عبدالعزیز محقق طباطبایی

سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی شهرت‌یافته به محقّقِ طباطبایی، (۱۳۰۸–۱۳۷۴) محقق و کتابشناس برجسته ایرانی یکی از فعالترین محققان حوزه متون کهن در احیاء آثار شیعی بود. در حوزه علمیه نجف تحصیل کرد و در قم به حیات خود ادامه داد. آثار پژوهشی بسیاری بر جای گذاشت و شاگردان بسیاری تربیت کرد. به بسیاری از کتابخانه‌های جهان در آسیا و اروپا و آمریکا سفر کرد و نسخه‌های خطی بسیاری را شناسایی نمود.

عبدالعزیز محقّق طباطبایی
سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی
زاده	۴ آبان ۱۳۰۸ ‍نجف
محل زندگی	نجف، قم
درگذشته	۸ بهمن ۱۳۷۴ قم بیمارستان آیت‌الله گلپایگانی
آرامگاه	قم، حرم مطهر فاطمه معصومه
پیشه	محقق و نویسنده، فهرستنگار نسخ خطی، مصحح متون کهن
ملیت	ایرانی
همسر(ها)	صدیقه طباطبایی یزدی ۱۳۱۴-
فرزند(ان)	جواد، جعفر، صادق، محمد، علی، فاطمه، بشرى، زهرا، بتول
پدر و مادر	سید جواد طباطبایی یزدی، بتول طباطبایی یزدی

نسب

از سادات طباطبایی است که نَسَبِ ایشان به ابراهیم طباطبا پسر اسماعیل دیباج پسر ابراهیم غمر پسر حسن مثنی پسر حسن مجتبی می‌رسد.

زندگی

سید عبدالعزیز طباطبائی یزدی، نوادهٔ مرجع بزرگ نجف و رهبر جریان مخالف مشروطیت سید محمدکاظم یزدی صاحب کتاب عروة الوثقی بود. در نجف اشرف به دنیا آمد و از نوجوانی در مدرسه سید در نجف ساکن شد (که بعدها تولیت این مدرسه را نیز عهده‌دار شد) و تحصیلات خود را تا مراحل عالی حوزه ادامه داد. بیشتر فعالیت او همکاری با علامه امینی در تدوین کتاب الغدیر و تأسیس و گسترش کتابخانۀ امیرالمؤمنین و همکاری با آقابزرگ تهرانی در گردآوری منابع کتابشناسی کتاب الذریعة بود. وی از عراق سفرهای متعددی برای شناسایی نسخ خطی در کتابخانه‌های دنیا داشت که محصول این سفرها یادداشت‌ها و تألیفاتی است که دربارهٔ نسخ خطی و متون کهن اسلامی به نگارش درآورده است. او در سال ۱۳۵۶ شمسی به ایران مهاجرت کرد و تا پایان عمر خویش در قم ساکن شد و فعالیت‌های علمی خود را دنبال کرد و واسطهٔ روابط فرهنگی بسیاری از محققان و مؤسسات پژوهشی ایران با محققان خارج از ایران شد.

او در سال ۱۳۱۴ با صديقه ى طباطبائی ازدواج كرد او ۱۲ فرزند داشت

اساتید

• سید ابوالقاسم خویی
• سید عبدالهادی شیرازی
• سید علی علامه فانی اصفهانی
• عبدالحسین رشتی
• مجتبی لنکرانی
• عبدالحسین امینی صاحب الغدیر
• آقابزرگ تهرانی صاحب الذریعة
• سید عبدالاعلی سبزواری
• صدرا بادکوبی
• ذبیح‌الله قوچانی
• محمدعلی اردوبادی
• سید عبدالجلیل بن عبدالحی طباطبائی یزدی
• سید هاشم حسینی تهرانی
• میرزا حسن نبوی خراسانی

