سید موسی صدر

روحانی ایرانی، مجتهد شیعه و مؤسس مجلس اعلای شیعیان لبنان
(تغییرمسیر از موسی صدر)

سیّد موسی صدر (زادهٔ ۱۴ خرداد ۱۳۰۷ – مفقود شهریور ۱۳۵۷ در خارطوم، لیبی) روحانی عالم و مجتهد دینی شیعه و مؤسس مجلس اعلای شیعیان لبنان بود. او از رهبران مذهبی و سیاسی لبنان نیز به‌ شمار می‌رفت. صدر در میان برخی شیعیان به «امام موسی صدر» معروف است. وی در شهریور ۵۷ پس از دیدار با معمر قذافی ناپدید می‌شود و از زنده بودن او تا به الان خبری نرسیده است. به احتمال زیاد وی زنده نیست؛ زیرا فردی که او را ربوده پیدا شده و اخبار قتل او وجود دارد.[۱]

سید موسی صدر
Imam Musa Sadr (19) (cropped).jpg
رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان
پیش ازمحمدمهدی شمس‌الدین
اطلاعات شخصی
زاده۱۴ خرداد ۱۳۰۷
قم، ایران
درگذشتهمفقودشده ۹ شهریور ۱۳۵۷ در لیبی
ملیتایرانی
همسر(ان)پروین خلیلی
فرزندانصدرالدین، حمید، حورا و ملیحه
محل تحصیلحوزه علمیه قم / دانشگاه تهران / حوزه علمیه نجف
پیشهروحانی، سیاستمدار
دیناسلام - شیعه دوازده‌امامی

او در ۹ شهریور ۱۳۵۷، طی سفری رسمی به لیبی به دعوت معمر قذافی ربوده شد. در حالی که بسیاری گزارش‌ها حاکی از قتل او در همان زمان توسط قذافی است، برخی گزارش‌ها خبر از اسارت او در زندان‌های لیبی می‌داد. احمد رمضان‌پور نرگسی یکی از نزدیکان معمر قذافی روز چهارشنبه ۱۳۹۰/۸/۱۸ طی مصاحبه‌ای با شبکه خبری الهلال، پیروزی مخالفان معمر قذافی با وی را دوباره بازگو کرد. وی معتقد است که موسی در سفرش به لیبی در سال ۱۳۵۷ بعد از ملاقاتش با قذافی، به دستور قذافی کشته شده‌ است.[۲] وزیر اطلاعات قذافی در شهریورماه ۱۳۹۱ اعلام کرد که موسی بلافاصله پس از مشاجره با قذافی، کشته و در حومه پایتخت دفن شده‌ است.[۳] البته خانوادهٔ صدر هرگز این ادعا را نپذیرفتند و همچنان به پیگیری حقوقی و قانونی خود ادامه می‌دهند. قاضی پرونده حسن الشامی دبیر کمیته پیگیری گم شدن موسی در تاریخ ۱۰ شهریور ۱۳۹۹ در نامه‌ای از تلاش‌های گروهش برای یافتن ابراز امیدواری کرد و گفت: ما فقط و فقط زندان فعلی امام موسی صدر را پیدا نکرده‌ایم.[۴]

تولدویرایش

سید موسی صدر در روز ۱۴ خرداد سال ۱۳۰۷، در محله چهارمردان شهر قم به دنیا آمد. پدر او سید صدرالدین صدر، جانشین شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه قم و از مراجع بزرگ زمان خود بود و مادرش صفیه طباطبایی قمی فرزند سید حسین طباطبایی قمی و خواهر سید حسن طباطبایی قمی بود.[۵] او درس‌های ابتدایی را در دبستان حیات قم گذراند و پس از آن وارد دبیرستان سنایی شهر قم شد و هم‌زمان با دورهٔ دبیرستان، به تحصیل علوم اسلامی در حوزه علمیه قم مشغول شد.[۶]

خاندان صدرویرایش

خاندان صدر از بزرگترین خانواده‌های شیعی در در دو سده اخیرند که در ایران، عراق و لبنان زیسته‌اند. جد پدری موسی صدر، سید اسماعیل صدر، جانشین میرزا حسن شیرازی و مرجع مطلق زمان خود و نیای مادری‌اش حسین طباطبایی قمی، جانشین سید ابوالحسن اصفهانی و رهبر قیام علیه رضاشاه بود. از دیگر مشاهیر و بزرگان این خاندان می‌توان از سید صالح شرف الدین، سید صدر الدین صدر موسوی عاملی و سید ابوجعفر خادم الشریعة نام برد. سید رضا صدر برادر بزرگ او بود.[۶]

حضور در حوزهٔ علمیهٔ قمویرایش

موسی صدر پس از اتمام سیکل اول و بخش مقدمات علوم حوزوی، در خرداد سال ۱۳۲۲ رسماً به حوزه علمیه قم وارد شد. استادان فقه و اصول او در قم سید محمد باقر سلطانی طباطبایی، حسینعلی منتظری، سید جلال الدین طاهری، سید حسین طباطبایی بروجردی، شیخ عبدالجواد جبل عاملی، سید محمد حجت کوه کمری، سید احمد خوانساری و سید محمد محقق داماد بودند و فلسفه را نزد علامه سید محمدحسین طباطبایی و سید رضا صدر فرا گرفت.[۶]

دوستانویرایش

از دوستان اصلی و هم‌بحث صدر در قم، می‌توان سید موسی شبیری زنجانی، عبدالجلیل جلیلی کرمانشاهی، سید محمد بهشتی، محمدعلی لطفیان سرگزی، محمد مفتح، سید مهدی آقا، صالحی نجف آبادی، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی و ناصر مکارم شیرازی را نام برد. سید موسی شبیری از مراجع تقلید دربارهٔ او می‌گوید: «مرحوم والد» با «آسید صدر الدین» جلسات بحث علمی داشتند. روز میلاد از ما خواست به منزل ایشان برویم. مرحوم آیت‌الله خمینی را هم که با والد ما رفاقت داشت، دعوت کرده بودند. «آقای سید صدر الدین» عمامه مرا گذاشت و حاج آقای ما عمامه «آقا موسی» را… آقا موسی متین و صبور بودند و نجابت مخصوصی داشتند. ایشان نسبت به مسائل سیاسی از درک و بینش خوبی برخوردار بودند و در این زمینه استعداد و آگاهی خوبی داشتند. امیدوارم هرکجا که هستند چه در این دنیا و چه در آن دنیا، مورد عنایت و تفضل خداوند متعال باشند.[۷]

دانشگاه تهرانویرایش

سید موسی صدر در کنار تحصیلات حوزوی در قم، دروس دبیرستان خود را به اتمام رساند و در سال ۱۳۲۹ به عنوان نخستین روحانی دانشجو و دانشگاهی (البته به همراه دوستش یعنی عبدالجلیل جلیلی کرمانشاهی)، در لیسانس رشتهٔ «اقتصاد در حقوق» (معادل رشتهٔ حقوق اقتصادی کنونی) به عنوان نخستین طلبه وارد دانشگاه تهران شد و در سال ۱۳۳۲ فارغ‌التحصیل شد.[۱]

