تاج محل

تاج محل (به هندی: ताज महल) از پرآوازه‌ترین بناهای جهان و آرامگاهی است که در نزدیکی شهر آگرا و در ۲۰۰ کیلومتری جنوب دهلی پایتخت هندوستان واقع شده‌است و یکی از عجایب هفتگانه جدید دنیا به‌شمار می‌رود. بر اساس کتاب نقش فارسی بر احجار هند، این بنا به دستور شاه جهان، پنجمین پادشاه گورکانی هند به خاطر یادبود همسرش بنام ارجمند بانو که در سال ۱۰۱۵ قمری یا ۱۰۴۰ شمسی در سفری جنگی به‌هنگام وضع حمل فوت کرد بنا شده است. خود شاه‌جهان نیز بعدتر در همان‌جا به خاک سپرده شد.معماری این ساختمان ترکیبی ازمعماری ایرانی و معماری گورکانی است و در ساخت آن ۲۰٬۰۰۰ هنرمند به رهبری معمار افغان،احمد لاهوری و برادرش حمید لاهوری شرکت داشته‌اند در برخی متون نیز از عیسی خان شیرازی و امانت خان شیرازی طغرانویس، نام برده شده‌است که گویا خوشنویسی کتیبه‌های در و دیوارهای تاج محل به امانت خان واگذار شده بوده‌است.

تاج محل
مکان	آگره، اوتار پرادش، هند
مختصات	۲۷°۱۰′۳۰″ شمالی ۷۸°۰۲′۳۱″ شرقی
ارتفاع بنا	۷۳ متر (۲۴۰ فوت)
ساخته‌شده	۱۶۳۲–۱۶۵۳
معمار	احمد لاهوری
سبک(های) معماری	معماری ایرانی و معماری گورکانی
بازدیدکنندگان	۷–۸ میلیون (in ۲۰۱۴)
موقعیت تاج محل در نقشه تاج محل (هند)
سایت میراث جهانی یونسکو
معیار ثبت	Cultural: i
شمارهٔ ثبت	۲۵۲
تاریخ ثبت	۱۹۸۳

آغاز ساخت تاج محل سال ۱۶۳۲ میلادی (۱۰۴۲ خورشیدی) بوده و در سال ۱۶۴۷ میلادی (۱۰۵۷ خورشیدی) تکمیل شده‌است. برای ساخت این بنا در زمان خود ۳۲ میلیون روپیه هزینه شده است. این مبلغ امروزه برابر با ۵۲٫۸ میلیارد روپیه هند و ۸۲۷ میلیون دلار آمریکاست. تاج محل در سال ۱۹۸۳ در لیست میراث جهانی یونسکو با عنوان «جواهر هنر اسلامی در هند و یکی از شاهکارهای تحسین شده میراث جهانی» به ثبت رسید.

انگیزه ایجاد

شاه جهان در ۱۶۳۱ میلادی، دستور ساخت تاج محل را صادر کرد. این بنا قرار بود به یاد همسر وی، ممتاز محل، که یک زن ایرانی بود که در ۱۷ ژوئن همان سال در هنگام به‌دنیاآوردن چهاردهمین فرزند آن دو، گوهرآرا بیگم، درگذشت، ساخته شود. ساخت تاج محل در ۱۶۳۲ آغاز و بنای مقبره در ۱۶۴۳ کامل شد؛ هرچند ساختمان‌های اطراف و باغ تاج محل پنج سال بعد تکمیل شدند. مدارک دربار سلطنتی نشان می‌دهد که سوگ شاه جهان پس از مرگ ممتاز محل، نوعی روایت عاشقانه و انگیزهٔ ساخت تاج محل است.

معماری و طراحی

تاج محل بر اصول طراحی معماری گورکانی اولیه و معماری ایرانی بنا شده‌است. انگیزهٔ ایجاد این اثر، از موفقیت ساختمان‌های دودمان تیمور و گورکانی، از جمله گور امیر (مقبرهٔ تیمور در سمرقند)، آرامگاه همایون، مقبره اعتمادالدوله و مسجد جامع دهلی در دهلی و مسجد کبود مزارشریف در افغانستان ریشه گرفته بود. با وجود بنای اکثر بخش‌های ساختمان‌های گورکانی بر ماسه‌سنگ سرخ، شاه جهان درخواست استفاده از سنگ مرمر سفید تزیین‌شده با گوهرسنگ داشت. ساختمان‌های تحت حمایت او به سطوح تازه‌ای از تهذیب رسیدند.

مقبره

مقبره مرکز مجموعهٔ تاج محل است. این قسمت، یک سازهٔ بزرگ از جنس مرمر سفید است که روی یک پایه قرار داشته و دارای یک بنای متقارن همراه با یک ایوان است که با گنبدی پوشیده شده‌است. همچون اکثر مقبره‌های گورکانی، عناصر پایه‌ای بنا ریشه در فرهنگ فارسی دارند.

