تغییر اقلیم

افزایش فعلی در میانگین دمای زمین و تغییرات بزرگ‌مقیاس در الگوهای وضع هوا
(تغییرمسیر از تغییرات اقلیمی)

در کاربرد رایج، تغییر اقلیم[۳][۴] (به انگلیسی: Climate change) توصیف‌کننده گرمایش جهانی[۵][۶][۷] یا گَرمش زمین[۸] (به انگلیسی: Global warming) یعنی افزایش مداوم میانگین دمای جهانی و اثرات آن بر سامانه اقلیمی زمین است. گرمایش جهانی پدیده‌ای است که منجر به افزایش میانگین دمای زمین و اقیانوس‌ها شده است.[۹][۱۰] تغییرات اقلیمی به معنای گسترده‌تر شامل تغییرات بلندمدت پیشین در آب و هوای زمین نیز می‌شود. طی ۱۰۰ سال گذشته، سیّاره‌ی زمین به‌طور غیرطبیعی حدود ۱ درجهٔ سلسیوس گرم‌تر شده است که این موضوع دانشمندان را نگران کرده است.[۱۱] برخی از دانشمندان معتقدند که دهه‌های پایانی قرن بیستم، گرم‌ترین سال‌ها در ۲۰۰۰ سال اخیر بوده است.[۱۲] گزارش‌ها حاکی از آن است که ۱۰ مورد از گرم‌ترین سال‌های جهان تنها از سال ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۰۷ به ثبت رسیده است که این میزان در ۱۵۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده است.[۱۳] به نظر می‌رسد فعّالیت‌های صنعتی در ایجاد این مشکل بسیار مؤثّر بوده‌اند و به گرم شدن کرهٔ زمین کمک می‌کنند.[۱۱]

نقشه جهانی افزایش دمای دریا را بین ۰٫۵ تا ۱ درجه سلسیوس نشان می‌دهد. دمای زمین ۱ تا ۲ درجه سلسیوس افزایش یافته و دمای شمالگان تا ۴ درجه سانتیگراد افزایش می‌یابد.
تغییرات دمای هوای سطحی طی ۵۰ سال گذشته.[۱] منطقه شمالگان بیشترین مقدار گرم‌شدن را داشته است و دما در خشکی به‌طور کلی بیشتر از دمای سطح دریا افزایش یافته است.
میانگین دمای هوای سطح زمین از زمان انقلاب صنعتی تقریباً ۱٫۵ درجه سانتیگراد (حدود ۲٫۵ درجه فارنهایت) افزایش یافته است. اگرچه نیروهای طبیعی نیز باعث تغییرپذیری اقلیم می‌شوند، اما میانگین ۲۰ ساله تأثیر فزاینده فعالیت‌های انسانی را نشان می‌دهد.[۲]

از سال ۱۸۸۰ اندازه‌گیری دمای هوای کرهٔ زمین آغاز شده است و تاکنون نیز ادامه دارد. گفته می‌شود که گرم شدن کرهٔ زمین، در سال ۲۱۰۰ باعث خشکسالی شدید، گرمای سوزان و توفان‌های وحشتناک خواهد شد.[۱۴]

بر پایه اجماع علمی درباره تغییر اقلیم، افزایش فعلی میانگین دمای جهانی عمدتاً توسط انسان و به دلیل استفاده از سوخت‌های فسیلی از زمان انقلاب صنعتی پدید آمده است.[۱۵][۱۶] استفاده از سوخت‌های فسیلی، جنگل‌زدایی و برخی فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی باعث افزایش گازهای گلخانه‌ای شده است.[۱۷] این گازها با ایجاد اثر گلخانه‌ای و جذب تابش گرمایی زمین از نور خورشید باعث گرم‌شدن تروپوسفر شده‌اند. مقدار کربن دی‌اکسید که مهم‌ترین گاز گلخانه‌ای و عامل اصلی گرمایش جهانی است، در اتمسفر زمین حدود ۵۰٪ افزایش یافته و به سطحی رسیده که برای میلیون‌ها سال دیده نشده است.[۱۸]

