فتح‌علی صبا

شاعر و نویسنده ایرانی
(تغییرمسیر از فتحعلی‌خان صبا)

فتح‌علی خان کاشانی یا فتح‌علی‌خان صبا متخلص به صبا، ملک‌الشعرای دربار فتحعلی‌شاه قاجار و سرآمد شاعران دربار بوده‌است.

فتحعلی‌خان صبای کاشانی
تصویر فتحعلی‌خان صبای کاشانی از پرچمداران نهضت بازگشت ادبی
نام اصلی
زادهحدود ۱۱۷۹ (قمری)
کاشان،
درگذشته۱۲۳۸ (قمری) (۵۹ یا ۶۰ سال)
تهران،
لقبملک‌الشعرای
صبا
پیشهشاعر و نویسنده
ملیتایران ایرانی
دورهفتحعلی شاه قاجار
کتاب‌هاخداوند نامه
عبرت نامه
شاهنشاه نامه
گلشن صبا
فرزند(ان)میرزا حسین عندلیب

زندگی

ویرایش

پدر وی آقامحمدخان دنبلی ضرابی (بزرگ خاندان ضرابی) پسر امیرفاضل بیک پسر عباس منظور خان ضراب پسر امیر شریف بیک دنبلی بوده‌است.

زادروز وی به‌درستی معلوم نیست و با استدلالی که ملک‌الشعرای بهار در مقدمه خود بر کتاب گلشن صبا کرده، در حدود سال ۱۱۷۹ هجری قمری در کاشان اتفاق افتاده است. صبا در سن ۵۹ یا ۶۰ سالگی به تاریخ ۱۲۳۸ هجری قمری در تهران درگذشت.

از او پسری به نام محمدحسین خان ماند که بعدها با تخلص عندلیب در شعر و شاعری به شهرت رسید. محمدحسین خان نیز دو پسر به نام‌های محمودخان ملک‌الشعرا (شاعر، خطاط، نقاش) و محمدخان ندیمباشی داشت.[۱]

فتحعلی خان ابتدا از مداحان لطفعلی خان زند بوده و گویا دیوانی هم در مدح وی داشته که پس از واقعه قتل برادر (میرزا محمدعلی متخلص به ناطق) از ترس جان آن را فروشسته است.

ملک‌الشعرای بهار و ابوالحسن خان صبا از خاندان وی بودند.

صبای کاشانی، پرچمدار بازگشت ادبی

ویرایش

فتحعلی خان صبا را باید حلقهٔ اتصال به عصر هاتف و شاخص‌ترین شاعر سبک بازگشت دانست. او در زادگاه خود کاشان با صباحی بیدگلی ارتباط نزدیک داشت و تحت تأثیر وی به تتبع از سبک قدما گرایش یافت. صبا مدتی را هم به سیاحت در اصفهان و شیراز و یزد سرگرم بود و به سال ۱۲۱۲ هنگام جلوس فتحعلی شاه بر مسند فرمانروایی، عنوان ملک الشعرایی یافت. وی بعدها چندی هم حاکم قم و کاشان بود.

آثار صبا

ویرایش

صبا در مثنوی و قصیده و غزل دست داشت و در این قالب‌های شعری آثاری از خود به یادگار گذاشته است:

  1. دیوان اشعار، شامل حدود ۱۶٬۵۰۰ بیت که بیشتر در قالب قصیده و غزل سروده شده.
  2. خداوندنامه، در بیان معجزات پیامبر اسلام و دلیری‌های علی امام نخست شیعیان است.
  3. عبرت‌نامه، مثنوی‌ای است در مدح فتح‌علی شاه و آمیخته به اندرز و هجو، به تقلید از تحفةالعراقین خاقانی.
  4. گلشن صبا، منظومه‌ای است به تقلید از بوستان سعدی.
  5. شهنشاه‌نامه، منظومه‌ای حماسی در بحر متقارب بر وزن شاهنامه که موضوع آن ذکر وقایع پادشاهی فتح‌علی شاه و جنگ‌های عباس میرزا با سپاهان روس است.

سبک شاعری صبا

ویرایش

فتحعلی خان صبا تربیت یافته مکتب صباحی بیدگلی و آذر بیگدلی بود و در قصیده و غزل از شیوهٔ آن‌ها پیروی می‌کرد. شعرش هر چند از لحاظ لطافت بیان به پای اشعار آن دو نمی‌رسد، از لحاظ لفظ و عبارت از کلام آن‌ها استوارتر می‌نماید. در طرز مدیحه، شعر او گاهی سبک مسعود سعد را به خاطر می‌آورد اما لطف کلام و روانی سخن مسعود در کلام صبا دیده نمی‌شود. طرز صبا به ویژه در قصیده سرایی، سرمشق بیشتر سخن سنجان روزگار وی بوده‌است؛ با این حال، در شعر او برخی مسامحه‌ها و ناپختگی‌های انشایی و دستوری و پاره‌ای سهل انگاری‌ها در استعمال الفاظ و ترکیبات به چشم می‌خورد. مضمون قصاید او عموماً مدح و وصف و اندکی هم مناجات و منقبت و محتوای غزلیاتش عشق و هجران و سوز و گدازهای معمول در نزد عامهٔ شاعران است.

