فدک
| در بیطرفی این مقاله اختلافنظر وجود دارد. (چگونگی و زمان حذف پیام این الگو را بدانید) |
| این مقاله نیازمند تمیزکاری است. لطفاً تا جای امکان آنرا از نظر املا، انشا، چیدمان و درستی بهتر کنید، سپس این برچسب را بردارید. محتویات این مقاله ممکن است غیر قابل اعتماد و نادرست یا جانبدارانه باشد یا قوانین حقوق پدیدآورندگان را نقض کرده باشد. |
فدک قریه‌ای است در منطقه حجاز که از آنجا تا مدینه نزدیک به ۱۶۰ کیلومتر راه بود که در عصر پیامبر بسیار آباد بوده و مزارع و نخلستان‌ها و چشمه‌های آبی در خود داشته‌است.[۱] در نزدیکی فدک دژی به نام «شمروخ» وجود داشته که هم‌اکنون در آنجا روستایی بزرگ با نام «حائط» وجود دارد که دارای نخل‌های فراوان است.[۲]
| فدک | |
|---|---|
| روستا | |
 فدک ۲ ذیقعده ۱۴۳۶ | |
| مختصات: ۲۵°۵۸′۴۵٫۴″ شمالی ۴۰°۲۸′۳۲٫۹″ شرقی / ۲۵٫۹۷۹۲۷۸°شمالی ۴۰٫۴۷۵۸۰۶°شرقیمختصات: ۲۵°۵۸′۴۵٫۴″ شمالی ۴۰°۲۸′۳۲٫۹″ شرقی / ۲۵٫۹۷۹۲۷۸°شمالی ۴۰٫۴۷۵۸۰۶°شرقی | |
| کشور |  عربستان سعودی |
| استان | حائل |
| منطقهٔ زمانی | EAT (یوتی‌سی +۳) |
| • تابستان (DST) | EAT (یوتی‌سی +۳) |
 | |
| زندگی | |
|---|---|
| نام‌ها و القاب · زندگی زناشویی · اختلاف مالی فاطمه و عباس با خلافت · خطبه فدکیه · رویداد خانهٔ فاطمه · درگذشت | |
| در قرآن | |
| سوره انسان · سوره قدر · سوره کوثر · آیه مباهله · آیات نور · آیه تطهیر · آیه مودت | |
| جای‌ها | |
| در مکه | محله بنی‌هاشم · شعب ابی‌طالب |
| در مدینه | بقیع · بیت‌الاحزان · درخت کنار · روضه نبوی · سقیفه · مسجد النبی |
| در شمال حجاز | فدک |
| افراد | |
| خانواده | محمد · خدیجه · علی |
| فرزندان | حسن · حسین · زینب · ام‌کلثوم · محسن |
| همراهان | فضه · ام ایمن · اسماء · سلمان |
| دیگران | قنفذ · مغیره · عمر · ابوبکر |
| آثار | |
| خطبه فدکیه · خطبه عیادت · دعای نور · مصحف فاطمه · لوح فاطمه | |
| مرتبط | |
| تسبیحات فاطمه · رویداد مباهله · ایام فاطمیه | |
یهودیان که از مسلمانان در جنگ‌های مختلفی شکست خورده بودند در جریان فتح فدک ناچار به صلح با محمد (پیامبر اسلام) شدند و فدک بدون جنگ تسلیم مسلمانان شد و طبق قوانین اسلام چون بدون جنگ تصرف شده بود، ملک شخصی محمد گشت و با نزول آیهٔ ۲۶ سورهٔ اسراء، طبق دستور خدا محمد فدک را به عنوان صدقه به دخترش فاطمه بخشید. پس از رحلت محمد و تعیین ابوبکر به عنوان خلیفه‌ی وقت در جلسهٔ معروف به سقیفه، کشمکشی بین او و مخالفان سقیفه که علی بن ابی طالب را خلیفهٔ منصوب از طرف خدا و پیامبر می‌دانستند به وجود آمد. ابوبکر فدک را با این گفته که محمد به او گفته‌است اموال پیامبران به ارث نمی‌رسد و باید صرف صدقه شود، از فاطمه پس گرفت و اوضاع آشفته شد. در جریان این کشمکش، فاطمه و عباس بن عبدالمطلب (عموی محمد) بر سر فدک با ابوبکر به جدال پرداختند. فاطمه با استدلال و شهادت شاهدان مدعی بود که پیامبر در زمان حیات، فدک را به وی بخشیده‌است و ادعای تملک این اموال را می‌کرد. عباس نیز از او حمایت می‌کرد. اما ابوبکر زیر بار نرفت و از بازگرداندن این اموال به آنان سر باز زد.