حوزهٔ علمیهٔ نجفویرایش

 
امام موسی صدر در حال مطالعه در جوانی

پس از اتمام تحصیلات در دانشگاه تهران سید موسی صدر برای ادامه تحصیلات حوزوی به نجف می‌رود و تا سال ۱۳۳۷ در آن‌جا می‌ماند. او در این سال‌ها نزد سید محسن حکیم، شیخ مرتضی آل یاسین، سید عبدالهادی شیرازی و شیخ حسین حلّی فقه می‌آموزد و از درس اصول سید ابوالقاسم خویی بهره می‌برد و فلسفه را نیز نزد صدرا بادکوبه‌ای فرا می‌گیرد. صدر در نجف با سید محمدباقر صدر دوست و هم بحث بود. همچنین با سیدمحمدعلی موحد ابطحی رابطه صمیمانه‌ای داشت.[۶]

صدر پیش از عزیمت به نجف، از سوی علامه طباطبایی مسئولیت نظارت بر نشریه «انجمن تعلیمات دینی» را بر عهده گرفت. وی هم‌زمان با تحصیل در حوزه علمیه نجف، به عضویت هیئت امناء جمعیت «منتدی النشر» درآمد و پس از بازگشت به قم ضمن اداره یکی از مدارس ملی این شهر، مسئولیت سردبیری مجله تازه تأسیس «مکتب اسلام» را عهده‌دار شد. از مهم‌ترین اقدامات او در آخرین سال اقامت در شهر قم، تدوین طرحی گسترده برای اصلاح نظام آموزشی حوزه‌های علمیه بود که با هم‌فکری بهشتی و مکارم شیرازی صورت گرفت.[۱]

هجرت به لبنانویرایش

سخنرانی امام موسی صدر در مراسم فارغ‌التحصیلی مدرسه پرستاری در مجلس اعلای شیعیان لبنان، سال ۱۹۷۷
حضور در مراسم فارغ‌التحصیلی مدرسه پرستاری در مجلس اعلای شیعیان لبنان، سال ۱۹۷۵

صدر در اواخر سال ۱۳۳۸ و به دنبال توصیه‌های افرادی هم‌چون سید حسین طباطبایی بروجردی، حکیم و شیخ مرتضی آل یاسین، وصیت سید عبدالحسین شرف الدین رهبر متوفی شیعیان لبنان را پاسخ گفت و به عنوان جانشین وی، سرزمین مادری خود ایران را به سوی لبنان ترک کرد. اصلاح امور فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه شیعیان لبنان از یک‌سو و استفاده از ظرفیت‌های منحصربه‌فرد لبنان برای نمایاندن چهره واقعی شیعیان به جهانیان از سوی دیگر، اهداف اصلی این سفر را تشکیل می‌داد. صدر برای نیل به این اهداف و با توجه به جغرافیای اجتماعی و سیاسی لبنان در منطقه و جهان، از همان بدو ورود فعالیت‌های خود را در سه حوزه موازی سازماندهی کرد.[۱]

روایت پرویز ثابتیویرایش

هنگامی که عبدالحسین شرف الدین در حال مرگ بود، شیعیان لبنان از مراجع قم خواستند فردی را به لبنان بفرستند که رهبری آن‌ها را بر عهده بگیرد. تیمور بختیار به سید احمد طباطبایی مأموریت داد که فردی را در نظر بگیرد که مورد تأیید بروجردی باشد. او هم صدر را در نظر گرفت و ساواک توانست موافقت سید حسین طباطبایی بروجردی را جلب کرده و موسی صدر را با اعتبارات قابل توجهی به لبنان بفرستد.[۸]

بازسازی هویت، انسجام و عزت تاریخی شیعیان لبنانویرایش

صدر از زمستان سال ۱۳۳۸ و هم‌زمان با آغاز فعالیت‌های گسترده دینی و فرهنگی خود در مناطق شیعه‌نشین لبنان، مطالعات عمیقی را به منظور ریشه‌یابی عوامل عقب ماندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شیعیان لبنان به اجرا گذاشت. حاصل این مطالعات، برنامه‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدتی بود که از اواسط سال ۱۳۳۹ و در راستای سیاست محرومیت زدایی طراحی و اجرا شد. صدر در زمستان سال ۱۳۳۹ و پس از تجدید سازمان جمعیت خیریه «البر و الاحسان»، با تنظیم برنامه‌ای ضربتی جهت تأمین نیازهای مالی خانواده‌های بی‌بضاعت، ناهنجاری تکدی را به کلی از سطح شهر صور و اطراف آن برانداخت. وی در فاصله سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۸ و در چارچوب برنامه‌ای میان مدت، با طی سالانه هزارها کیلومتر در میان شهرها و روستاهای سراسر لبنان، ده‌ها جمعیت خیریه و مؤسسات فرهنگی و آموزش حرفه‌ای را راه‌اندازی نمود که حاصل آن کسب اشتغال و خودکفایی اقتصادی هزاران خانواده بی‌بضاعت، کاهش درصد بی‌سوادی، رشد فرهنگ عمومی و به اجرا درآمدن صدها پروژه کوچک و بزرگ عمرانی در مناطق محروم آن کشور بود. در تابستان سال ۱۳۴۵ و پس از اجتماعات عظیم و چند روزه شیعیان لبنان در بیعت با او، رسماً از حکومت وقت درخواست کرد تا همانند دیگر طوائف آن کشور، مجلسی برای سازماندهی طایفه شیعه و پیگیری مسائل آن تأسیس شود. مجلس اعلای اسلامی شیعیان که نخستین بخش از برنامه بلندمدت صدر به‌ شمار می‌رفت، در اول خرداد سال ۱۳۴۸ تأسیس و خود او با اکثریت آراء به ریاست آن انتخاب شد.[۱]

 
اعتصاب غذای سه روزه موسی صدر در مسجد صفای بیروت در اعتراض به جنگ داخلی لبنان

فقر فرهنگی پیش از آغاز فعالیت صدر به حدی بود که برخی از مسلمانان لبنان مراسم عقد و ازدواج و ترحیم خود را در کلیسا بر پا می‌کردند و امواتشان را در گورستان‌های مسیحیان دفن می‌کردند. صدر با تأسیس مراکز آموزشی متعدد خاص شیعیان حرکت بنیادی را آغاز کرد. وی با تأسیس جنبش اَمل سعی در ترسیم خط و مشی مستقل الهام گرفته از آداب تشیع، ایمان و اخلاص در عمل و صدق در عقیده و گفتار، بازگشت به اصل خویشتن، زدودن آثار محرومیت و پیشرفت شیعیان لبنان کرد. (ساختار سیاسی اجتماعی لبنان-ص۱۴۹)[۱]

