ویکی‌پدیا

فیروزه

نوعی سنگ قیمتی که معدن بزرگ آن در نیشابور است
برای دیگر کاربردها، فیروزه (ابهام‌زدایی) را ببینید.
«پیروزه» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای روستا، پیروزه (روانسر) را ببینید.

فیروزه یا پیروزه[۱] یک کانی کمیاب و ارزشمند به رنگ‌های طیف فیروزه‌ای (آبی روشن تا سبز) و از ردهٔ فسفات است. این کانی به‌دست فیروزه‌تراشان شکل داده می‌شود و به عنوان نگین برای انگشتر، گردنبند، گوشواره و دیگر جواهرات به کار می‌رود. فیروزه مانند بسیاری از جواهرات کدر دیگر، با معرفی جایگزین‌های نوین و مواد مصنوعی به بازار، از لحاظ اقتصادی نسبت به گذشته کم ارزش‌تر شده.

فیروزه
اطلاعات کلی
رده‌بندیفسفات
فرمول شیمیایی
(بخش تکراری)		CuAl6 [(OH)2 - PO4]4.4H2O
ویژگی‌ها
رنگفیروزه‌ای (آبی روشن تا سبز)
شکستگیصدفی - نامنظم
سختی موس۵–۶
جلاچرب
رنگ خاکهسفید
شفافیتغیر شفاف
وزن مخصوص۲٫۶
ویژگی‌های ظاهریتوده‌ای - فشرده
اثر اسیدانحلال در هیدروژن کلرید
توضیح بیشترCuO:9.78% Al2O3:37.6% P2O5:34.9% H2O:۱۷٫۷۷٪

ترکیب آن فسفات آبدار طبیعی آلومینیم با فرمول شیمیایی Cu(II)Al6(PO4)4(OH)8·4H2O است و در دستگاه کج‌وجهی متبلور می‌شود، با مس آبی‌رنگ (فیروزه‌ای) است و به عنوان جواهر به‌کار می‌رود.[۲]

معیار سنجش جهانی کیفیت سنگ فیروزه بر اساس رنگ، سنگ فیروزه معدن نیشابور می‌باشد.[۳]

خواص

ویرایش

بهترین فیروزه به حداکثر سختی موس کمی کمتر از ۶ یا کمی بیشتر از شیشه پنجره می‌رسد.[۴] آزمایش بلورنگاری پرتوی ایکس نشان می‌دهد که دستگاه بلوری آن سه شیب است[۵][۶] و با سختی کمتر پوکی آن بیشتر می‌شود.[۷]جلای فیروزه معمولاً مومی تا زیر شیشه‌ای است و شفافیت آن معمولاً کدر است، اما ممکن است در مقاطع نازک، نیمه شفاف باشد. رنگ فیروزه به اندازه سایر خواص این کانی متغیر است، از سفید تا آبی پودری تا آبی آسمانی و از سبز آبی تا سبز مایل به زرد متغیر است. رنگ آبی به مس ایدیوکروماتیک[۸] نسبت داده می‌شود در حالی که رنگ سبز ممکن است نتیجه ناخالصی‌های آهن باشد. (جایگزین شده به جای مس)[۹] : 29  با سختی کمتر، وزن مخصوص کمتری (۲٫۶۰–۲٫۹۰) و تخلخل بیشتر به وجود می‌آید. این خصوصیات به اندازه دانه بستگی دارد. رنگ به اندازه سایر خواص مواد معدنی متغیر است، از سفید تا آبی پودری تا آبی آسمانی و از سبز آبی تا سبز مایل به زرد متغیر است. رنگ آبی را به مس ایدیوکروماتیک نسبت می‌دهند در حالی که ممکن است رنگ سبز ناشی از ناخالصی آهن (جایگزین آلومینیوم) یا کم‌آبی باشد.