محتویات
تاریخچهویرایش
فدک در نزدیکی خیبر قرار داشت و با توجه به موقعیت استراتژیک خود نقطه اتکاء یهودیان حجاز به‌شمار می‌رفت.[۳] پس از آنکه سپاه اسلام، یهودیان را در «خیبر» و «وادی‌القری» و «تیما» شکست داد، برای پایان دادن به قدرت قوم یهود، سفیری به نام «محیط» به نزد سران فدک فرستادند. سران فدک صلح و تسلیم را بر جنگ ترجیح دادند و تعهد کردند که هر سال نیمی از محصولات فدک را در اختیار پیامبر قرار داده و از این به بعد زیر سلطه اسلام زندگی کنند.[۴]
ویژگی و ارزشویرایش
فدک مملؤ از درختان نخل و چشمه‌های جوشان بود. زمین‌های حاصلخیزی داشت و از منابع مهم درآمد در منطقه حجاز محسوب می‌شد.[۵] ارزش درختان نخل این ناحیه در آن زمان با ارزش درختان نخل شهر کوفه در قرن هفتم برابر بود.[۶] همچنین زمانی که عمر تصمیم گرفت یهودیان را از عربستان خارج کند، مبلغ ۵۰ هزار درهم را بابت ارزش نصف فدک به آنان پرداخت کرد.[۷] بعد از فتح خیبر نصف سرزمین خیبر برای مسلمانان شد و بعد از آن، پیامبر ابن رواحه را برای محاسبه خرمای خیبر فرستاد و او خرمای خیبر را چهل هزار بار شتر تخمین زد.[۸]
هر شتر به راحتی می‌تواند دویست کیلو خرما حمل کند. پس حدود هشت هزار تن خرما میزان سالیانه خرمای فدک بوده‌است.[۹]
بخشش فدک به فاطمهویرایش
روایات فراوانی گواه آن است که پیامبر فدک را به دخترش فاطمه بخشیده، و این موضوع در کتاب‌های تفسیر و حدیث و تاریخ و کلام و لغت موجود است و تعداد این روایات و طرف و مصادر نقل آن‌ها بر حدی است که جای تردید باقی نمی‌گذارد.
مدارک اهل تسننویرایش
- ذیل آیه ۲۶ سوره اسراء
این کتب در شأن نزول این آیه به انتقال فدک از سوی پیامبر به فاطمه زهرا تصریح می‌کنند:
- حاکم حسکانی در کتاب «شواهد التنزیل» (ج۱، صص۴۳۸ و ۴۴۲)
- کاندهلوی در کتاب «حیاه الصحابه» (ج۲، ص۵۱۹)
- رازی در کتاب «الجرح و التعدیل» (ج۱، ص۲۵۷)
- قندوزی در کتاب ینابیع الموده (صص ۱۱۹ و ۴۳۹)
- خوارزمی در کتاب «مقتل الحسین» (ج۱، ص۷۰)
- سیوطی در تفسیر خود که از دو صحابی «ابو سعید خدری» و «عبدالله بن عباس» بخشش فدک را متذکر می‌شود. (ج۲، ص۱۵۸ و ج۵، صص۲۷۳_۲۷۴)
- ابن ابی حاتم در تفسیرش که «ابن تیمیه» آن را خالی از هر حدیث جعلی می‌داند.[۱۰]
- متقی هندی در کتاب «کنز العمال» (ج۲، ص۱۵۸ و ج۳، ص۷۶۷)
- علی بن ابی طالب
- یاقوت حموی
یاقوت حموی در «معجم‌البلدان» چون به کلمه «فدک» می‌رسد در توضیح آن به این بخشش اذعان می‌کند.[۱۲]
- بلاذری و حکایت مأمون عباسی
بلاذری در کتاب خود، سندی از دوران خلافت مأمون عباسی دارد که به این امر تصریح کرده‌است.[۱۳]
- خطبه فدکیه
در خطبه فدکیه، فاطمه خطاب به ابوبکر ضمن تصریح بر مالکیت خود بر فدک از وی حق خود را مطالبه می‌کند که متن این خطبه در منابع اهل سنت یافت می‌شود.[۱۴]
انتقال فدک به بیت‌المالویرایش
چند روز پس از واقعه سقیفه ابوبکر اعلام کرد، فدک ملک شخصی نیست و نباید در نزد دختر پیامبر بماند. به همین جهت عاملان فاطمه زهرا را از فدک بیرون کرد. فاطمه زهرا ناچار نزد ابوبکر رفت و میان آنان گفتگویی رخ داد:
- ابوبکر! وقتی تو بمیری ارث تو به چه کسی می‌رسد؟
- زنان و فرزندانم.