صدر از بهار سال ۱۳۴۸ تا اواسط زمستان سال ۱۳۵۲ با دولت وقت لبنان به گفتگو نشست تا آن را برای اجرای پروژه‌های زیربنایی و وظایف قانونی خود در قبال مناطق شیعه‌نشین و محروم آن کشور ترغیب کند. در پی امتناع دولت لبنان از پذیرش این مطالبات و نیز اتمام حجت با آن، جنبش محرومان لبنان در اوایل سال ۱۳۵۳ به رهبری موسی صدر شکل گرفت و راهپیمایی‌های مردمی عظیمی در شهرهای بعلبک، صور و صیدا علیه دولت به وقوع پیوستند. اوج‌گیری بحران خاورمیانه، صف‌آرایی احزاب افراطی مسیحی در برابر مقاومت فلسطینی و به لبنان کشیده شدن برخی اختلافات جهان عرب، صدر را بر آن داشت تا برای حفظ ثبات کشور و ممانعت از سرکوبی فلسطینیان، توده‌های مردم را موقتاً از عرصه رویارویی با دولت کنار کشاند و پیگیری مطالبات شیعیان را تا آمدن رئیس‌جمهور بعد به تأخیر اندازد. او در سال ۱۳۵۴ علی‌رغم کارشکنی‌ها مجدداً با اکثریت آراء به ریاست مجلس اعلای اسلامی شیعیان برگزیده شد. با آغاز جنگ داخلی لبنان در فروردین سال ۱۳۵۴، تمامی تلاش‌های موسی صدر صرف پایان دادن به این بحران شد. وی در خرداد آن سال در مسجد عاملیه بیروت به اعتصاب نشست و به پشتوانه مشروعیت مردمی و مقبولیت وسیع و شخصیت کاریزماتیک خود در میان تمامی مذاهب، آرامش را به تابستان لبنان بازگردانید. با شعله‌ور شدن مجدد آتش جنگ، صدر در اردیبهشت ۱۳۵۵ حافظ اسد را وادار کرد تا با اعزام نیروهای سوری به لبنان، موازنه قوا و آرامش را به این کشور بازگرداند. حل اختلافات مصر با سوریه و متعاقب آن برپایی کنفرانس ریاض در مهر ۱۳۵۵، آب سردی بود که موسی صدر بر آتش جنگ داخلی لبنان ریخت. این آرامش تا زمانی‌ که صدر در لبنان حضور داشت، ادامه پیدا کرد.[۱]

پرچم‌داری حرکت گفتگوی ادیان و تقریب مذاهب در لبنانویرایش

هدف استراتژیک موسی صدر آن بود تا طایفه شیعه لبنان را همسان دیگر طوائف و نه مقدم بر آنان، در تمامی عرصه‌های حیات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آن کشور مشارکت دهد. وی از نخستین روزهای ورود به لبنان در زمستان سال ۱۳۳۸ با طرح شعار «گفتگو، تفاهم و همزیستی»، پایه‌های روابط دوستانه و همکاری صمیمانه‌ای را با مطران یوسف الخوری، مطران جرج حداد، شیخ محی الدین حسن و دیگر رهبران دینی مسیحی و اهل سنت آن کشور بنا نهاد. در طول حضور دو دهه صدر در لبنان، هیچ مراسم سرور یا اندوهی از شیعیان نبود که صدر در آن شرکت جوید و تنی چند از فرهیختگان مسیحی و اهل سنت در معیت وی نباشند. حمایت صدر از بستنی فروشی مسیحی در اوایل تابستان سال ۱۳۴۱ در شهر صور که به فتوای صریح وی مبنی بر طهارت اهل کتاب منجر شد، توجه تمامی محافل مسیحی لبنان را به سمت خود جلب کرد. در اواخر تابستان ۱۳۴۱ مطران گریگوار حداد به شهر صور آمد و از صدر برای عضویت در هیئت امناء «جنبش حرکت اجتماعی» دعوت کرد. از اواخر سال ۱۳۴۱ حضور گسترده موسی صدر در کلیساها، دیرها و مجامع دینی و فرهنگی مسیحیان آغاز شد. سخنرانی‌های تاریخی صدر در دیرالمخلص واقع در جنوب، و کلیسای مارمارون در شمال لبنان طی سال‌های ۱۳۴۱ و ۱۳۴۲، تأثیرات معنوی عمیقی بر مسیحیان آن کشور بر جای نهاد.[۹]

 
دیدار جمال عبدالناصر و موسی صدر، سال۱۹۷۰ در کنفرانسی در قاهره

صدر در تابستان سال ۱۳۴۲ و طی سفری دوماهه به کشورهای شمال آفریقا، طرحی نو برای هم‌فکری مراکز اسلامی مصر، الجزایر و مغرب با حوزه‌های علمیه شیعه لبنان درانداخت. وی در بهار سال ۱۳۴۴، نخستین دور سلسله گفتگوهای اسلام و مسیحیت را با حضور بزرگان این دو دین در مؤسسه فرهنگی «الندوه اللبنانیه» به راه انداخت. وی پس از جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل در سال ۱۳۴۶ به دیدار پاپ رفت و نشستی که ابتدا نیم‌ساعت پیش‌بینی شده بود، به تقاضای پاپ بیش از دو ساعت به درازا کشید. موسی صدر از سال ۱۳۴۷ به عضویت مرکز اسلام‌شناسی استراسبورگ درآمد و از رهگذر هم‌فکری و ارائه سمینارهای متعددی در آن، زمینه انتشار آثار ارزشمندی همچون «مغز متفکر جهان شیعه» را فراهم کرد. صدر در بهار سال ۱۳۴۸ و بلافاصله پس از افتتاح مجلس اعلای اسلامی شیعیان، از شیخ حسن خالد مفتی اهل سنت لبنان دعوت کرد تا با هم‌فکری یکدیگر برای توحید شعائر، اعیاد و فعالیت‌های اجتماعی طوائف اسلامی تدبیری بیندیشند. وی در همین خصوص طرح مدونی را در اجلاس سال ۱۳۴۹ «مجمع بحوث اسلامی» در قاهره ارائه کرد و متعاقب آن به عضویت دائم این مجمع درآمد.[۹]

موسی صدر در سال ۱۳۴۹ رهبران مذهبی مسلمانان و مسیحیان جنوب لبنان را در چارچوب «کمیته دفاع از جنوب» گرد هم آورد تا برای مقاومت در برابر تجاوزات اسرائیل چاره‌اندیشی کنند. وی در زمستان سال ۱۳۵۳ و در اقدامی بی‌سابقه، خطبه‌های عید موعظه روزه را در حضور شخصیت‌های بلندپایه مسیحی لبنان در کلیسای کبوشیین بیروت ایراد نمود و اگر آتش جنگ داخلی شعله‌ور نمی‌شد، در پی آن بود تا کاردینال مارونی لبنان را برای ایراد خطبه‌های یکی از نمازهای جمعه شهر بیروت دعوت نماید. صدر در زمستان سال ۱۳۵۵ و در جمع سردبیران جراید بیروت، با پیش‌بینی صریح حذف فاصله‌ها و روند جهانی شدن در اواخر قرن بیستم، قرن بیست و یکم را قرن همزیستی پیروان ادیان، مذاهب، فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون نامید و بر رسالت تاریخی لبنان جهت ارائه الگویی موفق در این زمینه پای فشرد. موسی صدر در اواسط سال ۱۳۵۷ موفق شد رهبران مسلمان و مسیحی لبنان را جهت برپایی یک جبهه فراگیر ملی متقاعد نماید و در این مسیر تا آن‌جا پیش رفت که حتی موعد تأسیس و نخستین گردهمایی آنان را برای پس از بازگشت خود از سفر لیبی مشخص نمود.[۹]