ضریب شکست فیروزه (که توسط نور سدیم، ۳/۵۸۹ نانومتر اندازه‌گیری می‌شود) تقریباً ۱٫۶۱ یا ۱٫۶۲ است.[۱۰] این یک مقدار متوسط است که به عنوان یک خواندن واحد در یک انکسار سنج هندسی دیده می‌شود، به دلیل طبیعت تقریباً بی‌نظیر پلی کریستالی فیروزه. قرائت ۱٫۶۱–۱٫۶۵ (تجزیه مجدد دوتایی ۰٫۰۴۰، مثبت دو محوره) از کریستال‌های نادر منفرد گرفته شده‌است. یک طیف جذبی نیز ممکن است با یک طیف‌سنج دستی بدست آید، که یک خط در ۴۳۲ نانومتر و یک باند ضعیف در ۴۶۰ نانومتر را نشان می‌دهد (این امر با نور منعکس شده قوی دیده می‌شود). در زیر اشعه ماورا بنفش موج بلند، فیروزه ای ممکن است گاهی اوقات سبز، زرد یا آبی روشن را فلورس کند. تحت اشعه ماورا بنفش و اشعه ایکس موج کوتاه بی‌اثر است.

فیروزه خردشده در هیدروکلریک اسید داغ حل شونده است.[۱۱]فیروزه خرد شده در اسید کلریدریک داغ محلول است.[۱۲] رنگ خاکه آن سفید تا سبز مایل به آبی و شکستگی آن صاف تا صدفی شکل است.[۱۳] فیروزه علیرغم سختی کم نسبت به سایر جواهرات، جلا پذیری خوبی دارد. فیروزه همچنین ممکن است با لکه‌های پیریت یا با رگه‌های لیمونیتی تیره و عنکبوتی پر شده باشد.

فیروزه تقریباً همیشه کریستوکریستالی و عظیم است و شکل خارجی مشخصی ندارد. کریستال‌ها، حتی در مقیاس میکروسکوپی، نادر هستند. به‌طور معمول این فرم از نظر عادت، پرکننده ورید یا شکستگی، گره‌ای یا بوتریوئیدال است.[۱۴] فرم‌های استالاکتیت گزارش شده‌است. همچنین ممکن است فیروزه جایگزین فلدسپات، آپاتیت، سایر مواد معدنی یا حتی فسیل شود. ادونتولیت استخوان فسیلی یا عاجی است که در طول تاریخ تصور می‌شود توسط فیروزه یا مواد معدنی فسفات مشابه مانند فسفات آهن ویویانیت تغییر یافته‌است. رشد دانه با سایر مواد معدنی ثانویه مس مانند کریزوکولا نیز معمول است. رشد متقابل فیرروزه با سایر کانی‌های مس ثانویه مانند کریزوکول نیز رایج است. فیروزه از کریزوکول، تنها کانی رایج با خواص مشابه، به دلیل سختی بیشتر متمایز می‌شود.[۱۵] فیروزه یک سری محلول جامد کامل با کالکوزیدریت تشکیل می‌دهد. CuFe
6(PO
4)
4(OH)
8 · 4H2O, که در آن آهن (III) جایگزین آلومینیوم می‌شود.[۱۶]

تاریخچه استفاده انسان از فیروزه

ویرایش

فیروزه و رنگ‌های فیروزه‌ای آن را برای بسیاری از فرهنگ‌های بزرگ دوران باستان محبوب کرده‌است: حاکمان ایران بزرگ، مصر باستان، آزتک‌ها (و احتمالاً دیگر میان‌آمریکایی‌های پیش‌کلمبیایی)، بین‌النهرین، دره سند، چین (حداقل از زمان سلسله شانگ) از آن استفاده نموده‌اند.[۱۷] فیروزه علیرغم اینکه یکی از قدیمی‌ترین جواهرات است، احتمالاً برای اولین بار با دیگر محصولات جدید جاده ابریشم به اروپا (از طریق ترکیه) معرفی شده.

در ایران

ویرایش

ایران حداقل ۲۰۰۰ سال است که منبع مهم فیروزه بوده‌است. در ابتدا ایرانیان آن را «پیروزه» به معنای «پیروزی» نامیدند و بعدها عرب‌ها آن را «فیروزه» نامیدند که در فارسی امروزین به «فیروزه» تلفظ می‌شود. در معماری ایرانی از فیروزه آبی برای پوشاندن گنبد کاخ‌ها استفاده می‌شد زیرا رنگ آبی قوی آن نمادی از بهشت روی زمین بوده.[۱۸][۱۹][۲۰] مهمترین و با کیفیت‌ترین معدن فیروزه در ایران و جهان معدن فیروزه نیشابور می‌باشد.[۳] ایران در استان‌های سمنان و کرمان نیز دارای معادن فیروزه است.[۲۱]

