ترکمن‌ها
تُرکْمَن‌ها (به ترکمنی:Türkmenler، تورکمنلر) یکی از اقوام تُرک‌تبار آسیای میانه هستند که در منطقۀ وسیعی زندگی می‌کنند که شامل ترکمنستان، شمال‌غربی قزاقستان و مناطقی از روسیه، ازبکستان تا شمال‌غربی افغانستان و همچنین شمال‌شرق ایران است.[۱۱] آن‌ها به زبان ترکمنی از زبان‌های ترک‌تبار شاخۀ اغوز غربی سخن می‌گویند[۱۲] و بیشتر آنان مسلمان سنی هستند. ترکمن‌ها تا حملۀ مغول شهرنشین بودند و پس از آن تا اوایل سدۀ بیستم عمدتاً کوچ‌نشین بودند اما پس از آن به مرور ده‌نشین و شهرنشین شدند.
| ترکمن‌ها | ||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
.jpg) | ||||||||||||||||||||||||
| ترکمن ها با لباس های سنتی در بیستمین رژۀ روز استقلال ، ۲۷ سپتامبر ۲۰۱۱ | ||||||||||||||||||||||||
| کل جمعیت | ||||||||||||||||||||||||
|
۶٫۴ میلیون نفر[۱] | ||||||||||||||||||||||||
| نواحی با بیشترین جمعیت | ||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||
| زبان‌های رایج | ||||||||||||||||||||||||
| ترکمنی | ||||||||||||||||||||||||
| ادیان و مذاهب | ||||||||||||||||||||||||
| مسلمان سنی |
ترکمن‌ها شاخه‌ای از ترکتبارها هستند که از عهد قدیم در صحراهای وسیع بخش سفلای رود سیحون و بین دریاچۀ خوارزم به زندگی کوچ‌نشینی روزگار می‌گذراندند. تا حدود سدۀ هفتم میلادی ترکمن‌ها جزئی از قوم ترک بودند. در این سال‌ها به دنبال اضمحلال گوک‌ترک‌ها،[۱۳] گروهی از ترک‌ها که اغوز نامیده می‌شدند، از آنان جدا شده از ناحیهٔ ارخون به طرف آرال و سیردریا کوچ کردند.[۱۴]
واژه‌های ترکمن و تُرکمان در گذشته به تمامی قبایل ترک‌تبار اغوز به‌ویژه طایفه‌های کوچ‌نشین و مسلمان گفته می‌شد که این معنا با کاربرد قوم ترکمن امروزین تفاوت دارد. به این معنا که ترکمنهای کنونی شاخه‌ای از ترکمن‌ها در نوشته‌های قدیمی فارسی هستند. همین‌طور در حال حاضر گروه‌های ترک‌تباری در عراق و سوریه به ترکمن معروفند. [نیازمند منبع]
پراکندگی
بیشتر ترکمن‌ها در ترکمنستان سکونت دارند. جمعیت ترکمنستان در سال ۲۰۱۴ حدود ۵ میلیون و ۱۱۷ هزار نفر بوده که ۸۵ درصد آن‌ها از قوم ترکمن هستند.[۱۵]
ترکمنهای ایران حدود ۲ درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند که معادل نزدیک به ۱٫۶ میلیون نفر است. ترکمنهای ایران بیشتر در جنوب شرقی دریای خزر و در ترکمن‌صحرا و اطراف رودخانۀ اترک و گرگان‌رود سکونت دارند. از لحاظ استانی، سکونتگاه‌های ایشان در استان‌های گلستان (بیشتر بخش شمالی استان)، خراسان رضوی (روستاهایی در نوار مرزی شمال استان) و خراسان شمالی (منطقهٔ راز و جرگلان شهرستان بجنورد) پراکنده‌است. از شهرهای مهم ترکمن‌ها در ایران می‌توان بندر ترکمن، گنبد قابوس، کلاله، آق قلا، گمیشان، مراوه‌تپه و اینچه‌برون را نام برد.