تأسیس جامعه مقاوم و مقاومت لبنانیویرایش

 
بازدید امام موسی صدر از مناطق بمباران شده جنوب لبنان

موسی صدر از سال ۱۳۴۳ و یک سال پیش از تأسیس جنبش فلسطینی فتح در پی اندیشه تبدیل جامعه مصرفی لبنان به جامعه‌ای مقاوم در برابر تجاوزات آینده اسرائیل برآمد. وی در بهار سال ۱۳۴۴ گروهی از جوانان شیعه را به مصر اعزام نمود تا در دوره‌ای شش‌ماهه فنون نظامی را فرا گیرند. با بازگشت این جوانان که نخستین کادرهای مقاومت لبنان بودند، عملیات ایذایی مشترک رزمندگان فلسطینی لبنانی در شمال اسرائیل آغاز گردید. بخش اعظم نیروهای رزمنده از جوانان شیعه لبنان و فرماندهی عملیات بر عهده رزمندگان فلسطینی بود. این نوع عملیات مشترک تا اوایل سال ۱۹۷۲ ادامه یافت. در مهر ۱۳۴۸ مؤسسه صنعتی جبل عامل یا کارگاه کادرسازی صدر رسماً آغاز به کار نمود. در پی بمباران شدید جنوب لبنان توسط اسرائیل در سال ۱۳۴۹ و عدم واکنش مناسب دولت وقت، اعتصابی بی‌سابقه به دعوت موسی صدر لبنان را فرا گرفت؛ به گونه‌ای که دولت وقت را بر آن داشت برای بازسازی مناطق جنگی و برپایی پناهگاه‌های مناسب در آن، مجالس جنوب را تأسیس نماید. از اوایل سال ۱۳۴۱ عملیات جوانان شیعه در داخل اسرائیل شکلی مستقل به خود گرفت. هر چند تا سال‌ها پس از آن نیز به صلاح‌دید صدر، افتخار آن به نام «نیروهای مخصوص جنبش فلسطینی فتح» ثبت می‌شد. در شهریور سال ۱۳۵۱ و کمتر از ۲۴ ساعت پس از اشغال ۴۸ ساعته دو روستای «قانای جلی» و «جویا» به دست سربازان اسرائیلی، نشست فوق‌العاده مجلس اعلای اسلامی شیعیان با حضور تمامی اعضاء در روستای جویا برگزار گردید، و از همان روز نخستین بذرهای «مقاومت لبنانی» توسط موسی صدر پاشیده شد. یک ماه پس از این حادثه و به هنگام حمله نیروهای اسرائیلی به روستای «فاووق» در جنوب لبنان، نخستین عملیات غیررسمی مقاومت لبنان به اجرا درآمد که حاصل آن چند کشته و مجروح اسرائیلی بود. از پاییز سال ۱۳۵۱ آموزش نظامی جوانان شیعه شتاب بیشتری گرفت. نخستین کشتهٔ مقاومت لبنان «فلاح شرف الدین» مؤذن چهارده ساله مؤسسه صنعتی جبل عامل بود که در زمستان ۱۳۵۲ و پس از کشتن چند تن از سربازان اسرائیلی، در روستای مرزی «بنت جبیل» کشته شد. در خرداد سال ۱۳۵۴ و به دنبال وقوع انفجاری در اردوگاه نظامی عین البنیه در کوه‌های بقاع که به کشته شدن ۲۷ تن از جوانان شیعه انجامید، صدر رسماً ولادت «گروه‌های مقاومت لبنان» را اعلان کرد. با پایان یافتن جنگ داخلی لبنان و انتقال دامنه ناآرامی‌ها به جنوب، واحدهای مقاومت لبنان رسماً در نقاط استراتژیک مناطق مرزی مستقر شدند. نخستین عملیات بزرگ مقاومت لبنان علیه تجاوزات اسرائیل در اواخر سال ۱۳۵۵ صورت گرفت که پس از چند روز درگیری، به آزادسازی شهرک‌های «طیبه» و «بنت جبیل» منجر گردید. موسی صدر نخستین شخصیتی بود که در زمستان سال ۱۳۵۶، طرح سازش‌کارانه توطین پناهندگان فلسطینی در جنوب لبنان را افشا و با مواضع شجاعانه خود از تحقق آن جلوگیری نمود. در حمله گسترده سال ۱۳۵۷ اسرائیل به جنوب لبنان و به‌رغم عقب‌نشینی احزاب چپ و گروه‌های فلسطینی، جوانان مقاومت لبنان و دانش آموزان مؤسسه صنعتی جبل عامل در منطقه اشغالی باقی‌ ماندند و به‌رغم امکانات اندک تا به آخر علیه اشغال‌گران ایستادگی کردند.[۱۰]

 
امام موسی صدر در بازدید هیئت یاری جنوب از مرجعیون

مسائل جهان اسلام و انقلاب ایرانویرایش

موسی صدر اگرچه لبنان را محل اصلی فعالیت‌های خود قرار داده بود اما هیچ‌گاه از دیگر مسائل جهان اسلام غافل نبود. انقلاب اسلامی ایران، امنیت حوزه‌های علمیه، اتحادی عربی-اسلامی جهت مبارزه با اسرائیل و گسترش تشیع در آفریقای سیاه، مهم‌ترین دغدغه‌های خارج از لبنان وی را تشکیل می‌دادند.[۱۰]

 
دیدار جمعی از عشایر با امام موسی صدر در مجلس اعلای شیعیان لبنان

در پی دستگیری روح‌الله خمینی و در اوایل تابستان ۱۳۴۲، صدر راهی اروپا و شمال آفریقا شد تا از طریق واتیکان و الازهر، شاه را برای آزادسازی ایشان تحت فشار قرار دهد. با آزاد شدن خمینی در پایان این سفر، ابوالقاسم خویی تصریح نمود که این آزادی بیش از هر چیز مرهون سفر صدر بوده‌ است. در پی تبعید خمینی به ترکیه در پاییز سال ۱۳۴۳، صدر اقدامات مشابهی را انجام داد تا ضمن تأمین امنیت خمینی، ترتیبات انتقال او به عتبات عالیات را فراهم سازد. در نیمه دوم دهه چهل و پس از آماده شدن نخستین کادرهای نظامی مقاومت لبنان، ده‌ها تن از جوانان مبارز ایرانی به لبنان آمدند و زیر نظر آنان فنون نظامی را فرا گرفتند.[۱۰]

در زمستان ۱۳۵۰ و بر اساس تقاضای مراجع وقت، موسی صدر دربارهٔ برخی زندانیان سیاسی با شاه گفتگو نمود که بعضی از آنان از جمله هاشمی رفسنجانی، اندکی بعد از زندان آزاد شدند. با به قدرت رسیدن حافظ اسد در سال ۱۳۵۰ و آغاز همکاری‌های تنگاتنگ وی با صدر، سوریه به امن‌ترین کشور خاورمیانه برای مبارزین ایرانی بدل شد. صدر در تابستان ۱۳۵۶ با اقامه نماز، تدفین و برپایی مراسم چهلمین روز درگذشت علی شریعتی در بیروت، از سست شدن پیوند جوانان تحصیلکرده با روحانیت جلوگیری به عمل آورد.[۱۰]