در ایران، فیروزه برای هزاران سال عملاً سنگ ملی بوده و به‌طور گسترده برای تزئین اشیاء (از عمامه گرفته تا لگام)، مساجد، و دیگر بناهای مهم داخل و خارج استفاده می‌شده.[نیازمند منبع] مانند مسجد جامع عباسی اصفهان. سبک ایرانی و استفاده از فیروزه بعداً به دنبال تأسیس امپراتوری گورکانی در هند به هند آورده شد و تأثیر آن در جواهرات طلای با خلوص بالا (همراه با یاقوت و الماس) و در بناهایی مانند تاج محل مشاهده شده. فیروزه ایرانی اغلب با کلمات عبادی به خط عربی حکاکی می‌شد که سپس با طلا منبت کاری می‌شده.

فریدون جنیدی در کتاب داستان ایران دربارهٔ «فیروزه» می‌نویسد: نام پیروزه در زبان پهلوی «پِیروچک» perocak از ریشهٔ رُوچ = روشن، گرفته شده‌است، که نشان می‌دهد نخستین فیروزه‌ها که بدست آمده‌است، فیروزهٔ خاکی است، که خود روشن و درخشان است. فیروزه به دو گونه یافت می‌شود: نخست، فیروزه در دل سنگ که می‌باید آن را با دیلم و چکش شکسته، فیروزهٔ اندرونش را بر گیرند و پرداخت دهند، تا درخشان شود. دوم، فیروزه بگونهٔ آزاد، در دلِ خاک، که آن را فیروزهٔ خاکی می‌نامند، و خود پرداخت شده، و درخشان است.

فیروزه در مناطق زیادی یافت می‌شود مانند آمریکا - مصر - ایران - هندوستان [نیازمند منبع]و… که بهترین نوع فیروزه جهان به دلیل امتداد داشتن رگه‌های فیروزه از خراسان تا هندوستان، فیروزه نیشابوری و هندی[نیازمند منبع] می‌باشد.

همچنین در شهر بابک استان کرمان، معدن فیروزه بزرگی وجود دارد که قابل مقایسه با فیروزه نیشابور است.[نیازمند منبع][دیدگاه جانبدارانه] می‌توان گفت که به جز فیروزه شهر بابک و نیشابور، فیروزه دامغان هم از محبوبیت بسیار عالی برخوردار است[نیازمند منبع][دیدگاه جانبدارانه] ولی به دلیل ناآگاهی مردم[دیدگاه جانبدارانه] به عنوان فیروزه نیشابور به فروش می‌رسد ولی از فیروزه نیشابور گران‌تر است،[نیازمند منبع] زیرا در این فیروزه رگه‌های طلا[نیازمند منبع] نیز وجود دارد. در کل هر نوع فیروزه مرغوب را فیروزه ایران (persian turquoise) می‌گویند.

فیروزه در ۲ نوع صاف (عجمی) و رگه دار (شجری) یافت می‌شود. در ایران نوع عجمی طرفداران زیادی دارد. همچنین نوع عجمی نیشابوری با قیمت بسیار بالا معامله می‌شود.

ماده رنگی فیروزه مربوط به مس و آهن است. فیروزه سنگی زنده است. مواد شیمیایی چربی‌ها، اسیدها و… باعث آسیب رساندن به فیروزه می‌شوند.

در کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب دربارهٔ فیروزه چنین آمده:

و اندر کوه‌های وی طوس معدن پیروزه است و معدن مس است و سرب و سرمه و شبه و دیگ سنگین.

  •  
    عقیده بر این است که تجارت صنایع دستی فیروزه‌ای، مانند این آویز آزاد که قدمت آن بین سال‌های۱۰۰۰ تا ۱۰۴۰ میلادی است، ثروت زیادی برای مردم پوئبلو اجدادی دره چاکو به ارمغان آورده‌است.
  •  
    ماسک تدفین نمادین طلای توت عنخ آمون ، منبت کاری شده با فیروزه، لاجورد ، عقیق جگری و شیشه‌های رنگی
  •  
    زیور بینی موچه فیروزه ای. مجموعه موزه لارکو ، لیما، پرو
  •  
    شمشیرهای پشتی، منبت کاری شده با فیروزه. روسیه، قرن هفدهم
  •  
    ماسک موزاییکی فیروزه ای Xiuhtecuhtli ، خدای آتش آزتک . آزتک‌ها فیروزه را بر اساس کیفیت متمایز می‌کردند: xihuitl ، نسخه‌ای معمولی‌تر که برای تزئین مانند موزاییک‌ها استفاده می‌شود، و teoxihuitl ، نسخه ویژه‌ای که با ویژگی‌های Teotl آغشته شده و به دلیل زیبایی آن ارزشمند است.[۲۲]
  •  
    فیروزه معدن علیا نیشابور

