باباطاهر

نویسنده و شاعر ایرانی
(تغییرمسیر از باباطاهر عریان)

باباطاهر یا باباطاهر عریان همدانی،[۱][۲] عارف، شاعر ایرانی و دوبیتی‌سرای اواخر سده چهارم و اواسط سده پنجم هجری (سده ۱۱م) ایران، در دوران طغرل بیک سلجوقی می‌زیسته‌است.[۳] «بابا» لقبی بوده که به پیروان وارسته می‌داده‌اند و برای صفت عریان دلایل گوناگونی ذکر شده‌است.[۴][۵] اغلب منابع او را اهل همدان معرفی کرده‌اند و خود او در چندین دوبیتی از همدان و الوند یادکرده است.[۶][۷] اشعار بابا طاهر به گویش لری سروده شده‌اند. مسلک درویشی و فروتنی او که شیوهٔ عارفان است سبب شد تا وی گوشه‌گیر شده، گمنام زیسته و تفصیلی از زندگانی خود باقی نگذارد.[۸]

باباطاهر
نگاره‌ای از باباطاهر
نگاره‌ای از باباطاهر
نام اصلی
باباطاهر عریان[۱][۲]
زاده۳۲۶ خورشیدی
همدان
محل زندگیلرستان[۱]
درگذشته۴۱۱ خورشیدی
لرستان[۱]
آرامگاهدر لرستان<«مقبره باباطاهر، [[لرستان]]». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ مارس ۲۰۱۳. تداخل پیوند خارجی و ویکی‌پیوند (کمک)</ref>
لقبباباطاهر، باباطاهر عریان، باباطاهر همدانی
پیشهشاعر، دوبیتی سرا
زمینه کاریشعر، موسیقی
ملیتایرانی
در زمان حکومتسلجوقیان
در زمان طغرل بیک سلجوقی
سبک نوشتاریدوبیتی، رباعی
سال‌های فعالیتقرن پنجم قمری
کتاب‌هااشعار دوبیتی
مجموعه کلمات قصار
دلیل سرشناسیدوبیتی‌ها و اشعار

زندگی‌نامهویرایش

از خاندان، تحصیلات و زندگی باباطاهر اطلاعات درستی در دسترس نیست، اما بنا به نوشتهٔ راوندی در راحةالصدور، باباطاهر در سال ۴۴۷ هجری با طغرل سلجوقی دیدار کرده و مورد احترام وی نیز قرار گرفته‌است. در یکی از دوبیتی‌های مشهورش[۹] سال تولدش را به حروف ابجد گنجانیده که پس از محاسبه توسط میرزا مهدی‌خان کوکب به سال ۳۲۶ هجری رسیده‌است، اما رشید یاسمی با استناد به همان دو بیتی و اشاره به اهمیت عدد ۱٬۰۰۰ نزد اغلب ملل بر آن رفته‌است که مقصود باباطاهر از واژهٔ الف سال ۱۰۰۰م بوده و در نتیجه مقارن سال‌های ۳۹۰ و ۳۹۱ (برابر با ۱٬۰۰۰ میلادی) زاده شده‌است.[۴] او پس از ۸۵ سال زندگی، در همدان وفات یافته‌است.[۲][۳]

آرامگاهویرایش

 
آرامگاه باباطاهر عریان در همدان

آرامگاه باباطاهر در شمال شهر همدان و در میدانی به نام وی قرار دارد. حمدالله مستوفی به سال ۷۴۰ ه‍.ق در نام بردن از همدان این شهر را به نام همدان باباطاهر اسم می‌برد که نشان از مشهور بودن همدان به نام باباطاهر است.[نیازمند منبع] این آرامگاه در سال ۱۳۴۴ ساخته شده و در سال ۱۳۸۳ بازسازی شده‌است.[۲] بنای مقبره باباطاهر در گذشته چندین بار بازسازی شده‌است. در قرن ششم هجری برجی آجری و هشت ضلعی بوده‌است. در دوران حکومت رضاشاه پهلوی نیز بنای آجری دیگری به جای آن ساخته شده بود. درجریان این بازسازی لوح کاشی فیروزه‌ای رنگی مربوط به سده هفتم هجری به دست آمد که دارای کتیبه‌ای به خط کوفی برجسته و آیاتی از قرآن است و هم‌اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود. احداث بنای جدید در سال ۱۳۴۴ خورشیدی به همت انجمن آثار ملی و شهرداری وقت همدان و توسط مهندس محسن فروغی انجام شده‌است. این بنای تاریخی طی شماره ۱۷۸۰ در تاریخ ۲۱ فروردین ۱۳۷۶ به ثبت آثار تاریخی و ملی ایران رسیده‌است. در اطراف بنای جدید فضای سبز وسیعی احداث شده‌است.[۴]

