تُرکْمَن‌ها (به ترکمنی:Türkmenler، تورکمنلر) یکی از اقوام ترک‌تبار آسیای میانه هستند که عمدتاً در ترکمنستان، شمال غرب افغانستان و شمال‌شرق ایران سکونت دارند. آنها به زبان ترکمنی از زبان‌های ترک‌تبار شاخه اغوز غربی سخن می‌گویند و بیشتر آنان مسلمان سنی هستند. ترکمنها تا اوایل قرن بیستم عمدتاً کوچ‌نشین بودند اما پس از آن به مرور ده‌نشین و شهرنشین شدند.
| ترکمنها |
|---|
 .jpg)    |
| کل جمعیت |
|
حدود ۱۵ میلیون نفر[۱] |
| نواحی با بیشترین جمعیت |
| ترکمنستان:[۲] ۴٬۲۴۸٬۰۰۰ ایران: ۱٬۳۲۸٬۵۸۵[۳] افغانستان: ۹۲۲٬۰۰۰[۴] پاکستان: ۶۰٬۰۰۰[۵] روسیه: ۳۳٬۰۰۰ تاجیکستان: ۲۰٬۳۰۰[۶] ترکیه: ۲٬۰۳۴ اکراین ۳٬۷۰۹[۷] |
| زبان‌های رایج |
| ترکمنی |
| ادیان و مذاهب |
| مسلمان سنی |
ترکمنها شاخه‌ای از ترکان آسیای میانه معروف به اُغوز یا غُز هستند که از عهد قدیم در صحراهای وسیع بخش سفلای رود سیحون و بین دریای آرال به زندگی کوچ‌نشینی روزگار می‌گذراندند. تا حدود قرن هفتم میلادی ترکمنها جزئی از قوم بزرگ ترک بودند. در این سالها به دنبال اضمحلال امپراطوری گؤک تؤرک‌ها،[۸] گروهی از ترکها که اغوز نامیده می‌شدند، از آنان جدا شده از ناحیهٔ ارخون به طرف آرال و سیردریا کوچ کردند.[۹]
واژه‌های ترکمن و ترکمان در گذشته به تمامی قبایل ترک‌تبار اغوز به‌ویژه طایفه‌های کوچ‌نشین و مسلمان گفته می‌شد که این معنا اعم از کاربرد قوم ترکمن امروزین است. به این معنا که ترکمنهای کنونی شاخه‌ای از ترکمنها در نوشته‌های قدیمی فارسی هستند. همین‌طور در حال حاضر گروه‌های ترک‌تباری در عراق و سوریه به ترکمن معروفند که ارتباط نزدیکی با ترکمنهای ساکن منطقه میان رود جیحون و گرگان‌رود ندارند و بیشتر به آذربایجانی‌ها و ترکهای ترکیه نزدیک هستند.
محتویات
پراکندگیویرایش
بیشتر ترکمنها در ترکمنستان سکونت دارند. جمعیت ترکمنستان در سال ۲۰۱۴ حدود ۵ میلیون و ۱۱۷ هزار نفر بوده که ۸۵ درصد آنها از قوم ترکمن هستند.[۱۰]
حدود ۲ درصد جمعیت ایران ترکمن هستند که معادل نزدیک به یک و نیم میلیون نفر است. ترکمنهای ایران بیشتر در جنوب شرقی دریای خزر و در ترکمن‌صحرا و اطراف رودخانه اترک وگرگان‌رود سکونت دارند. از لحاظ استانی، سکونتگاه‌های ایشان در استان‌های گلستان (بیشتر بخش شمالی استان)، خراسان رضوی (روستاهایی در نوار مرزی شمال استان و تربت جام) و خراسان شمالی (منطقهٔ راز و جرگلان شهرستان بجنورد) پراکنده است. از شهرهای مهم ترکمنان در ایران می‌توان بندر ترکمن، گنبد قابوس، کلاله، آق قلا، گمیشان، مراوه‌تپه و اینچه‌برون را نام برد.
در افغانستان نیز حدود ۳ درصد جمعیت یعنی حدود ۹۵۰ هزار ترکمن هستند. ترکمنهای افغانستان بیشتر در شمال این کشور به ویژه نوار مرزی دو ولایت فاریاب و جوزجان با ترکمنستان زندگی می‌کنند.
