ویکی‌پدیا

ازبک‌ها

یکی از اقوام ترک‌تبار آسیای میانه

اُزبِک‌ها یکی از اقوام ترک‌تبار باشندهٔ آسیای میانه هستند. ازبک‌ها بیشینهٔ جمعیت ازبکستان را تشکیل می‌دهند و در درهٔ فرغانه که شامل شمال و باختر تاجیکستان و جنوب قرقیزستان می‌شود و سواحل آمودریا در خاور ترکمنستان و شمال‌غربی افغانستان نیز جمعیت زیادی دارند. ازبک‌ها به زبان ازبکی از خانوادهٔ زبان‌های ترکی‌تبار سخن می‌گویند و بیشتر آن‌ها مسلمانان سنی و پیرو مذهب حنفی هستند. از میان اقوامی که تحت حاکمیت شوروی بودند، ازبک‌ها دچار کمترین همگون‌سازی فرهنگی روسی (روسی‌سازی) شده‌اند؛ و اغلب زبان ازبکی را به عنوان زبان نخست خود می‌شناسند.[۱۷]

ازبیک‌ها
Oʻzbeklar
Ўзбеклар
اۉزبیکلر‎
جمعیت ازبک‌ها در سراسر جهان
کل جمعیت
ح. ۳۵ میلیون[نیازمند منبع]
مناطق با جمعیت چشمگیر
 ازبکستان۳۰٫۴ میلیون (۲۰۲۱)[۱]
 افغانستان۳٫۵ میلیون (۲۰۲۱)[۲]
 قرقیزستان۹۷۰٬۰۰۰ (۲۰۲۱)[۳]
 تاجیکستان۸۴۵٬۰۰۰ (۲۰۲۱)[۴]
 قزاقستان۶۱۷٬۰۰۰ (۲۰۲۱)[۵]
 ترکمنستان۲۶۰٬۰۰۰ (۲۰۰۷)[۶]
 روسیه۳۶۰٬۰۰۰ (۲۰۱۸)[۷]
 پاکستان۷۰٬۰۰۰ (۲۰۰۲)[۸]
 عربستان سعودی۱۷۰٬۰۰۰ (۲۰۰۸)[۹]
 ایالات متحده آمریکا۷۰٬۰۰۰ (۲۰۱۹)[۱۰]
 ترکیه۴۵٬۰۰۰[۱۱]
 اوکراین۲۲٬۴۰۰[۱۲]
 چین۱۴٬۸۰۰[۱۳]
 استرالیا۲٬۴۰۰ (۲۰۲۱)[۱۴]
 مغولستان۵۶۰[۱۵]
زبان‌ها
دین
بیشتر سنی مذهب[۱۶]
ارتدکس روسی
مذهب شیعه
بی‌دین
قومیت‌های وابسته
اویغورها، قره‌قالپاق‌ها و دیگر مردم ترک، تاجیک‌ها

منشأ ژنتیکی ویرایش

جمعیت امروزی ازبک‌ها نشان‌دهندهٔ درجات مختلفی از تنوع ناشی از ترافیک بالای مسیرهای هجوم از طریق آسیای مرکزی می‌باشند. هنگامی که جمعیت موجود در آسیای مرکزی توسط قبایل ایرانی و سایر مردم هندواروپایی و همین‌طور چندین حمله شدید از ناحیهٔ مغول‌ها تحت تأثیر قرار گرفت. بر اساس مطالعات اخیر ژن‌شناسی دانشگاه آکسفورد، ژن ازبک‌ها ترکیبی از مردمان ایرانی و مغول‌ها است.[۱۸]