فهرست آثار

تألیف

• • مستدرک الذریعة
  • أضواء علی الذریعة
  • تهذیب الذریعة
  • تعلیقات علی طبقات أعلام الشیعة
  • معجم أعلام الشیعة
    • چاپ اول، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، ۱۳۷۵، ۵۲۸ ص، شابک: ۵-۰۳۱-۳۱۹-۹۶۴
  • الحاشیة علی کتاب الغدیر
  • علی ضفاف الغدیر
  • الغدیر فی التراث الإسلامی
    • چاپ اول، دارالمؤرخ العربی، بیروت، ۱۳۷۲، ۳۳۶ ص
    • چاپ اول، انتشارات الهادی، قم، ۱۳۷۴، ۳۴۲ ص
  • من فیض الغدیر
  • أهل البیت علیهم السلام فی المکتبة العربیة
    • چاپ اول، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، ۱۳۷۵، ۷۲۸ ص، شابک: ۳-۰۳۲-۳۱۹-۹۶۴ ** فهرس مخطوطات مکتبة أمیر المؤمنین علیه السلام العامة فی النجف الأشرف
  • نتائج الأسفار
  • نصوص و مقتطفات من نفائس المخطوطات
  • فهرست نسخ خطی حدیث در کتابخانه آستان قدس رضوی
  • فهرست نسخ خطی فقه در کتابخانه آستان قدس رضوی
  • فهرس المختارات من مخطوطات ترکیا
  • الفهرس الوصفی للمنتخب من المخطوطات العربیة فی مکتبات ترکیا
  • فهرس المنتخب من مخطوطات تبریز
  • فهرس المنتقی فی مخطوطات الحجاز
  • فوائد الأسفار
  • فی رحاب نهج البلاغة
  • قید الأوابد وجمع الشوارد
  • مخطوطات اللغة العربیة
    • منتشر شده در مجلد دوم مجموعه «المحقق الطباطبایی فی ذکراه السنویة الأولی» ، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ۱۳۷۵
  • مذکرات المتحف البریطانی
  • مکتبة العلامة الحلی
    • چاپ اول، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، ۱۳۷۴، ۲۶۴ ص، شابک: ۹-۰۰۹-۳۱۹-۹۶۴
  • ملحق سند حدیث الثقلین
    • منتشر شده در جلد دوم «نفحات الأزهار» تألیف علامه سید علی اصغر میلانی ص ۸۵–۲۲۱
  • المهدی علیه السلام فی السنة النبویة
  • قبسات من فضائل أمیرالمؤمنین علیه السلام
    • چاپ اول، انتشارات دلیل، قم، ۱۳۷۹، ۹۲ ص، شابک: ۵-۱۷-۷۰۰۷-۹۶۴ / چاپ دوم، انتشارات دلیل ما، قم، ۱۳۸۱
  • أنباء السماء برزیة کربلاء
  • الحسین والسنة
    • چاپ اول، انتشارات مدرسه چهلستون، تهران، ۱۳۵۵، ۱۴۹ ص
  • حیاة السید محمد کاظم الطباطبایی الیزدی
  • حیاة الشیخ یوسف البحرانی
    • ابتدا در ضمن کتاب حدائق و سپس به صورت مستقل در نجف اشرف منتشر شد.
  • الشیخ المفید وعطاؤه الفکری الخالد
    • بخش اول، تراثنا ش ۳۰ و ۳۱، ۱۴۱۳ ق
    • بخش اول و دوم، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ ق
    • بخش اول، سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، دارالمفید، بیروت، ۱۴۱۴ ق