ترکمنهای افغانستان بیشتر در شمال‌غربی این کشور به ویژه نوار مرزی دو ولایت فاریاب و جوزجان با ترکمنستان زندگی می‌کنند.
تاریخ مختصر
نام ترکمن از سدۀ پنجم هجری (یازدهم میلادی) نخست به شکل جمع فارسی «ترکمانان» توسط نویسندگان مانند گردیزی و ابوالفضل بیهقی استعمال شده و به همان معنی اغوز در ترکی و غز در عربی و فارسی به‌کار رفته‌است.
غزان نخست در آسیای مرکزی سکونت داشتند و در کتیبه‌های اورخون متعلق به سدۀ هشتم میلادی، ذکر ایشان در آسیای‌میانه رفته‌است. اغزان مزبور را ترکمن محسوب داشته‌اند نه ترکمان. نخست با تلفظ «تو کو مونگ در دانشنامهٔ چینی سدهٔ هشتم میلادی (تونگ تین فصل ۱۹۳). به قول تونگ تین، واژهٔ توکومنگ نام دیگری است که به کشور سوک تاک یعنی کشور آلانان اطلاق شده و اینان در آغاز تاریخ میلادی در مشرق تا مسیر سفلای سیردریا مستقر بودند و آنجا در سدۀ چهارم ه.ق (دهم میلادی) مقر اصلی اغزان بود. در کتب جغرافیایی عرب، ترکمان (الترکمان یا الترکمانیون) فقط توسط مقدسی در شرح چند شهر واقع در شمال و شمال غربی «اربیجاب» یا «سیرام» -که موقعیت آن درست معلوم نیست- آمده در باب اصل واژهٔ ترکمان در سدۀ پنجم به درستی معلوم نیست ولی با این حال، ترکمان لفظ عربی ترکمن است و فقط کشورهای عربی از این نام استفاده می‌کنند و ترکمنهای کشورهای عربی به خود ترکمن می‌گویند نه ترکمان.
در گذشته ترکمن نام عمومی اقوام اغوز مسلمان کوچ‌نشین بود و نه صرفاً قومی که امروزه ترکمن نامیده می‌شود و شامل طوایفی است که در شرق دریای خزر از رود جیحون تا شمال خراسان و رود گرگان سکونت داشته‌اند. هم‌اکنون نیز گروه‌هایی در عراق و سوریه به ترکمن معروفند که ارتباط قومی و تاریخی با قوم ترکمن ساکن ترکمنستان و مناطق اطراف دارند. برخی از این اقوام اغوز موفق به تشکیل دولت‌های‌های بزرگی در جهان شدند مانند:
- سلجوقیان (۴۲۹ ه.ق – اواخر قرن ششم)[۱۶]
- قره قویونلو (۷۸۰ – ۷۴۸ ه.ق)
- آق قویونلو (۷۸۰ – ۹۸۰ ه.ق)
- قاجاریه[۱۷]
- افشاریه
- غزنویان
- عثمانی
- مملوکیان مصر
- مملوکیان عراق
- مملوکیان شام
- سلسله عادلیان
- و بسیاری دیگر
موسیقی ترکمنی
ساز اصلی در موسیقی ترکمنی، دمبوره یا تنبور یا همان دوتار است. همچنین نواختن کمانچه و نی نیز در بین ترکمنان رواج دارد و در دههٔ اخیر برخی، به اجرای نغمات این موسیقی با سازهای الکترونیک روی آورده‌اند.[۱۸]
طوایف
عمدۀ طوایف ترکمن ساکن در ایران شامل: خزرلی، نرزیم، آناولی، ناخورلی، چاوادار، اساری، گوکلان، سالیر، ساریق، تیکه، یومود و تورکمان هستند.