سازهٔ اصلی، یک مکعب چندطبقه ساخته شده که با زاویه‌هایی برش‌خورده، یک ساختمان هشت‌ضلعی نامتقارن ایجاد کرده‌است. هر کدام از اضلاع چهارگانهٔ طویل این بنا تقریباً ۵۵ متر (۱۸۰ فوت) طول دارد. هر یک از اضلاع ایوان دارای یک پیش‌طاق بزرگ یا قوسی به‌شکل طاق همراه با دو بالکن قوسی مشابه در طرفین آن است. نقش‌مایهٔ پیش‌طاق‌ها روی فرورفتگی‌های لبه‌ها هم اعمال شده و طرح بنا را در تمام نواحی آن هندسی کرده‌است. چهار مناره در اطراف مقبره وجود داشته که هر یک در یکی از گوشه‌های پایه قرار دارد. تالار اصلی محل قرارگیری تابوت‌دان جعلی ممتاز محل و شاه جهان است و قبرهای حقیقی در طبقهٔ پایین‌تر از آن قرار گرفته‌اند.

زیباترین ویژگی تاج محل، گنبد مرمری آن است که مقبره را می‌پوشاند. این گنبد تقریباً ۳۵ متر (۱۱۵ فوت) ارتفاع دارد که از لحاظ اندازه، مشابه بنای اصلی است. به دلیل شکل خاص، این گنبد اغلب از نوع گنبد پیازی یا گواوایی شناخته می‌شود. بالای گنبد با طرح لالهٔ مردابی تزیین شده که در به‌چشم‌آمدن ارتفاع آن هم نقش دارد. چهار چتری گنبدی‌شکل کوچک‌تر و با معماری گنبد پیازی هم در گوشه‌های گنبد قرار گرفته که آن را برجسته‌تر می‌کند. گنبد کمی نامتقارن است. پایه‌های ستون‌دار آن به بام مقبره باز شده و نور محیط داخلی آن را فراهم می‌کنند. گلدسته‌ها از لبهٔ دیوارهای پایه‌ای گسترش یافته و جلب‌توجه بصری ارتفاع گنبد را بیشتر می‌کنند. نقش‌مایهٔ لالهٔ مردابی روی چتری‌ها و گلدسته‌ها تکرار شده‌است. گنبد و چتری‌ها با میله‌های تزیینی طلاکاری‌شده همراهند که با نقوش تزیینی ایرانی و هندی ترکیب شده‌است.

میلهٔ تزیینی اصلی در اصل از طلا ساخته شده بود، اما در اوایل قرن نوزدهم میلادی با یک نمونهٔ برنزی طلاکاری‌شده جایگزین شد. این بخش از گنبد، نمونه‌ای از ادغام عناصر تزیینی سنتی ایرانی و هندی است. یک ماه روی میله قرار دارد که یکی از نقش‌مایه‌های معمول اسلامی است و دو سر آن به‌سمت بهشت اشاره می‌کند.

مناره‌ها هم، که هر کدام حدود ۴۰ متر (۱۳۰ فوت) ارتفاع دارند، از سنگ مرمر ساخته شده‌اند. این مناره‌ها کاربردی بوده و برای استفادهٔ مؤذنها به‌جهت فراخواندن مسلمانان به نماز ساخته شده‌اند. هر مناره به سه طبقه تقسیم شده و در هر طبقه، یک بالکن وجود دارد. بر فراز هر مناره، یک چتری قرار گرفته‌است. این چتری‌ها هم طرحی مشابه چتری‌های مقبره دارند.

تزیینات بیرونی

از راست، یک مسجد، تاج محل و در آخر مهمان خانه

تزیینات بیرونی تاج محل از بهترین معماری‌های گورکانی به‌شمار می‌روند. تزیینات متناسب با تغییرات ناحیهٔ سطحی بنا تمیزکاری شده‌اند. عناصر تزیینی با انجام نقاشی، گچ‌بری و حکاکی یا کوبیدگی سنگ ایجاد شده‌اند. همانند هنر اسلامی، که از به‌کاربردن انسان‌انگاری امتناع می‌کند، عناصر تزیینی تاج محل هم صرفاً از خوش‌نویسی، طرح‌های انتزاعی یا نقش‌مایه‌های به‌شکل گیاه به‌وجود آمده‌اند. در سراسر مجموعه، سورههایی از قرآن به چشم می‌خورد که برخی عناصر تزیینی را تشکیل می‌دهند. پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد که امانت خان شیرازی سوره‌ها را انتخاب کرده‌است.