تاجیک‌های ازبک شده ویرایش

مقالهٔ اصلی: ازبک‌سازی

برخی از اقوامی که امروز ترک نامیده می‌شوند در اصل ترک نیستند بلکه ترک‌زبان شده‌اند برای نمونه می‌توان کشورهای عرب‌زبان مانند مصر و الجزایر را نام برد یعنی عربیزه شده‌اند نه این که از نظر تباری عرب باشند. اویغورها و ازبک‌ها از نظر نژادی، اقوامی به صورت کامل ترک نیستند و به نظر می‌رسد حدود ۷۰ درصد از ازبک‌ها، تاجیک‌های ازبک‌شده‌ای هستند که در صد سال اخیر ترکیزه و ترک‌زبان شده‌اند. در این خصوص خیلی از بزرگان مانند هرمان وامبری نوشته‌اند. روند ترک‌سازی تاجیک‌ها از قرن ۱۶ میلادی آغاز شد و همچنان ادامه دارد.[۱۹]

در سال ۱۹۲۴ با تلاش پان‌ترک‌ها و سیاست تاجیک‌ستیزی توسط امپراتوری روسیه مرزبندی‌ای صورت گرفت و نواحی زیادی از شهرهای تاجیک‌ها به ازبک‌ها واگذار شد. در سال ۱۹۲۶ هم ۷۰ درصد اهالی شهرهای تاریخی تاجیکان یعنی سمرقند و بخارا و چند ناحیهٔ دیگر تاجیک‌نشین را در اسناد ازبک نوشتند. ازبک نوشتن تاجیک‌ها در سال‌های بعد نیز ادامه داشت و در حال حاضر حدود ۹۰ درصد مردم سمرقند، بخارا و دیگر نواحی تاجیک‌نشین در اسناد و شناسنامه‌ها ازبک ثبت شده‌اند. طی صد سال اخیر بیشتر مکاتب تاجیکی در ازبکستان تعطیل شدند و تنها در سرخان‌دریا کمی وضع زبان فارسی بهتر است. پس از فروپاشی شوروی و استقلال ازبکستان در سال ۱۹۹۱، زبان ازبکی به عنوان زبان رسمی اعلام شد و این اتفاق سبب هر چه بیشتر شدن تعطیلی مکاتب تاجیکی و ازبک‌سازی تاجیک‌ها (ترکی‌سازی تاجیک‌ها) در ازبکستان شده‌است.[۲۰]

تاریخچه ویرایش

 
پرتره‌ای از شیبک خان

ریشهٔ واژه ازبک (اوزبیک) به نام اوغوز خان می‌رسد، اوغوز خان بنام اوغوز بیک نیز مشهور بود است. این واژه به احتمال زیاد از نام این امپراتور ترک ریشه دارد.[۲۱]باتو خان فرزند جوجی خان و نوادهٔ چنگیز خان به اروپا حمله کرد و برادرش شیبان را به فرمانروایی مجارستان برگزید. بیشتر سربازان باتو از میان اقوام ترک بودند و تنها افسران عالی‌رتبه از میان مغولان بودند. سربازان تحت فرماندهی شیبان بعدها در تیومن در مرکز روسیه امروزی و سیبری حاکمیت یافتند. شیبک خان به افتخار جدش تخلص شیبک را برگزید و به سرزمین‌های آباد فرارود یورش برد. او دولت تیموریان را از میان برد ولی خودش گرفتار شاه اسماعیل صفوی گشت. بعد از او ازبکان در آسیای میانه باقی‌ماندند.

وجه تسمیهٔ ازبک به سربازان شیبانیان این بود که فرمانروای اردوی زرین در زمان منگو تیمور فرزند هولاکو و پشت ششم شیبان فردی به نام اوزبیک خان بود. از فرمانروایان ازبک، اوزبیک خان و پسرش جانی بیگ در تاریخ پیش از تیمور مشهورند. پس از دورهٔ تیمور این امرا در ماوراءالنهر قدرت یافتند. در دوره صفوی، ازبک عنوان سلسله امرای شیبانی است که به‌وسیلهٔ شیبک خان تأسیس شد (۹۰۵ ه‍.ق) و غالباً بسبب تعصب در مذهب تسنن و تجاوز به خراسان با شاهان صفوی در زدوخورد بوده‌اند. مرکز امرای این سلسله سمرقند بوده‌است و امرای مزبور با خانات خیوه و خانات بخارا و خانات خوقند و امرای آستراخان (معروف به خانان جانی) خویشاوند و منسوب بوده‌اند.

