القاب حوزوی

همچنین ببینید: سطوح تحصیلی حوزه علمیه

القاب حوزوی به صورت غیررسمی و عرفی بین طلاب، آخوند ها و در بین جامعه به کار میرود و عمدتا شامل حجت‌الاسلام و المسلمین، آیت‌الله و آیت‌الله‌العظمی میباشد.

در تاریخ حوزهٔ علمیه گاه به برخی عالمان دینی که به مرتبهٔ بالاتری از علم و فضل در زمان خویش دست پیدا می‌کردند به منظور بزرگداشت و تجلیل از مقام علمی وی لقب یا عنوانی اختصاص می‌دادند. برخی از این عنوان‌ها مانند علامه، مشترک و برخی ویژهٔ عالمانی دینی بوده و حتی برخی مانند شیخ‌الاسلام در دوران صفویان معنی سیاسی داشتند.

در دوران معاصر، دیگر اختصاص عنوان خاص به عالمان بزرگ رایج نیست. بلکه تعدادی از همان عنوان‌ها که به صورت اختصاصی به کار می‌رفته به عنوان‌هایی عمومی تبدیل شده‌است که عموماً متناسب با علم و سن و شان عالم استفاده می‌شود.

از آن جهت که این القاب جنبهٔ احترام هم دارند شاگردان و افرادی که برای بعضی از عالمان و بزرگان احترام ویژه‌ای قائل هستند از القاب بالاتر استفاده می‌کنند. در حالیکه ممکن است استاد آن عالم و بزرگ دربارهٔ او از الفاظ پایین‌تر استفاده کند.

در عرف ایران عموماً به همهٔ روحانیون، «حجت‌الاسلام» یا «حجت‌الاسلام والمسلمین»، به روحانیون مجتهد و فاضل، «آیت‌الله» و به مراجع تقلید، «آیت‌الله العظمی» می‌گویند.

ثقةالاسلام

این عنوان پیشتر دربارهٔ طلابی که تازه شروع به تحصیل علوم دینی کرده‌بودند، استفاده می‌شد. در یکی دو قرن اخیر، برای صاحبان مقامات بالای علمی و دینی، عنوان «آیت الله» یا «آیت اللّه العُظمی» رایج شده و عنوان ثقة الاسلام اغلب برای محصلان سطوح مقدماتی علوم دینی و نیز روحانیانی که در همان سطوح علمی قرار دارند، به کار می‌رود البته هم‌اکنون در ایران کاربردی ندارد.

پیشینه

در گذشته و در حدود هزار سال پیش به شخصیت‌های بارز علمی و راویان ثقهٔ حدیث مانند شیخ کلینی، شیخ صدوق و سایرین لقب ثقةالاسلام داده می‌شده و این لقب دارای بار بالایی بوده‌است. همچنین در گذشته نه چندان دور لقب آخوند به علمای بسیار بارز مانند آخوند ملا محمد باقر مجلسی یا آخوند ملا محمد کاظم خراسانی داده می‌شد.

حجت‌الاسلام و المسلمین

لباس معمول یک روحانی در حوزه علمیه

این عنوان امروزه به‌ویژه در ایران برای طلاب معمم (در پنجمین سال تحصیلی در حوزه، طلاب می‌توانند برای کسب مجوز تلبس ثبت نام کرده و پس از گذراندن دوره تلبس و مصاحبه تلبس، در صورت قبولی، ملبس به لباس روحانیت شوند) به کار می‌رود. حجت‌الاسلام‌والمسلمین کامل‌شدهٔ «حجت‌الاسلام» است و مانند آن برای طلبه‌های معمم استفاده می‌شود. البته به گونه‌ای تخصصی‌تر امروزه بعضی از افراد تصور می‌کنند به طلابی که به مرحله درس خارج نیز رسیده‌اند گفته می‌شود. در حالی که این لقب برای تکریم طلبه‌ها و روحانیون سطح پایین هم به کار می‌رود.

برخی فقهای دیگر نیز یافتن معیار و قاعده برای این عنوان و عناوین مشابه مانند حجت‌الاسلام و ثقةالاسلام را بی‌فایده دانسته‌اند.

پیشینه

در گذشته محمد غزالی دارای این لقب بوده‌است هم چنین به گفتهٔ سید حسین نصر و حمید دباشی، سید محمدباقر شفتی احتمالاً نخستین کسی است که عنوان حجت‌الاسلام را دریافت کرده‌است. این عنوان بعدها به روحانی معروفی از کاشان نیز داده شد، ولی پس از آن بشدت از اعتبار این عنوان کاسته شد. دلیل دادن این عنوان به شفتی، نقش دوگانه او به عنوان قاضی و مفتی بود که کتابی دربارهٔ پیاده‌سازی دین اسلامی در زمان غیبت نوشت. سید محمد باقر شفتی بعدها این لقب را به شاگرد خود محمد اشرفی نیز داد. به گفتهٔ مرتضی انصاری از نوادگان مرتضی انصاری، محمدباقر شفتی و محمد اشرفی و اسدالله بروجردی ملقب به «حجت‌الاسلام» بوده‌اند. اما به تدریح از جایگاه این لقب کاسته شد.