همچنین به‌طور کلی به طوایف بزرگ زیر تقسیم می‌شوند:
- ترکمنهای عالی‌ایل (افغانستان)
- ترکمنهای چاودار
- ترکمنهای یمرلی
- ترکمنهای ارساری
- ترکمنهای سالور
- ترکمنهای ساریق
- ترکمنهای تکه: تکه بزرگترین و نیرومندترین قبیله ترکمن‌هاست که نفوذ آن‌ها در کشورهای مجاور بلکه در میان کل مردم ترکمن محسوس بود. قدرت فزایندۀ تکه، رهبری ترکمن‌ها را به آن‌ها داد. همانطوریکه در واقع اسم آن‌ها هم تلویحاً بیانگر آن بود.
- ترکمنهای یموت
- ترکمنهای گوگلان
طوایف و قبایل مقدس ترکمن‌ها
غیر از طوایف و تیره‌های مختلف ترکمن، ترکمن‌ها دارای چهار طایفۀ دیگری موسوم به اولاد هستند. این طوایف چهارگانه اولاد از طوایف مقدس ترکمن به‌شمار می‌آیند. زیرا آن‌ها خود را از نسل خلفای راشدین می‌دانند. این طوایف عبارتند از:
- شیخ از نسل ابوبکر
- مخدم (مختوم) از نسل عمر
- آتا از نسل عثمان
- خوجه از نسل حضرت علی
این طوایف چهارگانه که از چهار یار پیامبر اسلام (بنا به اعتقاد سنی مذهبان) انشعاب یافته‌اند اولاد آن‌ها در نزد ترکمن‌ها مقدس شمرده می‌شوند.[۱۹]
نگارخانه
مرد ترکمن، ترکمنستان سال 2011
مسجد مرو ترکمنستان
کلاه‌خود ترکمن قرن 15 میلادی
دختر ترکمن ایرانی
عکس قدیمی، مرد ترکمن
نقاشی فرانسوی از اسب ترکمن سال 1848
اسب آخال‌تکه
تمبر اسب ترکمن جمهوری آذربایجان سال 1993
تمبر اسب ترکمن قزاقستان سال 2002
تمبر اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی سال 1968
تمبر ترکمنستان سال 1992
ترکمنستان سال 2001
ترکمنستان سال 2001
.jpg)
.jpg)
جستارهای وابسته
منابع
- محمد کاشغری ج ۳ ص ۳۰۷
- تاریخ بیهقی
- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Turkmen people». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۹ می ۲۰۱۱.
- ↑ «U.S. Census Bureau: Population by Selected Ancestry Group and Region: 2005» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۳۱ اکتبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۱۶ اکتبر ۲۰۰۹.
- ↑ "The World Factbook". Retrieved 18 March 2015.
- ↑ "Ethnic Groups". Library of Congress Country Studies. 1997. Retrieved 2010-10-08. ^ Jump up to: a b
- ↑ https://www.worldatlas.com/articles/ethnic-groups-of-afghanistan.html
- ↑ CIA World Factbook Iran
- ↑ Alisher Ilhamov (2002). Ethnic Atlas of Uzbekistan. Open Society Institute: Tashkent.
- ↑ 2002 Russian census
- ↑ 2002 Tajikistani census (2010)
- ↑ "About number and composition population of Ukraine by data All-Ukrainian census of the population 2001". Ukraine Census 2001. State Statistics Committee of Ukraine. Retrieved 17 January 2012.
- ↑ (PDF) https://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/home/opendoc.pdf?tbl=SUBSITES&page=SUBSITES&id=434fdc702. Missing or empty
|title=(help) - ↑ «TURKMENS OF PERSIA ii. LANGUAGE – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۱۸.
- ↑ "Turkmen | people". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-06-18.
- ↑ Peoples of Western Asia By Marshall Cavendish Corporation
- ↑ سیری در تاریخ سیاسی اجتماعی ترکمن‌ها، امین‌الله گلی، نشر علم، ۱۳۶۶
- ↑ TURKMENISTAN- People CIA World Factbook
- ↑ Seljuq. (2009). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.
- ↑ Qājār Dynasty. (2009). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.
- ↑ «ترکمن صحرا و موسیقی ترکمن ها».
- ↑ http://www.bayragh.ir/modules/smartsection/item.php?itemid=213