به دنبال درگذشت مصطفی خمینی در پاییز سال ۱۳۵۶، وی پسرعموی خود سید محمد باقر صدر را بر آن داشت تا بیش از پیش به حمایت از خمینی برخیزد. صادق قطب‌زاده بود که در بهار سال ۱۳۵۷ لوسین ژرژ نماینده روزنامه لوموند در بیروت را به نجف فرستاد تا با انجام نخستین مصاحبه بین‌المللی با سید روح‌الله خمینی،[۱۱] افکار عمومی جهانیان را با انقلاب اسلامی ایران آشنا سازد.[۱۲] صدر در دیدارهای مکرر سال ۱۳۵۷ خود با رهبران سوریه، عربستان سعودی و برخی دیگر از کشورهای جهان عرب، اهمیت انقلاب اسلامی ایران، پیروزی قریب‌الوقوع آن و ضرورت هم‌پیمانی آنان با این انقلاب را به آن‌ها گوشزد نمود. وی در شهریور ۱۳۵۷ و یک هفته پیش از ربوده شدنش، با انتشار مقاله «ندای پیامبران» در روزنامه لوموند، خمینی را به عنوان تنها رهبر انقلاب اسلامی ایران معرفی کرد. بزرگ‌ترین خدمت موسی صدر به انقلاب ایران آن بود که در سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۷ و پس از قریب دو دهه ترویج ارزش‌های اسلام راستین در لبنان، عموم مردم، خصوصاً شیعیان و بالاخص کادرهای مقاومت آن کشور را با این انقلاب آشنا و مرتبط نمود.[۱۳] تأثیرگذاری شیعیان در عرصه سیاسی اجتماعی لبنان مسئله‌ای نبود که به سرعت حادث شده باشد. شیعیان قریب چهل سال در پی جایگاه به فراموشی سپرده شده‌ی خود در سیاست و جامعه لبنان بوده‌اند. در واقع به مانند غالب رویدادهای سیاسی و تاریخی، روند ورود شیعیان به سیاست لبنان حکایتی پیچیده دارد که مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته‌ است. نکته مهم این است که قدرت سیاسی حال حاضر شیعیان لبنان که به عنوان جامعه‌ای آگاه و دارای اعتماد به نفس بارها در مقابل مشکلات متحد ایستادگی کرده و مزد این همبستگی را گرفته‌اند، تنها طی چند دهه صورت پذیرفته‌ است. عزت حال حاضر در قیاس با وضعیت پیش از آن، سوای از همراهی آحاد جامعه شیعه و عوامل دیگر، بدون شک مدیون مجاهدت‌های موسی صدر است.[۱۴][۱۵]

آثارویرایش

آثار سید موسی صدر حاصل جمع‌آوری سخنرانی‌ها، مقالات و بیانیه‌های وی در مجامع و جلسات مختلف در ایران و لبنان است که مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی سید موسی صدر به صورت کتاب و فایل‌های صوتی منتشر کرده‌ است.

کتاب‌هاویرایش

یاسر عرفات، امام موسی صدر، محمد صادقی تهرانی، پوران شریعت رضوی (همسر علی شریعتی- در ردیف اول) و سوسن و سارا شریعتی (در ردیف دوم) در مراسم چهلم علی شریعتی در لبنان
مصطفی چمران و امام موسی صدر در مراسم چهلم علی شریعتی در لبنان

مجموعهٔ در قلمرو اندیشهٔ امام موسی صدر

  • برای زندگی
  • نای و نی، به اهتمام و ترجمهٔ علی حجتی کرمانی، چاپ اول: ۱۳۸۳، چاپ دوم: ۱۳۹۱
  • ادیان در خدمت انسان
  • رهیافت‌های اقتصادی اسلام
  • روح تشریع در اسلام
  • انسان آسمان
  • حدیث سحرگاهان
  • سفر شهادت

مجموعهٔ پرتوها

  • محمد؛ پیامبر بت‌شکن
  • زهرا فصلی از کتاب رسالت
  • اخلاق روزه
  • دین در جهان امروز
  • علی موحد بود و بس
  • عدالت در اسلام
  • روح تشریع در اسلام
  • حسین وارث انبیا
  • زینب شکوهِ شکیبایی
  • اسرار ربودن امام موسی صدر

مجموعهٔ تفسیر قرآن

  • تأملی دیگر در تفسیر و قرآن
  • اخلاص
  • ناس و فلق
  • سوره قدر
  • سوره تکاثر
  • زندگی و مرگ
  • انفاق
  • اسرا

شاگردانویرایش

موسی صدر در طول زندگی حوزوی خود شاگردان برجسته‌ای را تربیت کرد که معروف‌ترین آنان در ایران یوسف صانعی و هاشمی رفسنجانی و در لبنان سیدعباس موسوی دبیرکل سابق حزب‌الله است.[۱۶][۱۷]

سرنوشتویرایش

صدر در ۳ شهریور سال ۱۳۵۷ و در آخرین مرحله از سفر دوره‌ای خود به کشورهای عربی، بنا بر دعوت رسمی معمر قذافی وارد لیبی شد و در روز ۹ شهریور ربوده شد. دستگاه‌های قضایی دولت‌های لبنان و ایتالیا و همچنین تحقیقات انجام شده از سوی واتیکان، ادعای رژیم لیبی مبنی بر خروج صدر از آن کشور و ورود او به رم را رسماً تکذیب کردند. مجموعه اطلاعات آشکار و پنهانی که طی دو دهه پیش به دست آمده، تماماً گواه آن‌اند که موسی صدر هرگز خاک لیبی را ترک نگفته‌ است. به علاوه نه صدر و نه هیچ‌یک از همراهانش در سفر لیبی تماسی با خانواده نداشته‌اند و خبری از حضور او در لیبی در نشریات روز منتشر نشد.

در این میان قرائن متعددی حکایت از آن دارند که صدر همچنان زنده بوده و چون برخی دیگر از علمای اسلامی، شرایط زندان حبس ابد را می‌گذراند. در خبری که در ۱۳ اردیبهشت ۱۳۸۰ توسط سایت «جبهه نجات ملی لیبی» بر روی شبکه جهانی اینترنت منعکس گردید، مدعی آن است که موسی صدر در اواخر سال ۱۳۷۶ توسط برخی زندان‌بانان زندان ابوسلیم شهر طرابلس مشاهده گردید و اندکی پیش از ماه رمضان گذشته به مکانی دیگر انتقال یافته‌ است.

به‌ تازگی یک منبع دیپلماتیک لیبیایی که از نظام معمر قذافی رهبر لیبی جدا شده‌ است، به " الجزایر تایمز " گفت سید موسی صدر رهبر جنبش محرومان لبنان، هنوز در قید حیات است و زیر نظر دستگاه‌های امنیتی لیبی و در مکانی بسیار ویژه نگهداری می‌شود. همچنین صدرالدین صدر پسر موسی صدر اظهار داشته‌است:

«صدر به همراه محمد یعقوب و عباس بدرالدین همچنان زنده و اسیر معمر قذافی رهبر لیبی هستند و در مسئله ناپدید شدن پدرم و همراهان وی هیچ راز، معما و ابهامی وجود ندارد. مسئله ناپدید شدن صدر کاملاً مشخص است. پدرم و همراهانش همچنان پشت میله‌های زندان هستند.»[۱۸]