به عقیدهٔ بسیاری از دانشمندان با افزایش آگاهی‌های عمومی، مصرف بهینهٔ سوخت و انرژی، افزایش سطح فضای سبز و جلوگیری از تخریب جنگل‌ها، بازیافت مواد و استفاده از انرژی‌های جایگزین سوخت‌های فسیلی مانند باد و خورشید می‌توان این پدیده و اثرات منفی آن بر زندگی بشر را کنترل کرد. در نشست آب‌وهوایی کانکون مکزیک که در ماه دسامبر ۲۰۱۰ تشکیل شد ۱۹۳ کشور شرکت‌کننده تصمیم گرفتند تا صندوقی ۱۰۰ میلیارد دلاری را به منظور کمک به کشورهای در حال توسعه در مبارزه با گرمایش زمین تأسیس کنند.[۱۹]

واژه‌شناسی

ویرایش

پیش از دهه ۱۹۸۰، زمانی که مشخص نبود که آیا اثر گرمایشی ناشی از افزایش گازهای گلخانه‌ای قوی‌تر از اثر خنک‌کنندگی ذرات معلق ناشی از آلودگی هوا است یا خیر، دانشمندان از اصطلاح تغییر اقلیم ناخواسته برای اشاره به تأثیرات انسان بر اقلیم استفاده می‌کردند.

در دهه ۱۹۸۰، اصطلاحات گرمایش جهانی و تغییر اقلیم رایج‌تر شد. اگرچه این دو اصطلاح گاهی به جای هم به‌کار می‌روند، ولی از نظر علمی، گرمایش جهانی تنها به افزایش گرم شدن سطح زمین اشاره دارد، در حالی که تغییر اقلیم کل تغییرات سامانه اقلیمی زمین را توصیف می‌کند. اصطلاح گرمایش جهانی —که در اوایل سال ۱۹۷۵ مورد استفاده قرار گرفت—پس از این‌که جیمز هنسن، دانشمند اقلیمی ناسا، از آن در شهادت خود در سال ۱۹۸۸ در مجلس سنای ایالات متحده آمریکا استفاده کرد، محبوب‌تر شد. از دهه ۲۰۰۰، استفاده از تغییر اقلیم افزایش یافته است. اصطلاح تغییر اقلیم همچنین می‌تواند به‌طور گسترده‌تر به تغییرات اقلیمی ناشی از هر دو عامل انسانی یا طبیعی در طول تاریخ زمین اشاره کند.

اکنون دانشمندان، سیاستمداران و رسانه‌های مختلف از اصطلاحاتی مانند بحران اقلیمی یا اضطرار اقلیمی برای صحبت در مورد تغییرات اقلیمی، و داغ‌شدن جهانی به‌جای گرمایش جهانی نیز استفاده می‌کنند.

 
روند گرم شدن زمین بین سال‌های ۱۸۸۰ تا ۲۰۲۰

هیئت بین دولتی تغییرات آب‌وهوایی (IPCC) می‌گوید تغییرات جوی که در سراسر جهان مشاهده می‌شود به احتمال خیلی زیاد ناشی از عواملی است که بشر در آن‌ها دست دارد.[۲۰] آکادمی ملی علوم آمریکا نیز فعّالیت انسان‌ها و تولید گازهای گلخانه‌ای را علّت اصلی این پدیده معرفی می‌کند.[۱۲]

بر اساس ششمین گزارش این هیئت، تنها در صورت کاهش گسترده و فوری در انتشار گازهای گلخانه‌ای، می‌توان از گرم شدن ۱٫۵ یا ۲ درجه سانتی گراد جلوگیری کرد.[۲۱] عنوان «شدیدترین هشدار تا کنون» در مورد «تغییرات اقلیمی بزرگ اجتناب ناپذیر و غیرقابل برگشت» توسط بسیاری از روزنامه‌ها و نیز رهبران سیاسی و کنشگران محیط زیست در سراسر جهان تکرار شده است.[۲۲]