خوش‌نویسی ورودی بزرگ تاج محل در سال ۱۶۰۹ توسط خوش‌نویسی با نام عبدالحق به‌وجود آمده‌است. شاه جهان به‌دلیل مهارت‌های خیره‌کنندهٔ امانت خان، این لقب را به او داد. در نزدیکی خطوط قرآن در پایهٔ ناحیهٔ داخلی گنبد، کتیبه‌ای دیده می‌شود که عبارت «نوشته‌شده توسط بندهٔ ناچیز، امانت خان شیرازی» روی آن به چشم می‌خورد. بخش‌های زیادی از خوش‌نویسی‌ها با خط ثلث واضح از جنس یشم یا مرمر سیاه نوشته شده و روی زمینهٔ مرمر سفید نصب شده‌است. اندازهٔ نوشتهٔ زمینه‌های بالاتر، اندکی بزرگ‌تر است تا در هنگام نگاه از زاویهٔ پایین، کژی نوشته‌ها کمتر به چشم آید.

گنبدها و طاق ساختمان‌های ماسه‌سنگی به‌دلیل توری‌کاری نقاشی حجاری‌شده دارای طرح‌های هندسی پرجزئیاتی هستند. بین بسیاری از عناصر نزدیک‌به‌هم، خاتم‌کاری‌هایی متقارن در جهت چپ و راست وجود دارد. ساختمان‌های ماسه‌سنگی از خاتم‌کاری سفید بهره برده و ساختمان‌های مرمرین دارای خاتم‌کاری تیره یا مشکی هستند. تابوت‌دان تاج محل هم از طرح خاتم‌کاری برجسته‌ای بهره می‌برد. کف طبقه‌ها و راهروها از کاشیها یا بلوک‌هایی بهره می‌برد که با الگوی تسلیشن چیده شده‌اند.

پنل‌های مرمرین سفید روی دیوارهای پایین‌تر مقبره، نصب شده و نقش‌برجسته‌های واقع‌گرایانه‌ای از گل و انگور روی آن‌ها نقش بسته‌است. مرمر پس‌زمینه صیقل داده شده تا جزئیات ریز حکاکی‌ها را پررنگ‌تر کند. پنل‌ها و دو طرف طاق‌ها با خاتم‌کاری‌های پرچین‌کاریشده‌ای از انگورها، گل‌ها و میوه‌های به‌شدت سبک‌یافته و تقریباً هندسی تزیین شده‌است. سنگ‌های خاتم‌کاری‌شده از مرمر زرد، یشم و یشم سبز ساخته شده و به‌نسبت سطح دیوارها، صیقل یافته و تراز شده‌اند.

تزیینات داخلی

تالار داخلی تاج محل تزییناتی فراتر از عناصر سنتی تزیینی دارد. خاتم‌کاری‌ها از نوع پرچین‌کاری نیستند؛ بلکه از گوهرسنگهای نیمه‌ارزشمند و ارزشمند تشکیل شده‌اند. تالار درونی به‌شکل هشت‌ضلعی بوده و طراحی آن، قابلیت ورود از طرف هر ضلع را فراهم می‌کند؛ با این وجود، فقط در جنوبی، که به باغ باز می‌شود، مورداستفاده قرار می‌گیرد. دیوارهای داخلی حدود ۲۵ متر (۸۲ فوت) ارتفاع داشته و با یک گنبد داخلی غیرواقعی تزیین‌شده با نقش‌مایهٔ خورشید پوشیده شده‌اند. هشت پیش‌طاق خمیده، کف بنا را مشخص می‌کنند و، مشابه نمای بیرونی بنا، هر پیش‌طاق ارتفاع‌پایین با پیش‌طاق دیگری که تقریباً وسط دیوار قرار گرفته، پوشیده شده‌است. چهار قوس مرکزی بالایی بالکن‌ها را می‌سازند و پنجرهٔ بیرونی هر بالکن دارای طرح‌های پیچیدهٔ جالی از جنس مرمر است. علاوه بر نور واردشده از پنجره‌ها، نور از فضاهای موجود در سقف که در گوشه‌ها با چتری پوشیده شده‌اند هم وارد می‌شود. جالی هشت‌ضلعی‌شکل که گور نمادین را احاطه می‌کند از هشت صفحهٔ مرمرین تشکیل شده که سوراخ‌کاریهای پیچیده‌ای روی آن انجام شده‌است. دیگر سطوح با سنگ‌های نیمه‌ارزشمند تزیین شده و طرح‌های انگور، میوه و گل‌ها را ایجاد کرده‌است. هر دیوار تالار با پنل‌های حجاری‌شده، خاتم‌کاری‌های پیچیدهٔ گوهرین و پنل‌های دارای خوش‌نویسی تزیین شده‌است. تزیینات این دیوارها تا حدودی مشابه عناصر طراحی به‌کاررفته در سطح خارجی مجموعه است.