در سال ۱۳۹۰ و پس از سرنگونی قذافی در لیبی گزارش‌هایی مبنی بر مرگ موسی صدر منتشر شد. سایت آینده به نقل از دکتر کنی نوشت که او از سوی محمدرضا شاه مأمور پیگیری وضعیت موسی صدر بوده ولیکن در ملاقاتی انور سادات به او می‌گوید که به دلیل دیوانه بودن قذافی و امکان دست زدن به هر اقدام خطرناکی از سوی او، سرویس اطلاعاتی مصر بر لیبی تسلط دارد و سید موسی صدر نیز با توجه به این اطلاعات به دستور قذافی اعدام شده و جسد وی نیز در یک بلوک بتونی به قعر اقیانوس فرستاده شده‌ است.[۱۹]

عبدالمنعم الهونی نماینده شورای انتقالی لیبی در قاهره نیز ضمن تأیید این امر دلیل واقعه را اعلام کرد: قذافی مدعی آگاهی از همه امور سیاسی و دینی بود. در طول یک دیدار قذافی به مذهب تشیع پرداخت و در آن تشکیک کرد و پاسخ موسی صدر نیز شدید بود و او قذافی را به ناآگاهی از علوم دینی اسلام به صورت کلی و همچنین ناآگاهی از مذهب شیعه و سنی متهم کرد. پس از آن قذافی به موسی صدر دشنام داد و صدر نیز در مقابل قذافی را به خیانت و مزدوری متهم کرد. پس از این جریان بود که قذافی فرمان قتل موسی صدر را صادر کرد.[۲۰]

اما خواهرزاده و داماد موسی صدر گفت اخباری که از برخی زندانیان آزاد شده در لیبی چندین سال پیش (آخرین خبر ۱۰ سال پیش) مبنی بر وجود وی در زندان منتشر نموده‌اند، خانواده سید موسی صدر مرگ وی را تأیید نمی‌کنند و همچنان فکر می‌کنند که او در لیبی زندانی است. همچنین محمد کرمی‌راد، عضو کمیته بررسی وضعیت موسی صدر در مجلس شورای اسلامی گفت بر اساس اسنادی که خانواده او در اختیار مجلس قرار داده‌اند قرائن و شواهد حاکی از زنده بودن صدر است و کسانی که با وی بوده‌اند، زنده بودن موسی صدر را تأیید کردند.[۲۱][۲۲]

حسنی مبارک، رئیس‌جمهور مخلوع مصر در مارس ۲۰۱۲ در روزنامه مصری «روز الیوسف» مدعی شد که سرهنگ قذافی، سید موسی صدر را در لیبی پس از یک مشاجره کشته‌ است. مبارک در یادداشت‌های خود می‌نویسد:

قذافی سید موسی صدر را به شام دعوت کرد و در آن هنگام نوار صوتی‌ای را برای وی پخش کرد که از مصر به دست او رسیده بود. در این نوار صوتی سید موسی صدر انور سادات را تهدید کرده بود که لیبی را به سرنوشتی چون لبنان دچار خواهد کرد و پس از آن مشاجره‌ای کلامی بین سید موسی صدر و قذافی درگرفت. در آن زمان بود که قذافی و نیروهایش سید موسی صدر و همراهانش را مورد ضرب و شتم قرار دادند. قذافی بعد از این حادثه دستور کشتن فوری سید موسی صدر را صادر کرد. اما پیش از آن به زیردستان خود دستور داد ابزار شکنجه را حاضر کنند و خود شخصاً سید موسی صدر را شکنجه داد. سید موسی صدر پس از ۴ ساعت شکنجه از هوش رفت. قذافی در نهایت به زیردستان خود دستور داد، سید موسی صدر و همراهانش را به قطعه‌های سنگین آهنی بسته و آنان را به داخل دریای مدیترانه و در آخرین منطقه مرزی آب‌های لیبی بیندازند.[۲۳]

سید محمد کاظم موسوی بجنوردی در مصاحبه با حسین دهباشی خاطره‌ای را بیان می‌کند که در آن وی از یاسر عرفات در سفرش به ایران در مورد سرنوشت امام موسی صدر پرسیده‌ است. عرفات در پاسخ گفته که وی کشته شده‌ است.[۲۴]

رباب الصدر در گفتگوی اختصاصی با شبکه تلویزیونی المیادین گفت: «مقامات لیبیایی در سال‌های اخیر مایل بودند به توافقی با ما دست پیدا کنند که ما آن را نمی‌پذیرفتیم. آن‌ها پیشنهاد پرداخت پول در مقابل مختومه شدن پرونده ناپدید شدن سید موسی صدر را مطرح کردند. آن‌ها بارها تماس گرفتند ولی ما پیشنهاد را رد کردیم، ما پول‌پرست نیستیم».[۲۵][منبع بهتری نیاز است]

جلال‌الدین فارسی در گفتگوی اختصاصی با خبرگزاری فارس گفت: «آقای موسی صدر پیش از پیروزی انقلاب که من در لبنان حضور داشتم و انقلابیون دور من بودند نه دور او، با شاه رابطه خوبی داشت. ایشان می‌گفت که ما باید با مسیحیان متحد شویم و یک آخوند به کلیسا برود و یک کشیش نیز در مسجد پیش‌نماز شود. وقتی چنین حرفی را زد، باید علیه او قیام می‌شد. ایشان باید به خاطر این حرف کشته می‌شد اما ما دیدیم که ارزشی ندارد؛ هرچند قذافی او را کشت. قذافی به نهضت‌های انقلابی و ضد استعماری کمک می‌کرد اما هرچه امام موسی صدر اقدام می‌کرد به او کمک نکرد. وقتی او را دعوت کردند او به آنجا رفت، من آنجا مراوده و از همه جزئیات اطلاع داشتم و در نهایت او را کشتند.»[۲۶] در مهرماه ۱۳۹۵ شیرین عبادی در مصاحبه با رادیو فردا بیان نمود:[۲۷]

خانواده امام موسی صدر یک بار آمدند به دفتر من و برای پیدا کردن او از من کمک خواستند. من با تعجب پرسیدم: چرا از من؟ عروس آقای خمینی، خواهرزاده موسی صدر بود. شما چرا از دستگاه‌های حکومتی کمک نمی‌گیرید؟ من سمتی ندارم. گفتند که وزارت امور خارجه و اصولاً حکومت ایران می‌گوید روابط سیاسی را نمی‌توان فدای روابط خانوادگی کرد.