آیت‌الله

مقالهٔ اصلی: آیت‌الله

این عنوان به صورت تخصصی برای کسانی است که به مرتبهٔ اجتهاد (بالاترین مدرج تحصیلی در نظام آموزشی حوزه) رسیده و توانایی استنباط علوم دینی داشته و در زمینهٔ علوم دینی صاحب نظر هستند گفته می‌شود. البته سن روحانی نیز در استفادهٔ از آیت‌الله موضوعیت دارد؛ مثلاً مجتهدان جوان یا کسانی که تازه به میان‌سالی رسیده‌اند را گاه همچنان با عنوان حجت‌الاسلام یا حجت‌الاسلام‌والمسلمین نام می‌برند. از سوی دیگر گاه به عالمانی که سالخورده و سرشناس و غیر مجتهد هستند نیز این عنوان داده می‌شود.

پیشینه

کاربرد تاریخی این لقب به علامه حلی فقیه سده هفتم هجری اشاره دارد و تا قرن چهاردهم این لقب تنها مختص وی بود. در این دوران سید محمدمهدی بحرالعلوم نیز از سوی برخی آیت‌الله خوانده شد و چند دهه بعد، از لقب آیت‌الله برای اشاره به فقهای دیگری چون شیخ مرتضی انصاری و میرزای شیرازی نیز استفاده شد.

مورخان مشروطه برای اشاره به برخی فقهای آن دوران همچون آخوند خراسانی نیز از لقب آیت‌الله استفاده کردند. پس از تشکیل حوزه علمیه قم توسط شیخ عبدالکریم حائری یزدی تعدادی از استادان این حوزه نیز به آیت‌الله معروف شدند.

آیت‌الله العظمی

کاربرد این عنوان امروزه برای مراجع تقلید شیعه است. این لقب به دوران پس از سید حسین طباطبایی بروجردی بازمی‌گردد. تا آن زمان مراجع تقلید را حجت‌الاسلام و حجت‌الاسلام‌والمسلمین می‌نامیدند و بر روی رساله‌های سید حسین طباطبایی بروجردی که نخستین رساله عملیه شمرده می‌شود نیز از این لقب برای او استفاده شد. آیت الله العظمی تنها به کسانی تعلق می‌گیرد که علاوه بر اجتهاد فقهی، مقلدان فراوانی نیز داشته باشند. به گفته سید عبدالکریم موسوی اردبیلی «آیت‌الله العظمی به کسی گفته می‌شود که علاوه بر اجتهاد، جایگاه علمی برتری دارد و در مقام افتا قرار دارد». همچنین به گفته مبشر کاشانی «اگر از مراجع تقلید باشد یا شأنیت این مقام را داشته باشد و مجتهد جامع‌الشرایط باشد، آیت‌الله العظمی گفته می‌شود.» همچنین حسین مظاهری رئیس حوزه علمیه اصفهان، افراد متخصص در علوم حوزوی را آیت‌الله‌العظمی و افراد نیمه متخصص را آیت‌الله می‌داند.

علامه

مقالهٔ اصلی: علامه

علامه لقبی برای دانشمندان اسلامی است که در چندین رشته دست داشته، دارای معلومات وسیع بوده و صاحب‌نظر و تأثیرگذار بوده باشند. این لفظ جزء الفاظ رسمی حوزوی محسوب نمی‌شود؛ و حتی به همهٔ دانشمندان مسلمان با این ویژگی‌ها نیز اطلاق نمی‌شود، بلکه تنها عده‌ای از این دانشمندان به این لقب مشهور شده‌اند.

غالباً دربارهٔ استادان صاحب‌نظر در فلسفه و گاه فقه و حتی ادبیات و فرهنگ — که معمولاً مطالعات دینی نیز دارند — اطلاق می‌شود. در مطالعات دینیِ معاصر، در اغلب موارد، علامه به‌تنهایی اشاره به علامه طباطبائی می‌باشد؛ و در گذشته در فقه معمولاً اشاره به علامه حلی است.

علامه دانش خود را از طریق استدلال کسب می‌کند؛ ازاین‌رو اکثر معروفان به «علامه»، فیلسوف نیز بوده‌اند. در عصر پیش از اسلام، میان اعراب، کسی را که آگاه به انساب مردمان بوده علامه می‌گفتند.

جستارهای وابسته

• حوزه علمیه
• مرجع تقلید
• درس خارج
• طلبه

منابع

• Seyyed Vali Reza Nasr, Hamid Dabashi, Expectation of the Millennium, State University of New York Press.
• Ahmad Kazemi Moussavi, THE INSTITUTIONALIZATION OF MARJA'-I TAQLĪD IN THE NINETEENTH CENTURY SHĪ'ITE COMMUNITY, Journal of The Muslim World, Volume 84 Issue 3-4, 2007.

پیوند به بیرون

• مهرداد فرهمند، قاهره، مرجعیت بدون 'آیت‌الله'، ۱۱ مرداد ۱۳۹۳