دانشمندان با استفاده از داده‌های جمع‌آوری شده از گیاهان، یخچال‌ها و سایر نمونه‌ها به این نتیجه دست یافته‌اند و معتقدند که این پژوهش‌ها به‌طور قطعی تأیید می‌کند که فعالیت‌های انسانی بر آب و هوا تأثیر می‌گذارد.[۲۳]

همچنین نابودی و آتش‌سوزی جنگل‌ها به عنوان یکی از دلایل گرم شدن دمای زمین مطرح شده است.[۲۴] درحقیقت درختان با جذب دی‌اکسید کربن، آن را ذخیره می‌کنند و در اثر سوختن نیز آزاد می‌شود؛ بنابراین آتش‌سوزی در جنگل‌ها می‌تواند به‌عنوان یکی از دلایل افزایش میزان دی‌اکسید کربن در اتمسفر و در نتیجه گرم شدن زمین مورد توجه قرار بگیرد. شایان ذکر است که رویداد ال‌نینیو میزان گرمای زمین را به‌طور موقت افزایش می‌دهد.

بدون شک، انسان در آنچه امروزه به عنوان گرم شدن جهانی از آن یاد می‌شود، نقش مؤثری داشته است. دخالت و برداشت بدون حد و حصر نوع بشر در طبیعت باعث دگرگونی عظیمی شده که نمی‌توان آن را انکار کرد. اما در طول تاریخ مسکونی شدن زمین، این اولین باری نیست که این سیاره آبی به شدت گرم می‌شود. دوره‌های بی‌اندازه گرم یا سرد زمین نتیجه مستقیم یا غیرمستقیم عوامل متعددی است که از قلب این سیاره آغاز شده و تا عمق فضا پیش می‌رود. از جمله عوامل طبیعی گرم شدن زمین می‌توان به دوره‌های فعالیت خورشیدی، فوران آتشفشان‌های بزرگ، چرخه‌های میلانکوویچ، گردش دماشوری اقیانوس و برخورد سیارک‌ها یا دنباله‌دارها اشاره کرد.[۲۵]

اثر گلخانه‌ای

ویرایش
 
گاز دی‌اکسید کربن، که عمدتاً از کاربرد سوخت‌های فسیلی ناشی می‌شود، به عنوان یکی از عوامل افزایش دمای زمین مطرح است.

تحقیقات نشان می‌دهند بین افزایش میزان گازهای گلخانه‌ای موجود در اتمسفر با گرم شدن کره زمین ارتباط مستقیمی وجود دارد.[۲۶]

زمین مقداری از انرژی خورشید را جذب و باقی آن را منعکس می‌کند. در طی این فرایند طول موج نور تغییر پیدا می‌کند. بعضی از گازهای موجود در جو، این تابش خروجی را جذب می‌کنند. این تابش عمدتاً در محدوده فروسرخ است. مولکول گازهای گلخانه‌ای، بسیار بیشتر از سایر گازها نور مادون قرمز را جذب می‌کند. جذب انرژی توسط مولکول‌های گاز سبب جنبش مولکول و افزایش انرژی آن می‌شود. وقتی این اتفاق در مقیاس بزرگ رخ دهد، مانند این است که زمین را با یک پتو پوشانده‌ایم. دمای کل نواحی زمین افزایش می‌یابد. این پدیده اثر گلخانه‌ای و گازهایی که در آن موثرند، گازهای گلخانه‌ای نامیده می‌شوند.[۲۷][۲۸]