جستارهای وابسته ویرایش

نگارخانه ویرایش

منابع ویرایش

  1. ↑ "Demografik holat (2022 yil yanvar-dekabr)". Archived from the original on 2020-04-21. Retrieved 2023-02-01.
  2. ↑ "Afghan Population: 34,940,837 (July 2018 est.) [Uzbeks = 11%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Archived from the original on 4 January 2021. Retrieved 13 April 2019.
  3. ↑ "Kyrgyzstan | World Directory of Minorities & Indigenous Peoples". Minority Rights Group (به انگلیسی). 19 June 2015. Archived from the original on 2021-08-09. Retrieved 2021-08-09.
  4. ↑ "Tajikistan Population 2021 (Demographics, Maps, Graphs)". worldpopulationreview.com. Archived from the original on 2021-08-11. Retrieved 2021-08-09.
  5. ↑ "Population: 18,744,548 (July 2018 est.) [Uzbeks = 3%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Archived from the original on 9 January 2021. Retrieved 13 April 2019.
  6. ↑ «CIA World Factbook – Turkmenistan». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژوئن ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱۲ مه ۲۰۱۴.
  7. ↑ "Появятся ли в России узбекские деревни?". vku-org.ru. Archived from the original on 12 July 2020. Retrieved 16 September 2020.
  8. ↑ "Current Status and Future Prospects" (PDF). Congressional Research center.
  9. ↑ "Muhojirot va o'zbeklar tarixi… Kecha va bugun tahlili". Voice of Amerika in Uzbek. Archived from the original on 2020-11-24. Retrieved 16 September 2020.
  10. ↑ "PLACE OF BIRTH FOR THE FOREIGN-BORN POPULATION IN THE UNITED STATES, Universe: Foreign-born population excluding population born at sea, 2014 American Community Survey 5-Year Estimates". United States Census Bureau. Archived from the original on 12 February 2020. Retrieved 11 April 2014.
  11. ↑ Evrenpaşa Köyü | Güney Türkistan'dan Anadoluya Urfa Ceylanpınar Özbek Türkleri بایگانی‌شده در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۹ توسط Wayback Machine. Evrenpasakoyu.wordpress.com. Retrieved on 2013-07-12.
  12. ↑ State Statistics Committee of Ukraine: The distribution of the population by nationality and mother tongue بایگانی‌شده در ۲۰۰۸-۱۲-۰۱ توسط Wayback Machine
  13. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام China وارد نشده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  14. ↑ Uzbekistan country brief | Australian Government Department of Foreign Affairs and Trade بایگانی‌شده در ۲۰۰۸-۱۲-۰۱ توسط Wayback Machine
  15. ↑ "Microsoft Word - Report on Survey on methods for 2010 Census round.doc" (PDF). Archived (PDF) from the original on 2013-10-25. Retrieved 2018-09-21.
  16. ↑ "Chapter 1: Religious Affiliation". The World’s Muslims: Unity and Diversity. Pew Research Center's Religion & Public Life Project. August 9, 2012
  17. ↑ «Uzbek». Encyclopedia Britannica.
  18. ↑ Tatjana Zerjal; et al. (2002). "A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia". The American Journal of Human Genetics. 71 (3): 466–482. doi:10.1086/342096. PMC 419996. PMID 12145751.
  19. ↑ http://www.bbc.com/persian/world/2014/09/140906_ea_safar_abdullah_interview
  20. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مارس ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۷ ژوئیه ۲۰۲۰.
  21. ↑ A. H. Keane,A. Hingston Quiggin, A. C. Haddon, Man: Past and Present, p.312, Cambridge University Press, 2011, Google Books, quoted: "Who take their name from a mythical Uz-beg, Prince Uz (beg in Turki=a chief, or hereditary ruler)."
  22. ↑ "A HEAVILY ARMED UZBEK , SAFAVID IRAN, MID 16TH CENTURY". www.christies.com (به انگلیسی). Retrieved 2020-05-31.
  • دائرةالمعارف فارسی
  • ویکی‌پدیای انگلیسی
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=ازبک‌ها&oldid=38021437»