انگیزه قذافی برای کشتن صدرویرایش

به گفته خلیل الخلیل سفیر لبنان در ایران، قذافی میلیون‌ها دلار پول به صدر داده‌ بود که در راه مبارزه با اسرائیل در جنوب لبنان به کار بندد ولی صدر چنین نکرد. قذافی از صدر خواسته بود که شیعیان لبنان با فلسطینی‌ها در راه مبارزه با اسرائیل همکاری کنند. از نظر قذافی صدر به قول خود عمل نکرده‌ بود و در نتیجه قذافی از صدر دل خوشی نداشت. علی کنی فرستاده شاه به منطقه (جهت جستجوی صدر) از جلسه‌ای که با شاهزاده سعودی فهد سخن می‌گوید که در آن فهد قتل صدر بدست قذافی را به درخواست عرفات از قذافی نسبت می‌دهد. به گفته فهد، عرفات معتقد بود صدر به نهضت فلسطین صدمه می‌زند.[۲۸]

تناقض در روایات نقل شده از عرفاتویرایش

در زمان اقامت خمینی در فرانسه، بنی‌صدر یک‌بار به عرفات تلفن می‌کند و از او در مورد سرنوشت صدر می‌پرسد. در پاسخ عرفات از قذافی نقل می‌کند که در جلسه بین صدر و قذافی، صدر ناراحت شده و تهدید به ترک لیبی می‌نماید. قذافی از سربازان خود می‌خواهد که او را آرام کنند. قذافی ادعا می‌کند که سربازان او به اشتباه این حرف او را فرمان کشتن صدر تلقی نمودند و قتل صدر ناشی از یک سوءتفاهم بوده‌ است. در یک جای دیگر اما از عرفات این‌طور نقل می‌شود که قذافی صدر را ابتدا فقط زندانی می‌کند و صدر تا زمان پیروزی انقلاب در ایران زنده نگه‌داشته شده بود؛ و تنها پس از هماهنگی با بهشتی در بعد از انقلاب بود که قذافی فرمان قتل صدر را داد.[۲۸]

تلاش‌های محمدرضا شاه برای یافتن صدرویرایش

به شهادت علی کنی که خود را از دوستان دوران کودکی صدر معرفی می‌کند، صدر با محمدرضا شاه در ارتباط بود. به عنوان مثال او طی نامه‌ای از لبنان به شاه قول کمک داده بود. صدر در آن نامه به شاه گفته بود که به جای او با خمینی صحبت خواهد کرد و ترتیبی می‌دهد که سیاست‌های شاه با اصول دینی تطبیق بیشتری داشته باشند. در آن نامه صدر کمک به شاه را مشروط به آوردن مهدی بازرگان و اعضای نهضت آزادی به دولت، به علاوه انحلال مجلس و برگزاری انتخابات آزاد کرده بود. صدر یک بار از علی کنی خواسته بود متن دروس خمینی در نجف در مورد ولایت فقیه را به دست شاه برساند. صدر خواسته بود این کتاب به تعداد زیاد تکثیر شود تا روشنفکران به شناخت واقعی از خمینی برسند. گفته می‌شود مقامات موساد در یک جلسه خصوصی با شاه در جزیره کیش به او پیشنهاد کردند برای مقابله با اپوزیسیون خارج از ایران از صدر در جنوب لبنان حمایت کند. سید حسین نصر از طرحی سخن به میان می‌آورد که می‌گوید آن را از علمای جوان قم و از حلقه علمای تهران شنیده‌ است. بر اساس این نقشه قرار بود صدر برای تشکیل دولت دینی به ایران دعوت شود، شاه یک مقام صوری برای خود حفظ کند و در عوض خمینی برای درس و بحث به قم برود. به گفته نصر این نقشه با شاه و ملکه و نیز ژنرال‌های ارتش در میان گذاشته شده بود. در مقابل وقتی صدر ناپدید شد، شاه علی کنی را به کشورهای اطراف فرستاد تا از سرنوشت صدر کسب اطلاع کند. نتیجه صحبت کنی با مقامات مصر و عربستان حاکی از آن بود که قذافی صدر را کشته‌ است.[۲۸]

اندیشه‌هاویرایش

موسی صدر دین را امری حاصل عقده‌های روانی نمی‌داند و منشأ دین را امری اصیل و ذاتی در انسان معرفی می‌کند. به نظر موسی صدر دیدگاه‌های دانشمندان دیگر دربارهٔ منشأ دین تغییر کرده‌ است و این مسئله هنوز برجای باقی‌ مانده که انسانی که دین را نمی‌شناخته‌، چرا به سوی دین تمایل پیدا کرده‌ است. وی همچنین بر این باور است که دین و علم با یکدیگر به دنیا می‌آیند و در سرشت بشر زاده شده‌اند. از نظر صدر، هم دین و هم علم در پیوند دادن انسان با حقیقت و واقعیت نقش دارند؛ چرا که هردو سعی می‌کنند تا واقعیت و هستی را رمزگشایی و پرده‌نمایی کنند. از نظر صدر علم و دین در دوران کودکی و جوانی از بیماری خرافات و اساطیر رنج برده‌اند.[۲۹] از نظر وی فقه به عنوان بخشی از دین باید در خدمت انسان‌ها باشد تا انسان‌ها را به سوی خداوند حرکت دهد. وی فقه را قانونی مقدس می‌دانست که برای حفظ و حراست از حقوق افراد در شرایط مختلف معین شده‌ است. از نظر وی قانون مقدس با توجه به ویژگی‌های زمانی و مکانی صادر می‌شود و قانون است و فقیه باید در استنباط‌های خویش به عقل رجوع کند. وی بر اطلاع فقیه از ارزش‌های انسان و فهم درست انسان تأکید می‌کند.[۳۰] وی در کلیسای کبوشیه به این نکته اشاره کرده‌ است که این ادیان هستند که در خدمت انسان هستند؛ نه این که انسان در خدمت ادیان باشد. انسان موجودی دارای اراده و انتخاب آزاد است. وی انسان را موجودی صاحب کرامت و دارای ارزش ذاتی می‌داند و تقدم انسان بر احکام و مناسک فقهی را قائل است. وی همچنین در زمینه اقتصادی بر این باور است که انسان مقدم بر هرگونه ابزار و سرمایه و وسیله اقتصادی است.[۳۱] در تفکر وی جهان هستی یک امر همگرا، متحد و هماهنگ است. وی تأکید زیادی بر اصل همگرایی در تفسیر هستی‌شناسی دارد. انسان نیز به عنوان جزئی از جهان هستی بر اساس اندیشه صدر، بایستی با دیگر انسان‌ها همگرایی داشته باشد. از نظر وی همچنین اساس و بنیاد هر دینی خداوند و معرفت به خداوند محسوب می‌شود. از نظر وی عبادت برای خدا و خدمت به رنج دیدگان بر روی زمین اموری جدایی‌ناپذیرند. از نظر وی میان ادیان الهی همچون مسیحیت و اسلام یگانگی وجود دارد و جدایی میان پیروان این دو دین اصلاً معنا ندارد.[۳۲]

اندیشه وحدت اسلامیویرایش

موضوع وحدت اسلامی یا مسلمانان یکی از نقاط عطف در اندیشه‌های موسی صدر به‌ شمار می‌آید. وی برای برقراری اندیشه اجتماع مسالمت‌آمیز فرقه‌ها و ادیان در کنار یکدیگر، اندیشه‌هایی چون حمایت از اصل همزیستی مسالمت‌آمیز و مبارزه با تجزیه کشور لبنان، بر رد هر گونه فرقه‌گرایی و مبارزه با تعصب‌های فرقه‌ای تأکید می‌کرد. وی برای نزدیکی و اتحاد میان مذاهب شیعه و سنی به یکی از مفتی‌های برجسته لبنان در همین راستا نامه‌ای نوشته‌ است و خواستار اقدام عملی وی برای وحدت میان مذاهب شده‌ است. وی شیعه و سنی را برآمده از دینی واحد می‌دانست که هیچ تناقضی میان آن‌ها وجود ندارد. وی علت اصلی عقب ماندگی مسلمانان را در نبود یک جامعه و سازمان منسجم برای هدایت مسلمان‌ها می‌دانست. وی به اختلاف به عنوان یک عامل حرکت و تکامل مسلمانان نگاه می‌کرد. او بر این باور بود که وحدت کلمه میان مسلمانان از دو راه امکان‌پذیر است: نخست از راه همسان کردن فقه و دیگری از طریق تلاش و کوشش مشترک.[۳۳]

زندگی شخصیویرایش

موسی صدر در مصاحبه‌ای با مجلهٔ الیقظه کویت به تاریخ ۱۹۷۵/۱/۱۳ دربارهٔ زندگی شخصی خود گفت:

فارغ‌التحصیل دانشکده حقوق دانشگاه تهران هستم. با تأسف باید بگویم زندگی خصوصی ندارم. اظهار تأسف کردم زیرا با این روشم به همسر و چهار فرزندم و خانواده‌ام ستم می‌کنم. پذیرفتن این وضع از جانب آنان از عذاب وجدانم می‌کاهد.