- چه شده‌است که حالا تو وارث پیغمبری نه ما؟
- دختر پیغمبر! پدرت درهم و دیناری زر و سیم به جا نگذاشته.
- اما سهم ما از خیبر و صدقه ما از فدک چه می‌شود؟
- از پدرت شنیدم که «من تا زنده هستم در این زمین تصرف خواهم کرد و چون مردم مال همه مسلمانان خواهد بود».
- ولی پیغمبر در زندگانی خود این مزرعه را به من بخشیده‌است.
- گواهی داری؟
- آری. شوهرم علی و ام ایمن گواهی می‌دهند.
- دختر پیغمبر! می‌دانی که‌ام ایمن زن است و گواهی او کامل نیست. باید زنی دیگر هم گواهی دهد. یا مردی را گواه بیاوری.[۱۵]
و بدین ترتیب فدک به بیت المال انتقال داده شد. اگر چه فاطمه به روایت ابوبکر اذعان نکرد و همچنان بر گرفتن عطای خویش از پیامبر پافشاری به خرج می‌داد.
حدیث ارث نبردن پیامبرانویرایش
به گفته دانشمندان اهل سنت، تنها ابوبکر ادعا می‌کند که این روایت را از پیامبر شنیده‌است.[۱۶] از این رو مورد مخالفت عده‌ای قرار می‌گیرد:
- قرآن
قرآن نظر دیگری در رابطه با ارث بردن از پیامبران دارد. خداوند متعال در آیه ۱۶ سوره نمل می‌گوید «وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ»، یعنی «و سلیمان از داوود ارث برد». در این آیه از قرآن به وضوح ارث بردن از پیامبران ذکر شده. مفسران متعدد در تفاسیر[۱۷] خود در تفسیر این آیه از ارث بردن مادی و معنوی سخن گفته‌اند، اما اغلب تفاسیر بر ارث بردن اموال مادی در این آیه تأکید داشته‌اند. چرا که پیامبری را خداوند به افراد تفویض می‌کند و از طریق رابطه پدر و فرزندی به نسل بعد ارث برده نمی‌شود و منظور آیه ارث بردن مادی است و نه پیامبری.[۱۷] تمام فرزندان پیامبران از اموال او ارث برده‌اند اما همه آن‌ها به پیامبری نرسیده‌اند؛ و این آیه ردی است بر ادعای ابوبکر مبنی بر ارث نبردن از پیامبران.[۱۸]
- اهل بیت
برخلاف پافشاری ابوبکر بر شنیدن حدیث «از ما پیامبران ارث برده نمی‌شود» از پیامبر اهل بیت به مخالفت با آن پرداخته و وجود چنین حدیثی را زیر سؤال بردند.[۱۹] کار بدان جا می‌کشد که حتی عمر به این موضوع اذعان می‌کند که علی بن ابی طالب و عباس عموی پیامبر، ابوبکر را دروغگو می‌دانستند.[۲۰]
- جمعی از همسران پیامبر
غیر از اهل بیت و عباس عموی پیامبر، تعدادی از همسران پیامبر نیز به ابوبکر، به خاطر نسبت دادن این حدیث اعتراض می‌کنند.[۲۱]
- دانشمندان اهل سنت
مفسران اهل سنت از جمله فخر رازی، جارالله زمخشری، طبری و بیضاوی در تفسیر آیات مربوط به ارث پیامبرانی چون داود، زکریا، یحیی و سلیمان، ضمن تأکید بر مادی بودن این ارثیه‌ها، سخن ابوبکر را نقض کرده‌اند.[۲۲]
دیدگاه اهل سنتویرایش
