قزاق‌ها مشغول جنگ شد. او حتی خود شخصاً تفنگ به دست گرفت و با قزاقان جنگید. نقش او در فتح تهران، میزان محبوبیتش را در ایل افزایش داد و طرفداران بسیاری یافت به‌طوری‌که به لقب سرداری مفتخر شد.

به هر حال قانون اساسی مشروطه (۱۲۸۵) ایران برای زنان حقی قایل نشده بود و حتی زنان را در کنار مهجوران و مجرمان از حق رای محروم کرده بود.

دوران پهلوی

در سال ۱۹۳۳، رضاشاه پهلوی پس از دیدار با مصطفی کمال آتاترک در ترکیه اقداماتی را به منظور بهبود موقعیت زنان آغاز کرد. او به مؤسسات آموزشی به ویژه دانشگاه تهران دستور داد که از دختران نیز ثبت نام به عمل آورند. در سال ۱۹۳۴ میلادی، رضاشاه دستور به کشف حجاب داد و چادر و روبنده را ممنوع کرد. اما از سوی دیگر سازمان‌های زنان مانند جمعیت نسوان وطن‌خواه تعطیل شدند و نشریات زنان بسته شد. به جای آن‌ها کانون بانوان که میانه‌رو و خیریه‌ای بود تشکیل شد.

در سال‌های ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۳ قانون مدنی ایران نیز تدوین شد. به موجب این قانون که -با چند اصلاح جزئی- اجرای آن تا به امروز ادامه یافته؛ میزان ارث فرزندان دختر نصف فرزندان پسر است و زنان از زمین ارث نمی‌برند.

روزنامه‌ای در مورد زنان در دوره محمدرضا پهلوی

در دوران محمدرضا پهلوی، لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی به تصویب رسید و برای نخستین بار زنان حق رأی و نامزدی در انتخابات را به دست آوردند. اولین وکلای زن در مجلس شورای ملی ایران در سال ۱۹۶۳ در انتخابات سراسری رأی آوردند و به مجلس راه یافتند. سازمان زنان ایران تشکیل شد و در اواخر دوره پهلوی مواردی از قانون حمایت خانواده ۱۳۵۴ تصویب گشت. در سال ۱۳۲۸ حدود ۸٪ زنان باسواد بودند، در سال ۱۳۴۵ ۱۸٪ باسوادی دیده می‌شد و در سال ۱۳۵۰ بیش از ۲۶٪ زنان ایران باسواد بودند اما این میزان باسوادی در شهرها و روستاها تفاوت زیادی داشت، ۹٪ زنان روستایی توانایی خواندن و نوشتن داشتند و حدود ۵۰٪ از زنان شهری. در سال ۱۳۵۰ بیش از ۲۵٪ دانشجویان مؤسسه‌های آموزش عالی را زنان تشکیل می‌دادند، در سال ۱۳۵۴ ۲۹٪ و در سال ۱۳۵۷ حدود ۳۸درصد دانشجویان دانشگاه‌های ایران زنان بودند. تحقیقات متعددی نشان می‌دهند با وجود افزایش باسوادی زنان، نگرش آنان نسبت به نقش سنتی و نیز جایگاه فرودست خود تغییری نکرده بود. درست قبل از انقلاب سال ۱۳۵۷، ۱۵۰۰ زن در مقام‌های ارشد مدیریتی در سطح کشور، ۲۲ زن در مجلس شورای ملی، ۵ شهردار، و ۳۳٪ کل مشاغل آموزش عالی ایران بر عهده زنان بود. در این دوران، دو زن (فرخ‌رو پارسا و مهناز افخمی) در مقام وزارت نیز خدمت نمودند. همچنین زنان بسیاری در گروه‌های سیاسی فعالیت می‌کردند که از بارزترین آن‌ها می‌توان به اشرف دهقانی اشاره کرد.

پس از انقلاب سال ۱۳۵۷

زنان در ایران امروز

ایران در سال ۲۰۰۹ از نظر شاخص تبعیض جنسیتی در گزارش مجمع جهانی اقتصاد در میان ۱۳۴ کشور در ردیف ۱۲۸ قرار گرفت. ایران در سال ۲۰۰۷ از لحاظ شاخص GEM که مرتبط با میزان مشارکت زنان می‌باشد در رتبه ۸۷ از میان ۹۳ کشور محاسبه شده قرار داشت همچنین در سال ۲۰۰۶ ایران از نظر شاخص‌های توسعه مسایل زنان، در رتبه ۸۴ قرار داشت و میزان درآمد مردان به‌طور متوسط دو و نیم برابر زنان بود همچنین میزان بیکاری زنان در این سال ۱۷۰ درصد مردان بوده‌است. طبق گزارش مرکز آمار ایران، در ۱۳۹۷ از صد در صد جمعیت شاغل در ایران ۱۸٫۲ درصد یعنی حدود ۴٫۳۴ میلیون را زنان تشکیل می‌دهند. از ۳ میلیون ۲۶۰ هزار نفر بیکار، ۱۰۱۰۶۰۰ یعنی ۳۱ درصد را زنان تشکیل می‌دهند. بر اساس همین گزارش نرخ مشارکت اقتصادی زنان ایران ۱۰ درصد کمتر از زنان خاورمیانه است. زنان بسیاری در انقلاب ۱۳۵۷ شرکت داشتند.

