باباطاهر

باباطاهر یا باباطاهر عریان همدانی، عارف، شاعر ایرانی و دوبیتی‌سرای اواخر سده چهارم و اواسط سده پنجم هجری (سده ۱۱م) ایران، در دوران طغرل بیک سلجوقی می‌زیسته‌است. «بابا» لقبی بوده که به پیروان وارسته می‌داده‌اند و برای صفت عریان دلایل گوناگونی ذکر شده‌است. اغلب منابع او را اهل همدان معرفی کرده‌اند و خود او در چندین دوبیتی از همدان و الوند یادکرده است. اشعار بابا طاهر به گویش لری سروده شده‌اند. مسلک درویشی و فروتنی او که شیوهٔ عارفان است سبب شد تا وی گوشه‌گیر شده، گمنام زیسته و تفصیلی از زندگانی خود باقی نگذارد.

باباطاهر
نگاره‌ای از باباطاهر
نام اصلی	باباطاهر عریان
زاده	۳۲۶ خورشیدی همدان
محل زندگی	لرستان
درگذشته	۴۱۱ خورشیدی لرستان
آرامگاه	در لرستان<«مقبره باباطاهر، [[لرستان]]». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ مارس ۲۰۱۳. </ref>
لقب	باباطاهر، باباطاهر عریان، باباطاهر همدانی
پیشه	شاعر، دوبیتی سرا
زمینه کاری	شعر، موسیقی
ملیت	ایرانی
در زمان حکومت	سلجوقیان در زمان طغرل بیک سلجوقی
سبک نوشتاری	دوبیتی، رباعی
سال‌های فعالیت	قرن پنجم قمری
کتاب‌ها	اشعار دوبیتی مجموعه کلمات قصار
دلیل سرشناسی	دوبیتی‌ها و اشعار

زندگی‌نامه

از خاندان، تحصیلات و زندگی باباطاهر اطلاعات درستی در دسترس نیست، اما بنا به نوشتهٔ راوندی در راحةالصدور، باباطاهر در سال ۴۴۷ هجری با طغرل سلجوقی دیدار کرده و مورد احترام وی نیز قرار گرفته‌است. در یکی از دوبیتی‌های مشهورش سال تولدش را به حروف ابجد گنجانیده که پس از محاسبه توسط میرزا مهدی‌خان کوکب به سال ۳۲۶ هجری رسیده‌است، اما رشید یاسمی با استناد به همان دو بیتی و اشاره به اهمیت عدد ۱٬۰۰۰ نزد اغلب ملل بر آن رفته‌است که مقصود باباطاهر از واژهٔ الف سال ۱۰۰۰م بوده و در نتیجه مقارن سال‌های ۳۹۰ و ۳۹۱ (برابر با ۱٬۰۰۰ میلادی) زاده شده‌است. او پس از ۸۵ سال زندگی، در همدان وفات یافته‌است.

آرامگاه

آرامگاه باباطاهر عریان در همدان

آرامگاه باباطاهر در شمال شهر همدان و در میدانی به نام وی قرار دارد. حمدالله مستوفی به سال ۷۴۰ ه‍.ق در نام بردن از همدان این شهر را به نام همدان باباطاهر اسم می‌برد که نشان از مشهور بودن همدان به نام باباطاهر است. این آرامگاه در سال ۱۳۴۴ ساخته شده و در سال ۱۳۸۳ بازسازی شده‌است. بنای مقبره باباطاهر در گذشته چندین بار بازسازی شده‌است. در قرن ششم هجری برجی آجری و هشت ضلعی بوده‌است. در دوران حکومت رضاشاه پهلوی نیز بنای آجری دیگری به جای آن ساخته شده بود. درجریان این بازسازی لوح کاشی فیروزه‌ای رنگی مربوط به سده هفتم هجری به دست آمد که دارای کتیبه‌ای به خط کوفی برجسته و آیاتی از قرآن است و هم‌اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود. احداث بنای جدید در سال ۱۳۴۴ خورشیدی به همت انجمن آثار ملی و شهرداری وقت همدان و توسط مهندس محسن فروغی انجام شده‌است. این بنای تاریخی طی شماره ۱۷۸۰ در تاریخ ۲۱ فروردین ۱۳۷۶ به ثبت آثار تاریخی و ملی ایران رسیده‌است. در اطراف بنای جدید فضای سبز وسیعی احداث شده‌است.

برخی از بزرگانی که درجوار مزار باباطاهر آرمیده‌اند:

• محمد ابن عبدالعزیز از ادیبان سده ۳ هجری
• ابوالفتح اسعد از فقیهان سده ۶
• میرزا علی نقی کوثر از دانشمندان سده ۱۳
• مفتون همدانی از شاعران سده ۱۴

آرامگاه منسوب به باباطاهر در خرم‌آباد

آرامگاهی نیز به نام آرامگاه باباطاهر در خرم‌آباد منسوب به این شاعر است که با شماره ۱۴۴۷۳ در اسفند ۱۳۸۴ ثبت ملی شده‌است.