در سنت اسلامی، قرار دادن جسد در تابوت و قبرهای تزیین‌شده ممنوع است. با توجه به همین موضوع، جسد ممتاز و شاه جهان در زیرزمین تالار دفن شد و چهره‌هایشان به‌سمت راست، به‌سمت مکه، قرار گرفت. گور نمادین ممتاز محل دقیقاً در مرکز تالار داخلی و روی پایه‌ای مرمرین به ابعاد ۱٫۵ در ۲٫۵ متر (۴ فوت ۱۱ اینچ در ۸ فوت ۲ اینچ) قرار گرفته‌است. پایه و گور به‌دقت با الماس‌های ارزشمند و نیمه‌ارزشمند تزیین شده‌است. کتیبه‌های خوش‌نویسی روی گور به شناساندن و تحسین ممتاز می‌پردازند. درپوش گور یک لوزی مستطیل‌شکل برآمده است که با هدف تداعی لوح نوشتاری طراحی شده‌است. گور نمادین شاه جهان کنار گور نمادین ممتاز و در سمت غربی قرار گرفته و تنها عنصر غیرمتقارن در تمام مجموعه است. گور نمادین او بزرگ‌تر از گور همسرش است؛ اما از عناصر مشابهی تشکیل شده و شامل تابوت و پایه‌ای است که با گوهر و خوش‌نویسی‌هایی که او را معرفی می‌کنند، تزیین شده‌است. روی درپوش تابوت، مجسمهٔ سنتی یک محفظهٔ کوچک خودکار قرار دارد.

محفظهٔ خودکار و لوح نوشتاری، نمادهای سنتی مراسم خاکسپاری گورکانی هستند که به‌ترتیب برای تزیین تابوت مردان و زنان به‌کار می‌روند. ۹۹ نام خدا روی کتیبه‌های سطوح کناری مقبرهٔ حقیقی ممتاز محل خوش‌نویسی شده‌اند. مقبرهٔ شاه جهان دارای یک خوش‌نویسی با مضمون «در بیست‌وشش ماه رجب در سال ۱۰۷۶ هجری او از این جهان به تالار ضیافت ابدیت سفر کرد» است.

باغ

مجموعهٔ تاج محل در یک باغ گورکانی مربع‌شکل به طول ۳۰۰ متر (۹۸۰ فوت) قرار دارد. این باغ دارای مسیرهایی است که هر یک از چهار قسمت باغ را به شانزده باغچه تقسیم می‌کنند. در فاصلهٔ بین مقبره و دروازه و در مرکز باغ، یک مخزن مرمرین آب قرار گرفته و یک استخر بازتاب برای بازتاب تصویر مقبره در جهت شمالی‌جنوبی آن قرار گرفته‌است. این مخزن مرمرین، حوض کوثر نامیده می‌شود.

ردیف‌هایی از درخت در باغ وجود دارد که هر درخت با نام‌های رایج و علمی خود نام‌گذاری شده‌است. علاوه بر این، آب‌نماهایی هم در باغ قرار دارد. معماری چهارباغ توسط بابر، نخستین امپراتور گورکانی، به هند وارد شده‌است. این معماری، نمادی از چهار رود جاری در جنة بوده و مشابه باغ بهشتی است؛ این نوع معماری از باغ ایرانی ریشه گرفته‌است.

اکثر چارباغ‌های گورکانی به‌شکل مستطیل بوده و یک مقبره یا پاویون در مرکز آن‌ها وجود دارد. باغ تاج محل در عنصر اصلی با این نوع معماری تفاوت دارد؛ چرا که در پایان باغ قرار گرفته‌است. به‌دلیل وجود باغ مهتاب در طرف دیگر رود جمنا، سازمان پژوهش‌های باستان‌شناسی هند بیان کرده که این جمنا احتمالاً یکی از چهار رود بهشت بوده و در طراحی باغ نقش داشته‌است. با توجه به شباهت با شالیمار باغ در ویژگی‌های معماری و طرح‌بندی، احتمال طراحی این باغ و تاج محل توسط طراحی یکسان، علی مردان، وجود دارد. گزارش‌های اولیه از باغ، بیان‌گر وفور گیاهان، از جمله رزهای فراوان، نرگس و درختان میوه، در آن است. با کاهش قدرت امپراتوری گورکانی، تاج محل و باغ‌های آن هم دچار تغییر و افت شد. تا پایان قرن نوزدهم میلادی، امپراتوری بریتانیا بیش از سه‌پنجم هند را کنترل می‌کرد و مدیریت تاج محل را به‌دست گرفته‌بود. این امپراتوری منظرهٔ تاج محل را تغییر داد؛ به‌گونه‌ای که به چمن‌کاری‌های رسمی لندن شباهت یافته‌بود.