دامداری صنعتی

ویرایش

سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در سال ۲۰۰۶ با انتشار گزارشی با نام سایه بلند احشام عنوان نمود که پرورش دام‌ها جهت استفاده بشر، عامل ایجاد ۱۸٪ از مجموع آلاینده‌ها و گازهای گلخانه‌ای است. درصد مزبور، رقمی بیش از سهم وسایل نقلیه در سرتاسر جهان در تولید آلاینده‌ها و گازهای گلخانه‌ای را به خود اختصاص می‌دهد.[۲۹][۳۰]

جنگل‌زدایی عامل دوم گرمایش

ویرایش
 
بخش جنوبی رود جاسی پارانا (روی نقشه) در روندونیا برزیل تنها یکی از مناطق بزرگ نابود شده است که در سرتاسر حاشیه جنوبی آمازون امتداد یافته‌اند

جنگل‌زدایی دومین عامل گرمایش جهانی است.[۳۱] نقشه‌های ماهواره‌ای نتیجه فرایند سریع تخریب گسترده جنگل‌های آمازون (نمایش روی نقشه) در روندونیا بیشتر برای ایجاد دام‌پروری و چراگاه را نشان می‌دهند. آمار سال ۲۰۱۷ نشان می‌دهد که در هر دقیقه مساحتی معادل یک زمین فوتبال از آمازون برای این هدف نابود می‌شود.[۳۲] این وضعیت شامل مناطق جنگلی شمال ایران که در این کشور خشک کمیاب بلکه نایاب هستند از جمله جنگلهای هیرکانی نیز می‌شود. فرایند تخریب گسترده جنگل در کانادا نیز برای استخراج ماسه‌های نفتی صورت می‌گیرد که در کنار آلودگی‌های محیطی مانند سمی شدن آب آشامیدنی مناطق مسکونی و نابودی حیات وحش، خود فرایند استخراج سوخت قابل مصرف از ماسه‌های نفتی نیازمند سوزاندن حجمی معادل یک سوم گاز طبیعی تولیدی این کشور است[۳۳] که به تولید ۱۷ درصد دی‌اکسید کربن بیشتر نسبت به نفت خام تصفیه شده در ایالات متحده ختم می‌شود.[۳۴]

کشورهای آلوده‌کننده هوا

ویرایش

طبق گزارش پروژه جهانی کربن در خرداد ۱۳۹۶ چین با تولید سالانه ۱۰۳۵۷ میلیون تن دی‌اکسید کربن بزرگ‌ترین کشور آلوده‌کننده هوا و آمریکا با تولید سالانه ۵۴۱۴ میلیون تن در ردیف دوم و هند با تولید سالانه ۲۲۷۴ سوم و روسیه با تولید سالانه ۱۶۱۷ میلیون تن چهارم و ژاپن با تولید سالانه ۱۲۳۷ میلیون تن پنجم و آلمان با تولید سالانه ۷۹۸ میلیون تن ششم و ایران با تولید سالانه ۶۴۸ میلیون تن گاز دی‌اکسید کربن در ردیف هفتم قرار دارد.[۳۵]

پیامدها

ویرایش
نمونه‌هایی از تأثیرات تغییر اقلیم: آتش‌سوزی جنگل که با گرما و خشکسالی تشدید می‌شود، سفیدشدگی مرجان که بیشتر به دلیل امواج گرمای دریایی رخ می‌دهد، به خطر افتادن منابع آب به دلیل تشدید خشکسالی.

برخی از دانشمندان، افزایش توفان‌ها و گردبادهای سهمگین را یکی از نتایج گرم شدن کره زمین قلمداد می‌کنند.[۱۲] اغلب کارشناسان اقلیمی معتقدند که این روند می‌تواند به وقوع خشکسالی‌ها، سیل‌ها، بادهای گرم و توفان‌های مهیب‌تر منجر شود اما بعضی از آن‌ها هم بر این باور هستند که بعضی از این حوادث رخ داده علامت گرم شدن زمین نیستند چون این آشفتگی و نابسامانی ویژگی طبیعی اقلیم است.[۱۳] از پیامدهای دیگر، بالا آمدن آب دریاها، و در نتیجه رفتن مناطق ساحلی و جزایر زیر آب و رقیق‌شدن آب اقیانوس‌ها و در نتیجه افزایش بارندگی در تمام جهان است.