نمی‌توانم بگویم سرگرمی مشخصی دارم. ورزش مرا به خود می‌کشد؛ به‌ویژه فوتبال. همچنین دیدن تابلوهای رنگ روغن را دوست دارم.
گاهی اصلاً سیگار نمی‌کشم و گاهی زیاد می‌کشم، اما به هر حال کشیدن قلیان را دوست دارم. من بسیار گریه می‌کنم. گریه برای من امر غریبی نیست.

وی همچنین گفت: «من از کسی ترس ندارم. اما از خداوند بسیار می‌ترسم. همچنین از کوتاهی در وظیفه‌ام هراسانم.»[۳۴]

روایت پرویز ثابتی از قتل صدرویرایش

پرویز ثابتی مدعی شده که صدر و چمران ۵۰ میلیون دلار از قذافی گرفته بودند که توسط سازمان اَمَل در لبنان عملیات بر علیه اسرائیلی‌ها انجام دهند ولی کاری انجام نداده بودند. در ۱۹۷۸ قذافی به مناسبت دهمین سال انقلاب لیبی صدر را دعوت می‌کند و پس از یک برخورد بد به اطلاعاتی‌های خود دستور می‌دهد از او بازجویی کنند. صدر در جریان بازجویی سکته می‌کند و قذافی مجبور می‌شود دو همراه او را نیز به قتل رسانده و اعلام کند آن‌ها توسط هواپیمای آلیتالیا به رم رفته‌اند.[۳۵]

سرنوشت خانوادهویرایش

پروین خلیلی، همسر موسی صدر در روز ۸ مهر ۱۴۰۰ در لبنان درگذشت.[۳۶]

جستارهای وابستهویرایش

پیوند به بیرونویرایش

منابعویرایش

  1. ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ ۱٫۶ راهب عارفی میناآباد. «آشنایی با پیشگامان بیداری اسلامی (2)؛ امام موسی صدر». پرتال جامع علوم انسانی بنقل از نشریه حبل المتین سال اول تابستان 1391 پیش‌شماره دوم.
  2. Gadhafi Aide: Moussa al-Sadr was 'Liquidated' in Libya - Naharnet
  3. سرنوشت دو گمشده ی مشهور ایرانی همچنان در ابهام بین‌المللی تسنیم
  4. «جزییاتی تازه در مورد پرونده ربودن امام موسی صدر». وبگاه روزنامه اقتصاد نوین. ۳ شهریور ۱۳۹۹.
  5. http://www.wikiresist.com/?word=سید_موسی_صدر
  6. ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ «امام موسی صدر، چهار دهه بی‌خبری». خبرگزاری ایرنا. ۹ شهریور ۱۳۹۸.
  7. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۳۰ مه ۲۰۱۶.
  8. در دامگه حادثه -پرویز ثابتی -ص۱۱۷.
  9. ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ راهب عارفی میناآباد. «آشنایی با پیشگامان بیداری اسلامی (2)؛ امام موسی صدر». حبل المتین سال اول تابستان 1391 پیش‌شماره دوم.
  10. ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ ۱۰٫۲ ۱۰٫۳ راهب عارفی میناآباد. «امام موسی صدر». پرتال جامع علوم انسانی بنقل از حبل المتین سال اول تابستان 1391 پیش‌شماره دوم.
  11. «مصاحبه با لوسین ژرژ دربارهٔ مسائل سیاسی و اجتماعی ایران». سایت جامع امام خمینی.
  12. «پیام مکتوب امام به قذافی+عکس». خبرگزاری فارس.
  13. «دلایل محکم همراهی امام موسی صدر با انقلاب اسلامی». رجانیوز.
  14. «نقش امام موسی صدر در لبنان و انقلاب ایران».
  15. ساختار سیاسی اجتماعی لبنان - ص ۲۴۰.
  16. «تاریخ ایرانی». tarikhirani.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۶.
  17. «حضرت آیت‌الله العظمی امام موسی صدر». www.imam-sadr.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۶.
  18. «پسر موسی صدر: پدرم زنده و اسیر قذافی است». وبگاه کلمه.
  19. آینده
  20. خبر آن لاین
  21. آینده
  22. بی‌بی‌سی
  23. مبارک: قذافی امام موسی را این گونه کشت؛ وبگاه خبری تابناک؛ فروردین ۱۳۹۱
  24. خشت خام /نوبت پانزدهم/ گفتگوی حسین دهباشی با سید کاظم موسوی بجنوردی
  25. «پیشنهاد رشوه قذافی به خانواده امام موسی». پایگاه خبری افکارنیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ اوت ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۷ اوت ۲۰۱۲.
  26. «امام به دلیل روحیه ضدآمریکایی قهرمان ملت ایران بود». ۱۸ بهمن ۱۳۹۶.
  27. http://www.radiofarda.com/a/f7-mizban-e7-shirin-ebadi/28009294.html
  28. ۲۸٫۰ ۲۸٫۱ ۲۸٫۲ The fall of heaven: The Pahlavis and the final days of imperial Iran, Andrew scott cooper, Henry Holt and Company, New York, 2016
  29. دین و علم چه نسبت و ارتباطی با هم دارند؟ خبرگزاری مهر
  30. رویکرد فقهی امام موسی صدر / جهان نو و قانون مقدس از دیدگاه امام موسی صدر، سید محسن جلال الدینی، چشم‌انداز ایران شهریور 1389
  31. گزارشی از نشست «نقد و بررسی آراء تفسیری امام موسی صدر»: انسان نقطه مرکزی تفکر امام موسی صدر، مصاحبه‌شونده: فیروزان، مهدی؛ محقق، سید مصطفی؛ کتاب ماه دین، آبان 1389 - شماره 157 (3 صفحه - از 12 تا 14)
  32. تبیین و تحلیل مبانی معرفتی امام موسی صدر در تقریب مسلمانان و مسیحیان، نویسنده: وفائی مغانی، جواد؛ شمالی، محمد علی؛ زمستان 1392، سال پنجم - شماره 17 معرفت ادیان (18 صفحه - از 113 تا 130)
  33. امام موسی صدر و وحدت اسلامی، محمدجواد اخگری، اندیشه تقریب،1387 شماره 17
  34. کاش می‌توانستم همۀ محرومان را نجات دهم مؤسسه فرهنگی تبلیغاتی امام موسی صدر
  35. در دامگه حادثه - پرویز ثابتی -ص۲۵۹ و ۲۶۰.
  36. همسر موسی صدر درگذشت