اهل سنت اعتقاد دارند که بدخواهی از جانب ابوبکر نسبت به هیچ‌کسی، و به‌خصوص نسبت به فاطمه نمی‌توانست وجود داشته باشد؛ او آماده بود میراث فدک را به فاطمه تسلیم کند، مشروط بر این که شاهدی عینی صحت حدیثی را که این کار را مجاز می‌داشت گواهی کند. اهل‌سنت عقیده دارند که ستاندن میراث فدک، به معنی کاملاً ظاهری بوده‌است؛ یعنی ابوبکر امکاناً و در سطح مادی و به حکم وظیفه کاملاً ظاهری‌اش به عنوان پاسدار اصول شرعی یا پاسدار رعایت شرع، به صورت انتزاعی‌اش بپذیرد. قضیه ارثی که به فاطمه داده نشد، تعارض میان یک امر انتزاعی اصولی و یک مورد واقعی را که از مدار بیرون می‌افتد، نشان می‌دهد.[۲۳]
اهل‌سنت بیان کرده‌اند که اگر فدک به میراث رسیده بود، همسران و دختران دیگر پیامبر اسلام نیز از آن سهمی داشته‌اند؛ در حالی که ابوبکر سهمی از آن برای ایشان و حتی برای دخترش عایشه قائل نشد.[نیازمند منبع] در روایتی از اهل تسنن آمده‌است که پیامبران ارث بر جای نمیگذارند، و آنچه از ایشان بماند صدقه‌است.[۲۴] تنها راوی این حدیث نیز شخص ابوبکر است.[۲۵] در اصول کافی باب ثواب دانشمند و دانشجو آمده‌است: «رسول خدا فرمود: کسی‌که در راهی رود که در آن دانشی جوید خدا او را به راهی سوی بهشت برد، همانا، فرشتگان با خرسندی بالهای خویش به راه دانشجو فرو نهند و اهل زمین و آسمان تا برسد به ماهیان دریا برای دانشجو آمرزش طلبند و برتری عالم بر عابد مانند برتری ماه شب چهارده‌است بر ستارگان دیگر و علما وارث پیامبرانند زیرا پیامبران پول طلا و نقره به جای نگذارند بلکه دانش به جای گذارند، هر که از دانش ایشان برگیرد بهره فراوانی گرفته‌است.»[۲۶]
برخی از علمای اهل سنت مصادره و تصرف فدک را را از مقوله اجتهاد و در حدود صلاحیت خلیفه دانسته‌اند، ولی شیعیان با توجه به اینکه این تنها مصادره در زمان ابوبکر بوده و در مقابل بذل و بخششهایی از بیت المال - در جهت استوار کردن پایه‌های خلافت - در منابع گزارش شده، این عمل را سخت نکوهش کرده و رنجاندن فاطمه را که به فرموده پیامبر برابر با رنجاندن خدا و پیامبر خداست، گناهی بزرگ و از مطاعن ابوبکر می‌شمرند.[۲۷]
بررسی تاریخی اختلافات فاطمه و ابوبکر در خصوص فدکویرایش
بررسی احادیث نشان می‌دهد که در طی دو مرحله فاطمه در این مورد با ابوبکر به جدال پرداخت که در مرحله اول عباس نیز در این اختلاف حضور داشت. به‌طور طبیعی موضع شیعیان بر این است که این اموال متعلق به فاطمه است و آن‌ها توسط ابوبکر غصب شده‌است.[۲۸] سید جعفر شهیدی، از افراد غیر شیعه‌ای همچون ابن ابی الحدید و نقیب بصری یاد می‌کند که به نقل رویداد خطبه فدکیه پرداخته‌اند. او با این استدلال که این افراد (اهل سنت معتزلی) سودی از جعل این روایات نمی‌بردند رویداد دعوای حقوقی فدک را صحیح می‌داند.[۲۹]
به اعتقاد دنیس صوفی ابوبکر نمی‌توانسته برای واقعه فدک از حدیث مذکور (که می‌گوید پیامبران از خود ارثی باقی نمیگذارند) استفاده کرده باشد[۳۰] صوفی معتقد است به دلیل تواتر روایت‌های ناراحتی فاطمه از ابوبکر، به نظر می‌رسد مراسم کفن و دفن فاطمه به خواسته خود او در شب انجام شده تا ابوبکر به عنوان رئیس جامعه نتواند با مراسم تشییع او کاری داشته باشد.[۳۱]