تصحیح و تحقیق

• • طرق حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه / شمس الدین الذهبی
    • چاپ دوم، انتشارات دلیل، قم، ۱۳۷۹، ۱۵۹ ص
    • چاپ دوم، انتشارات دلیل ما، قم، ۱۳۸۱، شابک: ۵-۰۶-۷۹۹۰-۹۶۴
  • مقتل أمیرالمؤمنین علیه السلام / ابن أبی الدنیا
    • تراثنا، شماره ۱۲، سال ۱۴۰۸ ق. صص ۷۹–۱۳۳
  • الأربعون المنتقی من مناقب المرتضی / أبو الخیر أحمد بن إسماعیل الطالقانی القزوینی
    • تراثنا، شماره ۱، سال ۱۴۰۵ ق.
  • ترجمة أمیرالمؤمنین علیه السالم من تاریخ مدینة دمشق / ابن عساکر الشافعی الدمشقی
  • فضائل أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام / أحمد بن حنبل
    • چاپ اول، مؤسسه محقق طباطبایی، قم، ۱۳۹۱، ۴۸۰ ص
  • ترجمة الإمام الحسن علیه السلام من کتاب الطبقات الکبیر / ابن سعد
    • چاپ اول، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ ق، ۱۲۶ ص، شابک: ۲-۹۲-۵۵۰۳-۹۶۴
  • ترجمة الإمام الحسین علیه السلام من کتاب الطبقات الکبیر / ابن سعد
    • چاپ اول، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، ۱۴۱۵ ق،
    • چاپ دوم، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، بیروت، ۱۴۱۶ ق، ۱۲۱ ص، شابک: ۷-۴۷-۵۵۰۳-۹۶۴
  • ترجمة الإمام الحسین علیه السلام من کتاب بغیة الطلب فی تاریخ حلب / کمال الدین بن العدیم بن أبی جرادة الحلبی
    • چاپ اول، انتشارات دلیل ما، قم، ۱۳۸۱، ۲۵۴ ص، شابک: ۴-۹۱-۷۵۲۸-۹۶۴
  • فهرس کتب الشیعة وأصولهم / شیخ الطائفة محمد بن الحسن الطوسی
    • چاپ اول، مکتبة المحقق الطباطبایی، قم، ۶۷۶ ص، ۱۴۲۰، شابک: ۶-۱۹۶-۳۱۹-۹۶۴
  • عقد الدرر فی أخبار المهدی المنتظر / یوسف بن یحیی السلمی الشافعی الدمشقی
  • العقود الاثنی عشر فی رثاء سادات البشر / السید مهدی بحر العلوم
    • تراثنا، شماره ۱۰، سال ۱۴۰۸ ق
  • فرائد السمطین فی فضائل المرتضی والبتول والسبطین / صدر الدین إبراهیم بن محمد بن حمویه الحموئی الشافعی الدمشقی
  • فهرست أسماء علماء الشیعة ومصنفیهم / الشیخ منتجب الدین بن بابویه الرازی
    • چاپ اول، منشورات المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، قم، ۱۴۰۴ ق، ۲۴۶ ص
  • مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول
    • چاپ اول، انتشارات مؤسسة البلاغ، بیروت، ۱۹۹۹ م، ۳۲۵ ص
  • مکتبة العلامة الکراجکی / أحد معاصری الکراجکی
    • تراثنا، شماره ۴۳–۴۴، سال ۱۴۱۶ ق

اسنتساخ‌ها

• • الأبحاث المفیدة فی تحصیل العقیدة / الحسن بن یوسف بن المطهر الحلی
  • أدب التاریخ / الشیخ علی بن حسین آل البازی
  • الباب الحادی عشر / الحسن بن یوسف بن المطهر الحلی
  • البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان / علی بن حسام الدین المتقی
  • تراجم أعلام ساقطة من نقباء البشر / آقابزرگ الطهرانی
  • تلخیص البیان فی علامات مهدی آخر الزمان / علی بن حسام الدین المتقی
  • الدارات / الأصمعی
  • الذریعة إلی تصانیف الشیعة / آغابزرگ الطهرانی
  • ذکر مخاطبة جرت بین أبی إسحاق إبراهیم بن السری الزجاج وأبی العباس أحمد بن یحیی ثعلب فی مواضع أنکرها علیه وغلط فیها من کتاب فصیح الکلام
  • الرد علی من حکم وقضی أن المهدی الموعود جاء ومضی / نور الدین علی المتقی
  • رسالة فی إعجاز سورة الکوثر / الزمخشری
    • به تحقیق حامد الخفاف، تراثنا، شماره ۱۳، سال ۱۴۰۸ ق
  • رسالة فی تحریم الفقاع / شیخ الطائفة الطوسی
    • به تحقیق رضا استادی، الرسائل العشر، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، ۱۳۶۱ ش
  • رسالة فی التذکیر والتأنیث
  • رسالة فی رد من أنکر أن عیسی إذا نزل یصلی خلف المهدی صلاة الصبح / جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی
  • رسالة فی عمل الیوم واللیلة / شیخ الطائفة الطوسی
    • به تحقیق رضا استادی، الرسائل العشر، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، ۱۳۶۱ ش
  • رسالة فی الفرق بین النبی والإمام / شیخ الطائفة الطوسی
    • به تحقیق رضا استادی، الرسائل العشر، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، ۱۳۶۱ ش
  • شرح قصیدة المفجع / محمد بن أحمد بن عبدالله البصری
  • صفات الشیعة / الشیخ الصدوق
  • العرف الوردی فی أخبار المهدی
  • عقود حیاتی / محمد حسین آل کاشف الغطاء
  • فضائل أهل البیت من کتاب الکامل لابن عدی
  • اللیل والنهار / أبو الحسن أحمد بن فارس اللغوی
    • به تحقیق حامد الخفاف، تراثنا، شماره ۱۴، سال ۱۴۰۹ ق / چاپ اول، دارالمؤرخ العربی، بیروت، ۱۹۹۳ م
  • مختصر فی علم الکلام / المحقق الحلی
  • مذکرات الحجة الشیخ محمد حسین آل کاشف الغطاء
  • مزیل اللبس عن حدیث رد الشمس / محمد بن یوسف الدمشقی الصالحی
  • معارج الوصول إلی معرفة فضل آل الرسول والبتول / محمد بن یوسف بن الحسن المدنی الزرندی
  • معجم شیوخ ابن عساکر
  • مفرحة الأنام فی تأسیس بیت الله الحرام / زین العابدین بن نور الدین الحسینی
  • المفصح فی الإمامة / شیخ الطائفة الطوسی
    • به تحقیق رضا استادی، الرسائل العشر، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، ۱۳۶۱ ش
  • مناقب علی بن أبی طالب / ابن المغازلی علی بن محمد الواسطی
  • نظم البراهین فی أصول الدین / الحسن بن یوسف بن المطهر الحلی
  • واجب الاعتقاد / العلامة الحلی