دیگر بناها

مجموعهٔ تاج محل از سه طرف با دیوارهای ماسه‌سنگی سرخ‌رنگ احاطه شده‌است و ضلع مجاور رود فاقد دیوار است. بیرون دیوارها چندین مقبره، از جمله مقبرهٔ دیگر همسران شاه جهان، قرار گرفته‌است و مقبرهٔ بزرگ‌تری هم متعلق به خدمت‌کار موردعلاقهٔ ممتاز محل است. ستی النساء پزشک، ادیب و سخنور، خواهر طالب آملی نیز در این مکان به خاک سپرده شده است. دروازهٔ اصلی سازه‌ای بزرگ است که بیشتر قسمت‌هایش از مرمر ساخته شده و یادآور معماری گورکانی است. طاق‌های دروازه، همان طرح طاق‌های مقبره را داشته و قوس‌های پیش‌طاق دارای خوش‌نویسی‌های مقبره هستند. سقف‌ها و دیوارهای طاق‌دار با طرح‌های هندسی باجزئیات کار شده و مشابه نقش‌های موجود روی دیگر بناهای ماسه‌سنگی مجموعه است.

در انتهای مجموعه، دو ساختمان بزرگ ماسه‌سنگی سرخ‌رنگ قرار گرفته که معکوس یکدیگر هستند و رو به دو طرف مقبره قرار گرفته‌اند. سطح پشتی دو ساختمان، موازی با دیوارهای غربی و شرقی است. بنای غربی یک مسجد است. بنای دیگر، جواب نام دارد و گمان می‌رود که برای تعادل در معماری ساخته شده‌باشد، هرچند احتمال استفاده از آن به‌عنوان مهمان‌خانه هم داده شده‌است. تفاوت‌های بین دو ساختمان شامل عدم وجود محراب در جواب و طراحی هندسی کف آن است. پوشش کف مسجد از ۵۶۹ طرح سجاده از جنس مرمر سیاه تشکیل شده‌است. طراحی کلی مسجد شامل تالاری طویل است که با سه گنبد پوشیده شده و از این لحاظ، مشابه دیگر مساجد ساخته‌شده توسط شاه جهان، از جمله مسجد جامع دهلی، است. بناهای جانبی تاج محل در سال ۱۶۴۳ میلادی تکمیل شدند.

معماری باغ و ساختمان تاج محل

تاج محل از سال ۱۹۸۳ جزو میراث جهانی یونسکو درآمده و در نظر سنجی بزرگ جهانی در سال ۲۰۰۷ میلادی که در ۸ ژوئیه همان سال نتیجه آن اعلام گردید این بنا در شمار یکی از عجایب هفتگانه جهان در دوران حاضر شناخته شد.

در دو طرف بنای اصلی دو بنای کوچکتر و قرینه به‌چشم می‌خورد که در سمت غرب یک مسجد سه‌گنبدی وجود دارد که از ماسه‌سنگ (قهوه‌ای مایل به قرمز) ساخته شده و در شرق بنایی است که زمانی به مثابه مهمان‌سرا به کار می‌رفته‌است.

معمار و طراح تاج محل

گوشه‌ای ازکتیبه‌های ثلث تاج محل به خط امانت خان شیرازی

در متون تاریخی به نام معمار این مجموعه اشاره نشده‌است اما در برخی از متن‌های متأخر، به شخصی به نام استاد احمد لاهوری اشاره شده‌است. بنا به یک دستنویس بازمانده از سده ۱۷ میلادی، سرمعمار تاج محل و لال قلعه یا قلعه سرخ در دهلی همین استاد احمد لاهوری بوده‌است.

وجود یک معمار لاهوری در طراحی تاج محل به معنی فقدان یک یا چند معمار ایرانی نیست. زیرا می‌توان اظهار داشت که طراحی و ساخت این مجموعه عظیم و با شکوه، تنها توسط یک معمار صورت نپذیرفته‌است و به احتمال زیاد چند نفر معمار و عده کثیری هنرمند در این کار مشارکت داشته‌اند.

به گفته تاریخدان آمریکایی «میلو بیچ»، در این مورد می‌توان تنها گمانه زنی کرد که معمار اصلی تاج محل چه کسی بوده، اما این نکته روشن است که خود شاه جهان به هنر معماری علاقه داشت و لابد در طراحی تاج محل نیز دستکم نقش یک رایزن را داشته‌است.