گرم شدن زمین باعث شده است که دمای داخلی یخچال‌های طبیعی واقع در نقاط مختلف جهان از جمله یخچال‌های واقع در شمالگان، جنوبگان و چین افزایش پیدا کند و در نتیجه با آب‌شدن تدریجی، حجم زیادی از ذخایر این یخچال‌ها ذوب شود. این مسئله از آنجا حائز اهمیت است که این یخچال‌ها بخش عمده‌ای از ذخایر آب آشامیدنی جهان را تشکیل می‌دهند.[۳۷] بنابراین منابع آب آشامیدنی سالم رو به کاهش می‌گذارد و احتمال شیوع بیماری‌هایی که از طریق آب آشامیدنی ناسالم شیوع می‌یابند، بیشتر می‌شود. گرمایش زمین همچنین تأثیر بسزایی در کاهش تعداد جوجه پنگوئن‌ها دارد.[۳۸] طبق برآوردهای سازمان بهداشت جهانی، بیماری‌هایی که از تغییرات اقلیمی و گرم شدن زمین ناشی می‌شود، هر ساله باعث مرگ و میر ۸۰ هزار نفر در کشورهای آسیایی می‌شود.[۳۹] مقامات سازمان ملل تاکنون چندین بار دربارهٔ پیامدهای گرم شدن زمین هشدار داده‌اند و خواستار اقدام فوری اعضای این سازمان در جلوگیری از این پدیده شده‌اند.[۴۰]

گرم‌ترین سال تاریخ زمین

ویرایش
 
نمودار میزان غلظت کربن دی‌اکسید و میزان دمای زمین؛ دمای زمین با میزان غلظت کربن دی‌اکسید رابطه مستقیم دارد.

براساس گزارش سازمان جهانی هواشناسی، سال ۲۰۱۶ گرم‌ترین سال زمین بوده است. پدیده ال‌نینو در این رکوردشکنی گرما مؤثر بوده است. از سال ۱۸۸۰ میلادی تاکنون (مارس ۲۰۱۷)، سال ۲۰۱۶ به‌طور متوسط جهانی گرم‌ترین سال بوده است. تحقیقات علمی نشان می‌دهند که زمین آخرین بار ۱۱۵ هزار سال پیش چنین گرم بوده و این سیاره از چهار میلیون سال پیش تاکنون چنین حجم بالایی از دی‌اکسید کربن در اتمسفر زمین را تجربه نکرده است.[۴۱][۴۲] بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی ناسا (NASA) و سازمان هواشناسی ژاپن (JMA)، ماه ژوئیه سال ۲۰۱۵ به عنوان گرم‌ترین ماه ثبت شده پس از پیدایش ابزارهای سنجش دمای هوا در اواخر قرن نوزدهم میلادی لقب گرفت. پژوهش‌ها بر روی جنگل‌ها، یخ‌های قطبی و جزایر مرجانی در دریاها نیز نشان داده است که کره زمین در این سال در گرم‌ترین حالت خود در طی ۴۰۰۰ سال گذشته بوده است.[۴۳] پیش از این سال ۲۰۱۰ گرم‌ترین سال تاریخ زمین تعیین شده بود.[۴۴]