وی می‌افزاید احادیثی که بر دخیل بودن فاطمه در رویدادهای پس از مرگ پیامبر دلالت دارند، با وجود جانب دارانه بودنشان حاوی مقداری حقیقت هستند. به این دلیل که اهل سنّت نتوانستند به‌طور کامل آنچه را که به وضوح برای بازسازی تاریخشان زیان‌آور بود محو کنند: این مسئله که فاطمه با ابو بکر بر سر ضبط خلافت و املاک پیامبر دعوا داشته‌است، اینکه فاطمه هیچ‌گاه او را به خاطر کارهایش نبخشید، و اینکه مرگ او برای مدتی (احتمالاً به خواست خود فاطمه) مخفی نگاه داشته شد تا مانع سرپرستی ابو بکر از مراسم کفن و دفن فاطمه شود. چیزی که در این مورد کنایه‌آمیز است، این است که این پنجره کوچک به شخصیت فاطمه توسط اهل سنّت نادیده گرفته شده یا کوچک شمرده شده ولی توسط شیعیان بزرگ شده و بیش از اندازه روی آن تأکید شده‌است.[۳۲]
قانون یدویرایش
| این بخش به هیچ منبع و مرجعی استناد نمیکند. |
در اسلام قانونی به نام قانون ید وجود دارد که طبق آن هر چیزی که در اختیار من است متعلق به من است (من نیازی به اثبات این موضوع ندارم) مگر مدرکی دال بر تملّک دیگری بر آن یا شاهدی برای غصب آن وجود داشته باشد و با توجه به تملّک فاطمه بر فدک ابوبکر نمی‌تواند بدون دلیل فدک را تصاحب کند و از فاطمه دلیل بخواهد (شایان ذکر است که باغ فدک در اختیار پیامبر نبوده و به فاطمه در حیاط رسول الله واگذار شده بود این مورد قانون ارث کاربرد ندارد و اگر بنا بر گفته خلیفه اول پیامبران ارث نمیگذارند که برخلاف ایه قران است (ارث گذاشتن حکومت توسط داود به سلیمان ) باز هم دختر ابوبکر به بهانه وجود قبر پیامبر در خانه و این که من خانه را ارث برده ام از قبر شدن امام حسن در کنار جد بزرگوارش جلو گیری کرد بر خلاف حدیث پدرش ).[نیازمند منبع]
بازگرداندن فدک به وارثان فاطمهویرایش
در سال ۲۱۰ قمری قثم بن جعفر والی مدینه بر اساس فرمان مکتوب مأمون خلیفه عباسی طی فرمانی ضمن تأکید بر حق فاطمه، فدک را به محمد بن یحیی بن حسین بن زید بن علی منتقل کرد تا درآمدش را به مستحقان برساند.[۳۳]
کتاب‌شناسیویرایش
- ابوبکر الرفیعی (۱۳۷۸)، بذرهای اختلاف، ترجمهٔ محمد فاروقی، تهران: صبوری
- محمد بن حسن طوسی، الاستبصار للشیخ الطوسی، مشهد: آستان قدس رضوی
- محمد بن یعقوب کلینی (۱۳۴۲)، اصول کافی، ترجمهٔ جواد مصطفوی، مشهد: حوزه علمیه اسلامیه
- محمد بن یعقوب کلینی (۱۳۴۲)، اصول کافی، ترجمهٔ جواد مصطفوی، مشهد: حوزه علمیه اسلامیه
- محمد بن حسن طوسی (۱۳۴۱)، تهذیب‌الاحکام، ترجمهٔ جواد مصطفوی، مشهد: بی‌نا
- محمدباقر بن محمد تقی (۱۳۲۵)، بحارالأنوار، مشهد: بی‌نا
- مسلم بن حجاج (۱۳۵۴)، صحیح مسلم، مشهد: دارالکتب علمیه
پانویسویرایش
- ↑ * معجم البلدان، ج۴، ص۲۳۸.
- مراصد الاطلاع، ج۳، ص۱۰۲۰.
- لسان‌العرب، ابن منظور، ج۱۰، ص۴۳۷.
- ↑ معجم معالم الحجاز (الحائط)، ج۲، صص ۲۰۵_۲۰۶ و (فدک)، ج۷، ص۲۳.
- ↑ مراصد الاطلاع، فدک.
- ↑ * تاریخ طبری، ج۲، ص۳۰۲و۳۰۳.