نوشته روی قبر

سنگ قبرارجمندبانو

آرامگاه تاج محل در جهان سمبل عشق شناخته می‌شود. بر اساس کتاب نقش پارسی بر احجار هند در داخل زیر زمین آرامگاه یا درگاه تاج محل (از عجایب هفتگانه جدید جهان در یونسکو) قبر شاه جهان و ارجمند بانو وجود دارد که با سنگ مرمر یکپارچه تزئین شده‌است کنار سنگ مرمر قبر سمت راست به خط نسخ فارسی رایج دوره صفویه نوشته شده‌است: مرقد منور ارجمند بانو بیگم مخاطب بممتاز محل متوفی سنه...

• کنار سنگ گور شاه جهان نوشته شده:

مرقد مطهر اعلی حضرت فردوس آشیانی صاحبقران ثانی شاه جهان طاب ثراه سنه ۱۰۷۶ ق) در تاج محل نیز همانند آرامگاه‌های ایرانی دوره صفویه بیشتر نوشته آیات قرانی است اما در زیر زمین چند خط نوشته فارسی وجود دارد. تعدادی از سنگ نوشته‌های فارسی با خط نستعلیق.

1. قصر قلعه اگرا شاه جهان
2. قصر اکبر شاه
3. سنگ نوشته‌های فارسی درگاه جهانگیر
4. نوشته‌های قبر تاج محل ممتاز محل

نگارخانه

• 
  تصویری از بنای تاج محل با نام «معبد عشق» اثر عکاس ایرانی علی اکبر عبدالرشیدی
• 
  سرسرای اصلی
• 
  تاج محل
• 
  ساختمان اصلی
• 
  ملکه ارجمند بانو بیگم
• 
  آرامگاه ملکه ارجمند بانو بیگم
• 
  تاج محل
• 

جستارهای وابسته

• باغ ایرانی
• نقش پارسی بر احجار هند
• باغ مهتاب
• کاخ یادبود ویکتوریا (کلکته)
• مقبره بی‌بی

منابع

• کتاب نقش پارسی بر احجار هندچاپ سوم، نوشته دکتر علی اصغر حکمت و دکتر محمد عجم
• [۱]
• بهیندرا، انجم خان، (تاج محل در گذرگاه تاریخ) ، چاپ دهلی، سال ۱۹۴۹ میلادی، به زبان (اردو).
  • روزنامه همشهری ۲۸ تیر 1393 [۲] جامع دهلی و سنگ نوشته‌های زیبای فارسی آن، محمدعجم.
• وبگاه هنرهای اسلامی
• وبگاه نصور، مقاله داریوش رجبیان: تاج محل؛ بنای یادبود عشق
• W. E. Begley [Hrsg.]: Taj Mahal. The Illumined Tomb. The Aga Khan Programm for Islamic Architecture, Harvard University and Massachusetts Institute of Te
• نمادهای ایرانی (خط فارسی و نقاشی) در معماری‌های فاخرهند ثبت میراث جهانی [۳] https://web.archive.org/web/20181008115603/