جستارهای وابسته

ویرایش


پانویس

ویرایش
  1. "GISS Surface Temperature Analysis (v4)". NASA. Retrieved 12 January 2024.
  2. (IPCC AR6 WG1 2021، SPM-7)
  3. «تغییر اقلیم» [علوم جَوّ، مهندسی محیط‌زیست و انرژی] هم‌ارزِ «climate change»؛ منبع: گروه واژه‌گزینی. جواد میرشکاری، ویراستار. دفتر ششم. فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۵۳۱-۸۵-۶ (ذیل سرواژهٔ تغییر اقلیم)
  4. مُر، فرید؛ مدبری، سروش (۱۳۹۱). فرهنگ جامع علوم زمین. فرهنگ معاصر. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۰۵-۰۴۰-۴.
  5. https://www.sid.ir/paper/150484/fa
  6. https://www.sid.ir/search/journal/paper/گرمایش%20جهانی/fa?str=گرمایش+جهانی&page=1&sort=0&fgrp=all&ftyp=all&fyrs=all
  7. https://ejcp.gau.ac.ir/article_1025_eceb20ae70f9d6a7d9fd6a0fa1a27ec8.pdf
  8. «گَرمش زمین» [مهندسی محیط‌زیست و انرژی] هم‌ارزِ «global warming»؛ منبع: گروه واژه‌گزینی. جواد میرشکاری، ویراستار. دفتر دوم. فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شابک ۹۶۴-۷۵۳۱-۳۷-۰ (ذیل سرواژهٔ گَرمش زمین)
  9. «گرم شدن زمین». پایگاه اطلاعاتی ایرانیکا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اوت ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۰۷.
  10. «گرم شدن جهان». انجمن فیزیکدانان جوان ایران. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۰۷.
  11. ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ «گرم شدن زمین». دفتر طرح ملی تغییر آب و هوا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ سپتامبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۰۷.
  12. ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ۱۲٫۲ «گرمترین دوران کره زمین». پایگاه اینترنتی آفتاب. دریافت‌شده در ۱۴ شهریور ۱۳۸۶.
  13. ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ «پیش به سوی جهنم». وبگاه نوژن طراحان. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ اکتبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۶ سپتامبر ۲۰۰۷.
  14. «دانشمندان می‌گویند: گرم شدن زمین فاجعه‌بار خواهد شد». رادیو زمانه. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۲ سپتامبر ۲۰۰۷.
  15. (IPCC SR15 Ch1 2018، ص. 54): "These global-level rates of human-driven change far exceed the rates of change driven by geophysical or biosphere forces that have altered the Earth System trajectory in the past (e.g. , Summerhayes, 2015; Foster et al. , 2017); even abrupt geophysical events do not approach current rates of human-driven change."
  16. Lynas, Mark; Houlton, Benjamin Z.; Perry, Simon (19 October 2021). "Greater than 99% consensus on human caused climate change in the peer-reviewed scientific literature". Environmental Research Letters. 16 (11): 114005. Bibcode:2021ERL....16k4005L. doi:10.1088/1748-9326/ac2966. ISSN 1748-9326. S2CID 239032360.
  17. (Our World in Data, 18 September 2020)
  18. (IPCC AR6 WG1 Technical Summary 2021، ص. 67): "Concentrations of CO2 , methane (الگو:CH4), and nitrous oxide (الگو:N2O) have increased to levels unprecedented in at least 800,000 years, and there is high confidence that current CO2 concentrations have not been experienced for at least 2 million years."
  19. رادیو فردا: توافق بر سر ایجاد صندوق ۱۰۰ میلیارد دلاری مبارزه با گرمایش جهانی، بازدید: ۱۱ دسامبر ۲۰۱۰.
  20. «گرم شدن زمین به 'احتمال زیاد' کار بشر است». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۳ سپتامبر ۲۰۰۷.