برخی از بزرگانی که درجوار مزار باباطاهر آرمیده‌اند:

 
آرامگاه منسوب به باباطاهر در خرم‌آباد

آرامگاهی نیز به نام آرامگاه باباطاهر در خرم‌آباد منسوب به این شاعر است که با شماره ۱۴۴۷۳ در اسفند ۱۳۸۴ ثبت ملی شده‌است.[۱۰][۱۱]

تبار قومیویرایش

در برخی منابع اشعار او به زبان لکی نزدیکتر دانسته شده‌است.[۶][۷] بااین حال برخی معتقدند که اشعار او به زبان راجی سروده شده‌است.[۱۲] همچنین در یک دوبیتی که به او منسوب شده، وی از قوم لر و از ایلات لک معرفی شده‌است:[۱۳]

مه دوریشم لکم اعجاز دیرم مه دوسی چوی خُوشین دمساز دیرم
مه معشوقی وَ نام فاطمه لُر صنوبر قامت و پرناز دیرم

آثار باباطاهرویرایش

برخی معتقدند ترانه‌ها یا دو بیتی‌های باباطاهر در بحر هزج مسدس محذوف سروده شده‌است.[۱۴] البته اطلاق عنوان فهلویات بر این نوع دوبیتی‌ها احتمالاً نشان می‌دهد که آن‌ها در زبان پهلوی و مربوط به گویش ایران میانه آن باشد.[۳][۷] با این حال روبن آبراهامیان خاورشناس ارمنستانی به این نتیجه رسید که گویش بکار رفته در دوبیتی‌های باباطاهر گرایش نزدیکی با گویش مورد استفاده توسط یهودیان معاصر همدان دارد.[۳][۱۵] گویش یهودیان همدان در شاخه شمال غربی زبان‌های ایرانی طبقه‌بندی شده‌است.[۱۶] دو قطعه و چند غزل و مجموعه کلمات قصار به زبان عربی از آثار دیگر اوست. کتاب سرانجام شامل دو بخش عقاید عرفاً و صوفی و الفتوحات الربانی فی اشارات الهمدانی است. تعداد دوبیتی‌های وی تا ۳۵۴ دوبیتی برشمرده‌اند. صرف نظر از مطالب فوق، به عقیده بسیاری از محققان اشعار بابا طاهر به گویش لری سروده شده اند، که با توجه به لر تبار بودن بابا طاهر می توان نتیجه گرفت عقیده این دسته از محققان نسبت به نظریه های دیگر مستدل تر و صحیح تر است. مستدل چند نمونه از دوبیتی‌های باباطاهر:[۱۷][۱۸]

مکن کاری که بر پا سنگت آیوجهان با این فراخی تنگت آیو
چو فردا نامه خوانان نامه خوانندتو را از نامه خواندن ننگت آیو
* * *
مو آن رندم که نامم بی قلندرنه خون دیرم نه مون دیرم نه لنگر
چو روز آیه بگَردم گِرد گیتیچو شو گَرده به خشتی وانهم سر
* * *
ز دست دیده و دل هر دو فریادکه هر چه دیده وینه دل کنه یاد
بسازم خنجری نیشش ز پولادزنم بر دیده تا دل گرده آزاد
* * *
خداوندا که بوشم با که بوشممژه پراشک خونین تا که بوشم
همم کز در برانن سو ته آیمتو کم از در برانی وا که بوشم
* * *
هزارت دل بغارت برده ویشههزارانت جگر خون کرده ویشه
هزاران داغ ویش از ویشم اشمرهنی نشمرده از اشمرده ویشه
* * *
چه خوش بی مهربونی هر دو سر بیکه یک سر مهربونی دردسر بی
اگر مجنون دل شوریده‌ای داشتدل لیلی از او شوریده‌تر بی
* * *
خداوندا به فریاد دلم رسکس بی کس تویی مو مانده بی کس
همه گویند طاهر کس ندارهخدا یار منه چه حاجت کس
— باباطاهر عریان