• "How Acid Rain Works". HowStuffWorks. 5 August 2007. Retrieved 16 January 2019.
• Asher, Catherine B. (1992). Architecture of Mughal India. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-26728-1.
• "ASI". Archived from the original on 15 February 2015. Retrieved 4 March 2015.
• Ahuja, Dilip R.; Rajani, M.B. (2016). "On the symmetry of the central dome of the Taj Mahal" (PDF). Current Science. 110 (6): 996–997.
• Ahmed, Akbar S. (1998). Islam Today: A Short Introduction to the Muslim World. I.B. Tauris. ISBN 978-0-85771-380-3.
• Allan, John (1958). The Cambridge Shorter History of India (First ed.). Cambridge: S. Chand, 288 pages.
• Alī Jāvīd, Tabassum Javeed (2008). World Heritage Monuments and Related Edifices in India, Volume 1. Algora Publishing. ISBN 978-0-87586-483-9. Archived from the original on 3 March 2018.
• Anon. "The Taj mahal". Islamic architecture. Islamic Arts and Architecture Organization. Archived from the original on 17 April 2009. Retrieved 7 February 2015.
• "Archaeological Survey of India: Night Viewings of Taj Mahal". Asi.nic.in. 28 نوامبر 2004. Archived from the original on 7 February 2015. Retrieved 7 February 2015.
• "Archaeological Survey of India Agra working on compiling visual archives on Taj Mahal". The Economic Times. 29 November 2015. Retrieved 16 January 2016.
• "BBC, Taj Mahal". Archived from the original on 26 April 2015. Retrieved 7 February 2015.
• Begley, Wayne E. (March 1979). "The Myth of the Taj Mahal and a New Theory of Its Symbolic Meaning". The Art Bulletin. 61 (1): 14. doi:10.2307/3049862.
• "BJP's Vinay Katiyar now calls Taj Mahal a Hindu temple – a 'bee in bonnet' theory that Supreme Court once rejected". India Today.
• Carroll, David (1973). The Taj Mahal. Newsweek. ISBN 978-0-88225-024-3. Archived from the original on 4 July 2014.
• Chaghtai, Muhammad Abdulla (1938). Le Tadj Mahal d'Agra (Inde), histoire et description comprenant en appendice le texte d'un ms. persan sur le Tadj provenant de la Bibliothèque nationale à Paris: thèse pour le doctorat d'Université présentée à la Faculté des lettres de l'Université de Paris, par Muhammad Abdulla Chaghtai (Thesis). Éditions de la Connaissance.
• Copplestone, Trewin (1963). World architecture: an illustrated history from earliest times. Crescent Books. ISBN 978-0-517-35148-2.
• "Creation History of Taj Mahal". Archived from the original on 6 June 2017. Retrieved 19 October 2017.
• Dixon, Jack S. (1987). "The Veroneo controversy". The Journal of Imperial and Commonwealth History. 15 (2): 170. doi:10.1080/03086538708582735.
• Dunn, Jerry Camarillo Jr. (2007). "HowStuffWorks: The Taj Mahal". Archived from the original on 13 September 2007.{{cite web}}: نگهداری CS1: پیش‌فرض تکرار ref (link)
• DuTemple, Lesley A. (2003). The Taj Mahal. Twenty-First Century Books. ISBN 978-0-8225-4694-8. Archived from the original on 3 March 2018. Retrieved 7 February 2015.
• "Economic times article". Retrieved 5 May 2015.
• Gascoigne, Bamber (1971). The great Moghuls. Cape.
• Havel, E.B. (1913). Indian Architecture: Its Psychology, Structure and History, John Murray.
• "India Taj Mahal minarets damaged in storm".
• "Is Taj Mahal a mausoleum or a Shiva temple? CIC asks govt to clarify". 10 August 2017. Retrieved 16 January 2019.
• Khatri, Vikas (2012). Greatest Wonders of the World. V&S Publishers. ISBN 978-93-81588-30-7.
• Koch, Ebba (1997). "Mughal Palace Gardens from Babur to Shah Jahan (1526–1648)". Muqarnas. 14: 143–165. JSTOR 1523242.
• Koch, Ebba (2006) [Aug 2006]. The Complete Taj Mahal: And the Riverfront Gardens of Agra (First ed.). Thames & Hudson Ltd. , 288 pages. ISBN 0-500-34209-1.
• Koch, Ebba (2006). The Complete Taj Mahal: And the Riverfront Gardens of Agra. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-34209-1.
• "Onion domes, bulbous domes". strombergarchitectural.com. Archived from the original on 7 May 2015. Retrieved 4 March 2015.
• "Perils the Taj has faced". The Tribune (Chandigarh). 13 ژوئیه 2003. Archived from the original on 17 January 2016. Retrieved 7 February 2015.
• "Plea to rewrite Taj history dismissed". www.thehindu.com. Archived from the original on 14 December 2017. Retrieved 16 January 2019.
• "The plants growing throughout the Taj Mahal complex". India Tourism. indiatourism.ws. Archived from the original on 17 July 2017. Retrieved 7 June 2017.
• Qureshi, Siraj (2017). "Another court petition challenges Taj Mahal's story as a symbol of love". India Today. Retrieved 16 January 2019.{{cite web}}: نگهداری CS1: پیش‌فرض تکرار ref (link)
• Rosselli, John (1974). Lord William Bentinck: The Making of a Liberal Imperialist, 1774–1839. University of California Press. ISBN 978-0-520-02299-7.
• Royals, Sue (1996). Our Global Village – India. India: Lorenz Educational Press. ISBN 978-1-4291-1107-2. Archived from the original on 13 October 2015.
• Sarkar, Jadunath (Sir) (1919). Studies in Mughal India. Calcutta M.C. Sarkar. Retrieved 20 May 2015.