تاریخچهویرایش
نام ترکمن از قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) نخست به شکل جمع فارسی «ترکمانان» توسط نویسندگان ایرانی مانند گردیزی و ابوالفضل بیهقی استعمال شده و به همان معنی اغوز در ترکی و غز در عربی و فارسی به کار رفته است.
غزان نخست در مغولستان داخلی (در شمال چین و جنوب جمهوری مغولستان) واقع است (ترکستان) سکونت داشتند و در کتیبه‌های اورخون متعلق به قرن هشتم میلادی، ذکر ایشان در مغولستان رفته است. اغزان مزبور را ترک محسوب داشته‌اند نه ترکمان. ترکمانان، را فقط در جانب مغرب یاد کرده‌اند. نخست با تلفظ «تو کو مونگ در دانشنامهٔ چینی سدهٔ هشتم میلادی (تونگ تین فصل ۱۹۳). به قول تونگ تین، واژهٔ توکومنگ نام دیگری است که به کشور سوک تاک یعنی کشور آلانان اطلاق شده و اینان در آغاز تاریخ میلادی در مشرق تا مسیر سفلای سیردریا مستقر بودند و آنجا در قرن چهارم ه. ق. (دهم میلادی) مقر اصلی اغزان بود. در کتب جغرافیایی عرب، ترکمان (الترکمان یا الترکمانیون) فقط توسط مقدسی در شرح چند شهر واقع در شمال و شمال غربی «اربیجاب» یا «سیرام» -که موقعیت آن درست معلوم نیست- آمده در باب اصل واژهٔ ترکمان در قرن پنجم به درستی معلوم نیست که آن را از ترکیب فارسی «ترک مانند» گرفته‌باشند.
در گذشته ترکمن نام عمومی بسیاری از اقوام ترک‌تبار به ویژه اقوام اغوز مسلمان کوچ‌نشین بود و نه صرفاً قومی که امروزه ترکمن نامیده می‌شود و شامل طوایفی است که در شرق دریای خزر از رود جیحون تا شمال خراسان و رود گرگان سکونت داشته‌اند. هم‌اکنون نیز گروه‌هایی در عراق و سوریه به ترکمن معروفند که ارتباط قومی و تاریخی با قوم ترکمن ساکن ترکمنستان و مناطق اطراف ندارند. برخی از این اقوام اغوز موفق به تشکیل دولت‌های بزرگی در ایران دورهٔ اسلامی شدند مانند:
- سلجوقیان (۴۲۹ ه. ق. – اواخر قرن ششم)[۱۱]
- قره قویونلو (۷۸۰ – ۷۴۸ ه.ق.)
- آق قویونلو (۷۸۰ – ۹۸۰ ه.ق.)
- افشاریه
- قاجاریه[۱۲]
موسیقی ترکمنیویرایش
ساز اصلی در موسیقی ترکمنی، تامدیره یا تنبوره یا همان دوتار است. همچنین نواختن کمانچه و نی نیز در بین ترکمنان رواج دارد و در دههٔ اخیر برخی، به اجرای نغمات این موسیقی با سازهای الکترونیک روی آورده‌اند. بنگرید به مقالهٔ اصلی موسیقی ترکمنی
جستارهای وابستهویرایش
منابعویرایش
- محمد کاشغری ج ۳ ص ۳۰۷
- تاریخ بیهقی
- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Turkmen people». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی ، بازبینی‌شده در ۲۹ می ۲۰۱۱.
- ↑ U.S. Census Bureau: Population by Selected Ancestry Group and Region: 2005
- ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html#People CIA World Factbook Turkmenistan
- ↑ CIA World Factbook Iran
- ↑ CIA World Factbook Afghanistan
- ↑ UNHCR: Census of Afghans in Pakistan
- ↑ Итоги переписи населения Таджикистана ۲۰۰۰ года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы Демоскоп Weekly, № ۱۹۱–۱۹۲, ۲۱ февраля - ۶ марта ۲۰۰۵
- ↑ Всеукраїнський перепис населення ۲۰۰۱ | English version | Results | Nationality and citizenship | The distribution of the population by nationality and mother tongue | Selecti...
- ↑ Peoples of Western Asia By Marshall Cavendish Corporation
- ↑ سیری در تاریخ سیاسی اجتماعی ترکمنها، امین‌الله گلی، نشر علم، ۱۳۶۶
- ↑ TURKMENISTAN- People CIA World Factbook
- ↑ Seljuq. (2009). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.
- ↑ Qājār Dynasty. (2009). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.