- فتوح البلدان، ابوالحسن بلاذری، ص۴۲.
- السقیفة و فدک، ابوبکر احمدبن عبدالعزیز جوهری، ص۹۷.
- ↑ * لسان‌العرب، ج۱، ص۴۳۷.
- معجم البلدان، ج۴، ص۲۳۸.
- ↑ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱۶، ص۲۳۶.
- ↑ السقیفة و فدک، ص۹۸.
- ↑ تاریخ المدینه جلد 1. صص. صفحه ۱۱۷.
- ↑ احمدی، علیرضا
- ↑ منهاج‌السنه، ج۷، ص۱۳.
- ↑ * شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید شافعی، ج۱۶، ص۲۰۸_۲۰۹.
- نهج البلاغه صبحی صالح، نامه ۴۵، ص۴۱۷.
- ↑ معجم البلدان، ج۴، ص۲۳۸.
- ↑ فتوح البلدان، ج۲، ص۴۶.
- ↑ * فتوح البلدان، ج۱، ص۳۵.
- المغانم المطالبه، ص ۳۱۲.
- عمده الاخبار، ص۳۹۴.
- وفاءالوفاء، ج۳، ص۹۹۹.
- معجم البلدان ج۴، ص۲۳۸.
- ↑ * فتوح البلدان، ج۱، ص۳۶.
- انساب الاشراف، ص۵۱۹.
- ↑ تاریخ الخلفا(سیوطی)، ص۸۶.
- الصواعق المحرقه (ابن حجر)، ص۱۹.
- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید شافعی، ج۱۶، ص۲۲۷ و ص ۲۴۵.
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ «آیه 16 سوره نمل - دانشنامهٔ اسلامی». wiki.ahlolbait.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۰۸-۲۶.
- ↑ «مشاهده و تدبر آیه 16 سوره نمل به همراه لیست تفسیر ها». tadabbor.org. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۰۸-۲۶.
- ↑ * طبقات ابن سعد، ج۲، ص۳۱۵.
- مسند فاطمه(سیوطی)، ص۳۳ (چاب الکتب الثقافیه).
- کنزالعمال، ج۵، ص۳۶۵.
- ↑ صحیح مسلم (الجهاد و السیر)، ج۵، ص۱۵۱_۱۵۳.
- ↑ * انساب الاشراف، ج۱، ص۵۲۰.
- فتوح البلدان، ج۱، ص۳۴۷.
- ↑ * تفسیر الجامع لأحکام القرآن (قرطبی)، ج۱۱، ص۷۸.
- تفسیر کبیر، ج۲۴، ص۱۸۶.
- تفسیر کشاف زمخشری، ج۴، ص۹۱(چاپ دارالکتاب العربی، لبنان).
- ربیع الأبرار زمخشری، باب ۲۹.
- انوار التنزیل، ج۲، ص۳۰۹.
- تفسیر طبری، ج۸، ص۳۰۸.
- ↑ بذرهای اختلاف ص ۱۵۱.
- ↑ * مسند احمد ج ۲ ص ۴۶۲.
- صحیح مسلم، کتاب الجهاد حدیث ۴۹.
- ↑ * تاریخ الخلفا (سیوطی)، ص۸۶.
- الصواعق المحرقه (ابن حجر)، ص۱۹.
- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید شافعی، ج۱۶، صص ۲۲۷ و ۲۴۵.
- ↑ کافی ج ۱ ص ۴۲.
- ↑ هادی عالم زاده، ابوبکرصدیق، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج5، ص232
- ↑ Veccia Vaglieri, L. "Fatima." Encyclopedia of Islam, Leiden, Vol. 2, The Netherlands: Brill, Page 844-850
- ↑ زندگانی حضرت زهرا نوشته سید جعفر شهیدی قابل دسترسی در اینجا ص ۱۹
- ↑ Denise L. Soufi, "The Image of Fatima in Classical Muslim Thought," PhD dissertation, Princeton, 1997, p. 97, 99
- ↑ Denise L. Soufi, "The Image of Fatima in Classical Muslim Thought," PhD dissertation, Princeton, 1997, p.126
- ↑ Denise L. Soufi, "The Image of Fatima in Classical Muslim Thought," PhD dissertation, Princeton, 1997, p.206
- ↑ فتوح البلدان، ابوالحسن بلاذری، ص ۳۷