نگارخانهویرایش

جستارهای وابستهویرایش

پانویسویرایش

  1. ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ «باباطاهر». لغت‌نامه دهخدا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ نوامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۴.
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ «Bābā Ṭāher ʿOryān». Encyclopædia Britannica. دریافت‌شده در ۳۱ اکتبر ۲۰۱۴.
  3. ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ «BĀBĀ ṬĀHER ʿORYĀN». Encyclopædia Iranica. دریافت‌شده در ۳۱ اکتبر ۲۰۱۴.
  4. ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ «باباطاهر». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ۲۰ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۷ ژانویه ۲۰۲۱.
  5. «چرا باباطاهر را «عریان» می‌نامیدند؟». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۵-۰۵-۳۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۵-۰۵.
  6. ۶٫۰ ۶٫۱ Most traditional sources call it loosely Farsi, while the name commonly applied from an early date to verses of this kind, fahlavīyāt, presumably implies that they were thought to be in a language related to the Middle Iranian dialect Pahlavi. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام «iranicaonline» چندین بار با محتوای متفاوت تعریف شده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  7. ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ «باباطاهر». لغت‌نامه دهخدا.
  8. تاریخ ادبیات شفق ص ۱۰۸ و ۱۰۹
  9. مو آن بحرم که در ظرف آمدستم مو آن نقطه که در حرف آمدستم
    به هر اَلفی اَلِف قَدّی برآیه اَلِف قَدّم که در اَلف آمدستم
  10. پایگاه خبری یافته- شماره ثبت مقبره باباطاهر خرم‌آباد اشتباه درج شده‌است!
  11. «مقبره باباطاهر، خرم‌آباد». وبگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ مارس ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۸ فروردین ۱۳۹۰.
  12. مصطفوی دهکردی، سید اسدالله. دیوان باباطاهر عریان (عارف سوته‌دل همدان)، با مقابلهٔ شانزده نسخهٔ خطی قدیمی و نسخهٔ چاپی خاورشناسی کلمان هوآر و براساس لهجه‌شناسی علمی به ضمیمهٔ ادبیات راجی و ترجمهٔ ارمنی، انگلیسی، فرانسه و آلمانی، تهران: حیدری، ۱۳۵۲.
  13. دکتر نصرالله امامی. «نکاتی در مشرب عرفانی باباطاهر همدانی» (PDF).
  14. ادیب طوسی، محمد امین، «فهلویات للی»، نشریهٔ دانشکدهٔ ادبیات تبریز، ۱۳۳۷ ه‍. ش
  15. R. Abrahamian, Dialecte des Israélites de Hamadan et d’Ispahan et dialecte de Baba Tahir, Paris, 193
  16. http://www.iranicaonline.org/articles/hamadan-ix
  17. The Lament of Baba Tahir: Being the Rubaiyat of Baba Tahir, Hamadani (Uryan) By Elizabeth Curtis Brenton. Pages: 23, 33, 35, and 43
  18. [۱]

منابعویرایش

  • ادیب طوسی، محمدامین، «فهلویات لری»، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، ۱۳۳۷ش
  • صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۳۶ش
  • گبینو، ژ.آ. سفرنامه، ترجمة عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، ۱۳۶۷ش
  • برخی محققان زبان وی را راژی یا راجی و رازی دانسته‌اند که از گویش‌های قدیمی اهالی ری هستند.
  • آذربیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، ۱۳۳۷ش
  • هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، تهران، ۱۳۱۶ش
  • بهار، مهرداد، جستاری چند در اساطیر ایران نشر فکرروز، تهران (ص۲۸۳).
  • اذکایی، پرویز، همدان نامه (بیست گفتار دربارهٔ مادستان) ص ۳۳۶. نشر مادستان سال۱۳۸۰.

پیوند به بیرونویرایش