نمونه اشعار

ویرایش
  • شهنشاهنامه

بزرگترین مثنوی صبا است و به روال شاهنامه فردوسی و به همان وزن سروده شده‌است.

چو اشپختر آن دیو پرخاش‌جوشد آگاه در گنجه از رای او
گزیدی لب خویش هردم به گازنهفتی، ولی گشت بی‌پرده راز
بسی گفتم ایران نه هند است و رومندیده کسی کام زان مرز و بوم
به کام دم‌آهنج نراژدهامنه گام، کز وی نگردی رها
زگفتار ایران فرو بند دممکن بخت فیروز بر خود دژم
مه از خون شیرانش آغشته خاکستودان شاهانش تاری مغاک
  • خداوندنامه

مثنوی در بیان معجزات پیغمبر اسلام و جنگ‌های علی است.

به نام خداوند بینش نگارخردآفرین، آفرینش نگار
خداوند این گوهرین بارگاهبرافراز این عنبرین دستگاه
زپیدایی از آفرینش نهانولی نز خداوند بینش نهان
به هرذره او بر شده آفتاببه هر قطره او ژرف دریای آب
به بیننده آفریننده بینبه ژرفی یکی در دو بیننده بین
که بازاست زین خرد بیننده‌اتدری زی بزرگ آفریننده‌ات
نهاد و زمین را درنگی که کردپی آسمان را که داد این نورد
شد این خفته و آمد آن خواستهکشان او چنین و چنان خواسته
جهان را خداوند و دانا یکی استهمه ناتوان و توانا یکی است
  • عبرتنامه
جهانبان جهان از سخن آفریدبه گفتن شد این آفرینش پدید
ز هر آفریده سخن برتر استسخن زآفرینش بهین گوهر است
به مردم بود نام مرد از سخننه از سخت‌ستخوان، نه از نرم‌تن
به هرکس که نیروی گفتار بیشبدین نام نامی سزاوار بیش
سخنگو ندارد به دل بیم مرگسخن مرگ را آهنین پتک و ترگ
زبان سخندان یکی خنجر استکه گه نوش‌زا، گه شرنگ‌آور است
زگوینده نو سخن گوش کنکهن گفته‌ها را فراموش کن
  • گلشن صبا

از جمله بهترین اشعار صبا است.

شنیدم یکی موبد سالخورددر آن‌دم که روشن‌روان می‌سپرد
تن پاکش از تابش آفتابچو موم اندر آتش، چو شکر در آب
یکی گفتش: ای پیر دیرینه روزتن از تابش آفتابت به سوز
نبستی چرا در سرای سپنجسپنجی‌سرایی پی دفع رنج؟
بنالید و گفتا: در این روز کمگر آسایش از سایه نبود چه غم!
بزرگان چنین از جهان رسته‌اندنه چون ما دل اندر جهان بسته‌اند
چو صاحبدلی بر جهان دل منهبه بیهوده گل بر سر گل منه

خویشاوندان سرشناس

ویرایش

از خانواده صبای کاشانی اسطوره‌های فرهنگی و ادبی‌ای مانند محمودخان صبا و ابوالحسن خان صبا رشد یافتند.[۲]

منابع

ویرایش
  1. کلانتر ضرابی، عبدالرحیم (۱۳۷۸). تاریخ کاشان. تهران: سپهر. شابک ۹۶۴-۰۰-۰۵۲۲-۵ مقدار |شابک= را بررسی کنید: checksum (کمک).، صفحهٔ ۳۶۹
  2. http://www.bbc.co.uk/persian/arts/2013/05/130523_l41_art_amanat_lecture.shtml
  • از صبا تا نیما، یحیی آرین‌پور، چاپ هشتم، ۱۳۸۲
  • عنایت الله شکیباپور (۱۳۴۸اطلاعات عمومی، کتابفروشی اشراقی، ص. ۳۳
  • کتاب اطلاعات عمومی پیام
  • کتاب تاریخ ادبیات ایران و جهان ویژه رشته ادبیات و علوم انسانی سال دوم نظری.
  • دیوان اشعار ملک الشعرا فتحعلی خان صبا، به کوشش محمدعلی نجاتی در تهران چاپ شده‌است.

پیوند به بیرون

ویرایش