پس از انقلاب ۱۳۵۷، رعایت حجاب برای زنان اجباری شد. بر اساس قانون مجازات اسلامی، زنانی که حدود شرعی حجاب اسلامی را رعایت نمی‌کنند، می‌توانند به هفتاد ضربه شلّاق یا شصت روز حبس تعزیری محکوم شوند.

پس از انقلاب ۱۳۵۷، دبیرستان‌های دختران و پسران از یکدیگر جدا شد و بانوانی در منصب‌های دولتی حضور داشته یا به عنوان نمایندگان مجلس برگزیده شده‌اند؛ با این حال زنان حق اشتغال در برخی امور مانند کافی‌شاپ‌ها و قهوه‌خانه‌ها را ندارند. از میان زنان که سهم بیشتری از قدرت و احترام را پس از انقلاب اسلامی داشته‌اند، می‌توان معصومه ابتکار، مرضیه دباغ و مرضیه وحید دستجردی را نام برد. در همین دوران یک بانوی ایرانی (شیرین عبادی) اولین ایرانی برنده جایزه نوبل شد. بانوی ایرانی دیگری (انوشه انصاری)عنوان اولین فضانورد ایرانی را کسب کرد. بسیاری از بانوان ایران برنده جوایز مهم جهانی در زمینه سینما و هنر شدند. همچنین محمود احمدی‌نژاد برای نخستین بار در تاریخ جمهوری اسلامی ایران ۳ زن را برای تصدی مقام وزارت به مجلس معرفی کرد که فقط یکی از آن‌ها (وزیر بهداشت) موفق به اخذ رأی اعتماد شد.

مناسبت‌ها

• به گفته ابوریحان بیرونی در کتاب آثار الباقیه روز ۵ اسفند ماه یا جشن اسفندگان در فرهنگ ایرانی روز گرامیداشت مقام زن ایرانی نام دارد.

جستارهای وابسته

• آزادی زنان ایران
• فهرست زنان مشهور ایرانی
• تغییر برای برابری
• حق رأی زنان
• جنبش زنان در ایران
• روابط بین جنسیت‌ها در گیلان

منابع

• Dodgeon M. H. and Lieu, S. N. C. (1991). The Roman Eastern Frontiers and the Persian Wars (AD 226-363); A Documentary History. London: Routledge. ISBN 0-415-10317-7. pp. 24, 67, 184, 197 and 307.
• Mafinezam, Mehrabi. Iran and its place among nations. Praeger. 2008. ISBN 978-0-275-99926-1
• Lorentz, J. Historical Dictionary of Iran. 1995. ISBN 0-8108-2994-0
• Price, Massoume. WOMEN’S LIVES IN ANCIENT PERSIA
• Wikipedia contributors, "Iranian women," Wikipedia, The Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_women&oldid=186417106

• رالف گارثویث، بختیاری در آئینه تاریخ ترجمه مهراب امیری (تهران، سهند، ۱۳۴۵) ص ۲۲۸–۲۲۷
• نورالله دانشور علوی، جنبش وطن پرستان اصفهان و بختیاری (تهران، آنزان، ۱۳۷۷) ص ۱۷۹
• سپهر. عبدالحسین: ایران در جنگ بزرگ (تهران، بانک ملی، ۱۳۳۶) ص۳۰۸–۳۰۴
• ساناساریان، الیز (۱۳۸۴)، جنبش حقوق زنان در ایران (طغیان، افول و سرکوب از ۱۲۸۰ تا انقلاب ۱۳۵۷)، تهران: نشر اختران، ص. ص۷۴، شابک ۹۶۴-۷۵۱۴-۷۸-۶
• غلامرضا سلامی و افسانه نجم‌آبادی، نهضت نسوان شرق، نشر شیرازه، ص. ص٫ ۲۹۹، شابک ۹۶۴-۷۷۶۸-۳۳-۸

پیوند به بیرون

• وبگاه زنان ایران
• ۱۰۰ چهره از زنان پیشگام ایرانی
• دنیای زنان در عصر قاجار