تبار قومی

در برخی منابع اشعار او به زبان لکی نزدیکتر دانسته شده‌است. بااین حال برخی معتقدند که اشعار او به زبان راجی سروده شده‌است. همچنین در یک دوبیتی که به او منسوب شده، وی از قوم لر و از ایلات لک معرفی شده‌است:

مه دوریشم لکم اعجاز دیرم		مه دوسی چوی خُوشین دمساز دیرم
مه معشوقی وَ نام فاطمه لُر		صنوبر قامت و پرناز دیرم

آثار باباطاهر

برخی معتقدند ترانه‌ها یا دو بیتی‌های باباطاهر در بحر هزج مسدس محذوف سروده شده‌است. البته اطلاق عنوان فهلویات بر این نوع دوبیتی‌ها احتمالاً نشان می‌دهد که آن‌ها در زبان پهلوی و مربوط به گویش ایران میانه آن باشد. با این حال روبن آبراهامیان خاورشناس ارمنستانی به این نتیجه رسید که گویش بکار رفته در دوبیتی‌های باباطاهر گرایش نزدیکی با گویش مورد استفاده توسط یهودیان معاصر همدان دارد. گویش یهودیان همدان در شاخه شمال غربی زبان‌های ایرانی طبقه‌بندی شده‌است. دو قطعه و چند غزل و مجموعه کلمات قصار به زبان عربی از آثار دیگر اوست. کتاب سرانجام شامل دو بخش عقاید عرفاً و صوفی و الفتوحات الربانی فی اشارات الهمدانی است. تعداد دوبیتی‌های وی تا ۳۵۴ دوبیتی برشمرده‌اند. صرف نظر از مطالب فوق، به عقیده بسیاری از محققان اشعار بابا طاهر به گویش لری سروده شده اند، که با توجه به لر تبار بودن بابا طاهر می توان نتیجه گرفت عقیده این دسته از محققان نسبت به نظریه های دیگر مستدل تر و صحیح تر است. مستدل چند نمونه از دوبیتی‌های باباطاهر:

مکن کاری که بر پا سنگت آیو		جهان با این فراخی تنگت آیو
چو فردا نامه خوانان نامه خوانند		تو را از نامه خواندن ننگت آیو
* * *

مو آن رندم که نامم بی قلندر		نه خون دیرم نه مون دیرم نه لنگر
چو روز آیه بگَردم گِرد گیتی		چو شو گَرده به خشتی وانهم سر
* * *

ز دست دیده و دل هر دو فریاد		که هر چه دیده وینه دل کنه یاد
بسازم خنجری نیشش ز پولاد		زنم بر دیده تا دل گرده آزاد
* * *

خداوندا که بوشم با که بوشم		مژه پراشک خونین تا که بوشم
همم کز در برانن سو ته آیم		تو کم از در برانی وا که بوشم
* * *

هزارت دل بغارت برده ویشه		هزارانت جگر خون کرده ویشه
هزاران داغ ویش از ویشم اشمر		هنی نشمرده از اشمرده ویشه
* * *

چه خوش بی مهربونی هر دو سر بی		که یک سر مهربونی دردسر بی
اگر مجنون دل شوریده‌ای داشت		دل لیلی از او شوریده‌تر بی
* * *

خداوندا به فریاد دلم رس		کس بی کس تویی مو مانده بی کس
همه گویند طاهر کس نداره		خدا یار منه چه حاجت کس
— باباطاهر عریان

نگارخانه

• 

  آرامگاه باباطاهر در همدان، تجدید بنا شده در سال ۱۳۴۴

• 

  آرامگاه پیشین باباطاهر عریان در شهر همدان

• 

  آرامگاه پیشین باباطاهر عریان در شهر همدان

• 

  کتیبهٔ شرح بازسازی آرامگاه باباطاهر در شهر همدان توسط محمدرضا شاه پهلوی (بعد از انقلاب اسلامی ایران، اسامی محمدرضا شاه پهلوی و رضاشاه از این کتیبه پاک شده‌است).

جستارهای وابسته

• بوستان باباطاهر
• آرامگاه باباطاهر (همدان)
• آرامگاه باباطاهر (خرم‌آباد)
• استودان (دخمه) باباطاهر
• فاطمه لره

منابع

• ادیب طوسی، محمدامین، «فهلویات لری»، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، ۱۳۳۷ش
• صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۳۶ش
• گبینو، ژ.آ. سفرنامه، ترجمة عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، ۱۳۶۷ش
• برخی محققان زبان وی را راژی یا راجی و رازی دانسته‌اند که از گویش‌های قدیمی اهالی ری هستند.
• آذربیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، ۱۳۳۷ش
• هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، تهران، ۱۳۱۶ش
• بهار، مهرداد، جستاری چند در اساطیر ایران نشر فکرروز، تهران (ص۲۸۳).
• اذکایی، پرویز، همدان نامه (بیست گفتار دربارهٔ مادستان) ص ۳۳۶. نشر مادستان سال۱۳۸۰.