• "Scaffolding from NatGeo". Archived from the original on 4 February 2015. Retrieved 7 February 2015.
• "Supreme Court Oppose". Archived from the original on 4 February 2015. Retrieved 7 February 2015.
• "Taj Mahal Mausoleum from Britannica". Archived from the original on 21 February 2015. Retrieved 4 March 2015.
• "Taj Mahal could collapse within two to five years". Fox News. 7 اکتبر 2011. Archived from the original on 30 December 2014. Retrieved 7 February 2015.
• "Taj Mahal could collapse within five years because wooden foundations are rotting". Daily Mail. 5 اکتبر 2011. Archived from the original on 4 August 2012. Retrieved 7 February 2015.
• "Taj Mahal part of an ancient temple: UP BJP chief". The Hindu. Archived from the original on 8 December 2014. Retrieved 7 February 2015.
• "Taj Mahal". Treasures of the World. Public Broadcasting Service. Archived from the original on 16 February 2015. Retrieved 7 February 2015.
• "Taj Mahal Calligraphy". Archived from the original on 1 December 2016.
• "Taj.net". Archived from the original on 28 April 2015. Retrieved 5 May 2015.
• "Thetajindia.weebly.com". Archived from the original on 4 February 2015. Retrieved 7 February 2015.
• "Ticketing & Entry Fee of Top Monuments in Agra, Agra Monuments::Official WebSite of Taj Mahal-U.P.Tourism". www.tajmahal.gov.in. Archived from the original on 1 April 2019. Retrieved 28 June 2019.
• Tillotson, Giles Henry Rupert (1990). Mughal India. Chronicle Books. ISBN 978-0-87701-686-1.
• Tillotson, G. H. R (2008). Taj Mahal. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03186-9.
• Travel Correspondent (9 ژوئیه 2007). "New Seven Wonders of the World announced". The Telegraph. Archived from the original on 21 January 2008. Retrieved 7 February 2015.
• "UNESCO". UNESCO. 30 April 1997. Archived from the original on 26 May 2008. Retrieved 7 February 2015.
• UNESCO (2002). "Periodic Reporting Exercise on the Application of the World Heritage Convention" (PDF). UNESCO. Archived from the original (PDF) on 28 February 2015. Retrieved 7 February 2015.
• "UNESCO Taj Mahal". UNESCO Culture World Heritage Centre, World Heritage List. UNESCO. 2016. Archived from the original on 27 August 2016. Retrieved 10 September 2016.
• "Visiting the Taj – calligraphy". Treasures of the World. Public Broadcasting Service. Archived from the original on 9 May 2015. Retrieved 7 February 2015.
• Wells, John C. (1990). Longman pronunciation dictionary. Harlow, England: Longman. ISBN 0-582-05383-8.
• "WolframAlpha Computational Knowledge Engine". WolframAlpha. Wolfram Alpha LLC. Archived from the original on 30 June 2015. Retrieved 20 May 2015.
• Wright, Karen (1 ژوئیه 2000). "Works in Progress". Discover. Waukesha, Wisconsin: Kalmbach Publishing. Archived from the original on 29 January 2015. Retrieved 7 February 2015.
• "'The Taj!' Exteriors". Official WebSite of Taj Mahal. U.P. Tourism. Archived from the original on 31 May 2016. Retrieved 25 May 2016.
• Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila S. (2009-01-01). The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. doi:10.1093/acref/9780195309911.001.0001.{{cite book}}: نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (link)
• Tillotson, Giles (2008). Taj Mahal. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03186-9.
• Maheshwari, Anil (1996). Taj Mahal: Moon Still Shines: an Environmental Mess. India: Ajanta Publications. ISBN 978-8120204805.
• Encyclopaedia Britannica Company (1911). "Minaret". The Encyclopaedia Britannica. Vol. 18 (11 ed.). New York, United States of America: Cambridge University Press.
• Begley, W. E. (2011). "Minaret". The Encyclopaedia Iranica. Vol. 1. Bibliotheca Persica Press.
• Khan, Aftab Ahmad (1984). Islamic calligraphy: noon-wal-qalam. A. Ahmad. OCLC 17908336.
• * Hauck, Gary L. (2008). Exploring Humanities Around the World: In Celebration of the Human Spirit. iUniverse.com. ISBN 978-0595519248.
• Institute of Historical Studies. (1969). The Quarterly review of historical studies. Institute of Historical Studies. OCLC 220725135.
• Tóth, L. Fejes (1975). "Tessellation of the Plane with Convex Polygons Having a Constant Number of Neighbors". The American Mathematical Monthly (به انگلیسی). 82 (3): 273–276. doi:10.1080/00029890.1975.11993816. ISSN 0002-9890.
• Janick, Jules; Kamenetsky, Rina; Puttaswamy, Sumangala H. (September 2010). Chronica horticulturae. Vol. 50. International Society for horticultural Science. ISBN 978 90 6605 503 2. OCLC 474100587.{{cite book}}: نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (link)
• Hein, Arielle (2009). "The Expression of Power in Mughal Architecture". SIT Study Abroad.
• Ching, Francis D. K. (2007). A global history of architecture. Jarzombek, Mark. , Prakash, Vikramaditya. Hoboken, N.J.: J. Wiley & Sons. ISBN 9781118007396. OCLC 671655064.
• Meri, Josef W. (2006). Medieval Islamic civilization: an encyclopedia. Bacharach, Jere L. New York: Routledge. ISBN 0415966914. OCLC 59360024.