مقالات

• • ابن طلحة / دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
  • ابو الخیر طالقانی / دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
  • أهل البیت علیهم السلام فی المکتبة العربیة / تراثنا
  • حدیث الغدیر: رواته قلیلون للغایة.. کثیرون للغایة / کنگره غدیر لندن
  • شخصیت علمی و مشایخ شیخ طوسی / میراث اسلامی ایران
  • الشیخ المفید وعطاؤه الفکری الخالد / کنگره شیخ مفید
  • الغدیر فی التراث الإسلامی / تراثنا
  • فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آقای حاج سید محمد طباطبایی قاضی تبریزی / نشریه دانشگاه تهران
  • فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ثقةالاسلام در تبریز / نشریه دانشگاه تهران
  • فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مزار عبدالقادر گیلانی در بغداد / نشریه دانشگاه تهران
  • ما تبقی من مخطوطات نهج البلاغة / تراثنا
  • ما قیل فی نهج البلاغة من نظم و نثر / تراثنا
  • ما ینبغی نشره من التراث / تراثنا
  • مخطوطات نهج البلاغة، طبعاته، منتخباته، ترجماته إلی شتی اللغات / تراثنا
  • المدونات التاریخیة لواقعة الطف / کنگره حسین دی در لندن
  • من تراثنا الخالد فی شیراز / میراث اسلامی ایران
  • موقف الشیعة من هجمات الخصوم وخلاصة عن کتاب عبقات الأنوار / تراثنا
  • نهج البلاغة عبر القرون / تراثنا

منابع

• آینه دانشمندان، جلد ۹
• مجله کلک، علی دهباشی، شماره ۷۳
• المحقق الطباطبائی فی ذکراه السنویة الاولی، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث
• نادره کاران، ایرج افشار
• گنج پنهان، حسن انصاری
• ذکری المحقق الطباطبائی، Open School، شیکاگو، ایلینوی، ۱۹۹۸
• وب‌گاه کتابخانه محقق طباطبایی

پیوند به بیرون

• وب‌گاه بنیاد محقق طباطبایی
• یادی از محقق طباطبایی ـ وب‌گاه کتابخانه مجلس شورای اسلامی
• آخرین گفتگو با استاد فقید سید عبد العزیز طباطبایی(ره) نسخه‌شناس بزرگ معاصر
• پدر پیر پژوهش زنده است، مجله آینه پژوهش
• محقق طباطبایی و کتاب گرانسنگ نهج البلاغه عبرالقرون، پایگاه اطلاعرسانی حوزه

جستارهای وابسته

• کتابخانه محقق طباطبایی
• سید محمدکاظم طباطبایی یزدی
• مدرسه سید