  21. McGrath, Matt (2021-08-09). "Climate change: IPCC report is 'code red for humanity'". بی‌بی‌سی نیوز (به انگلیسی). بی‌بی‌سی. Archived from the original on 2021-08-13. Retrieved 2021-08-09.
  22. Harvey, Fiona (2021-08-09). "Major climate changes inevitable and irreversible – IPCC's starkest warning yet". گاردین.
  23. «زمین به اوج گرمای خود در دو هزاره اخیر پا گذاشته است». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۳ سپتامبر ۲۰۰۷.
  24. «آتش‌سوزی جنگل‌ها یکی از علل تولید گازهای گلخانه‌ای است». پایگاه اینترنتی آفتاب. دریافت‌شده در ۱۴ شهریور ۱۳۸۶.
  25. «سلسله مقالات دانش فضایی دربارهٔ گرمایش جهانی». وبگاه دانش فضایی. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ سپتامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۶ مرداد ۱۳۸۹.
  26. بیگی، خانم (۲۰۲۱-۰۲-۰۶). «اثر گلخانه ای چیست و از اثرات نامطلوب آن بر زمین چه می‌دانید؟ | جهان شیمی فیزیک». جهان شیمی فیزیک. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۴.
  27. «اثر گلخانه‌ای». وبگاه تبیان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ اوت ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۳ سپتامبر ۲۰۰۷.
  28. متمم، گروه (۲۰۲۲-۰۸-۲۱). «اثر گلخانه ای | گرمایش زمین چیست و چرا باید به آن توجه کنیم؟ | بخش اول». متمم. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۴.
  29. راسخون - مقالات موضوعی - زمین زیر پای گاوهای گرمازا![پیوند مرده]
  30. Livestock's long shadow: environmental issues and options
  31. «Deforestation and Climate Change». earthday.org. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئیه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۹.
  32. David Shukman. «Football pitch of Amazon forest lost every minute». BBC.
  33. «We have too many fossil-fuel power plants to meet climate goals». National Geographic.
  34. «Keystone's hit to the environment». CNN بیزینس.
  35. ایران هفتمین کشور بزرگ آلوده‌کننده هوا در جهان معرفی شد
  36. Ivanova, Irina (June 2, 2022). "California is rationing water amid its worst drought in 1,200 years". سی‌بی‌اس نیوز.
  37. «یخچال‌های چین به سرعت ذوب می‌شوند». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۸ شهریور ۱۳۸۶.
  38. «مرگ جوجه پنگوئن‌ها بر اثر گرمایش زمین». سایت خبری بیتنا ۲۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ فوریه ۲۰۱۴.
  39. «سازمان بهداشت جهانی: گرم شدن زمین، سالانه جان ۸۰ هزار آسیایی را می‌گیرد». خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژوئن ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۷ شهریور ۱۳۸۶.
  40. «دبیرکل سازمان ملل خواستار اقدام فوری برای مقابله با گرمایش شد». بی‌بی‌سی پارسی. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۱۱.
  41. سازمان جهانی هواشناسی: زمین به مکانی ناشناخته تبدیل شده خبرگزاری انتخاب
  42. ۲۰۱۵ گرمترین سال جهان است خبرگزاری انتخاب
  43. بر اساس اطلاعات ناسا گرمایش زمین باز هم رکورد زد! خبرگزاری انتخاب
  44. «سال ۲۰۱۰ گرم‌ترین سال زمین». پایگاه خبری آفتاب. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ ژانویه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۰.

منابع

ویرایش

گزارش‌های IPCC

ویرایش

گزارش ارزیابی چهارم

گزارش ارزیابی پنجم


گزارش ویژه: گرمایش جهانی ۱٫۵ درجه سانتی گراد

گزارش ویژه: دگرگونی اقلیم و سرزمین

گزارش ویژه: اقیانوس و یخ‌کره در اقلیم درحال دگرگونی

گزارش ارزیابی ششم

سایر منابع بازنگری‌شده-همتا

ویرایش

کتاب‌ها، گزارش‌ها و اسناد حقوقی

ویرایش

منابع غیرفنی

ویرایش

پیوند به بیرون

ویرایش
  1. فهرست کامل کاریکاتورهای مسابقه سازمان ملل در سال ۲۰۰۷