تأثیرات فرهنگی فیروزه

ویرایش

در بسیاری از فرهنگ‌های دنیای قدیم و جدید، این سنگ قیمتی برای هزاران سال به عنوان یک سنگ مقدس، آورنده یک خوشبختی یا یک طلسم مورد احترام بوده‌است.[نیازمند منبع] قدیمی‌ترین شواهد برای این ادعا در مصر باستان یافت شد، جایی که اثاثیه قبر با منبت فیروزه ای کشف شد که قدمت آن به حدود ۳۰۰۰ قبل از میلاد[نیازمند منبع] سال می‌رسد. در امپراتوری ایران باستان، سنگ‌های قیمتی آبی آسمانی را پیش از این دور گردن یا مچ می‌گذاشتند تا در برابر مرگ غیرطبیعی محافظت کنند. اگر رنگ آنها تغییر می‌کرد، تصور می‌شد که پوشنده دلیلی برای ترس از نزدیک شدن به عذابی را دارد.[نیازمند منبع] در همین حال، کشف شده‌است که فیروزه مطمئناً می‌تواند دچار تغییر رنگ شود، اما این لزوماً نشانه ای از خطر قریب‌الوقوع نیست. این تغییر می‌تواند در اثر نور یا واکنش شیمیایی ناشی از مواد آرایشی، گرد و غبار یا اسید پوست ایجاد شود.[۲۳]

الهه حاثور با فیروزه مرتبط بود، زیرا او حامی سرابیت الخادیم بود، جایی که از آن فیروزه استخراج می‌شد. القاب او شامل «بانوی فیروزه»، «معشوقه فیروزه» و «بانوی کشور فیروزه ای» بود.[۲۴]

در فرهنگ غربی، فیروزه نیز سنگ تولد سنتی برای متولدین ماه دسامبر است. فیروزه همچنین سنگی است در سینه‌بند کاهن اعظم یهودی که در سفر خروج شرح داده شده‌است. این سنگ همچنین برای مردم بومی زونی و پوئبلو در جنوب غربی آمریکا مقدس در نظر گرفته می‌شود.[۲۵][۲۶] آزتک‌ها و مایاهای پیشاکلمبی نیز آن را سنگی با ارزش و از نظر فرهنگی مهم می‌دانستند. [۲۷]

ریشه‌شناسی کلمه انگلیسی «turquoise»

ویرایش

نام انگلیسی فیروزه در زبان انگلیسی واژه «turquoise» است. این سنگ در جهان غرب به نام‌های زیادی شناخته شده‌است. پلینیوس از این ماده معدنی به عنوان «callais» (از یونانی باستان κάλαϊς) و آزتک‌ها آن را chalchihuitl نام گذاشته بودند.[۲۸] قدمت کلمه «turquoise» که در جهان انگلیسی زبان برای اشاره به این کانی استفاده می‌شود، به قرن هفدهم برمی‌گردد. «turquois» در فرانسوی به معنای «ترکی» است. این ماده معدنی برای اولین بار از طریق امپراتوری عثمانی به اروپا آورده شد.[۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳] با این حال، به گفته واژه‌نامه برخط ریشه‌شناسی، قدمت این کلمه به قرن چهاردهم با شکل «turkeis» به معنای «ترکی» است و در دهه ۱۵۶۰ میلادی با «turqueise» فرانسوی جایگزین شد. به گفته همین منبع، این سنگ برای اولین بار از ترکستان یا دیگر سرزمین‌های ترک نشین به اروپا آورده شده‌است.[۳۴]

جستارهای وابسته

ویرایش

پانویس

ویرایش
  1. ↑ علی‌اکبر دهخدا و دیگران، «پیروزه» در لغت‌نامهٔ دهخدا.
  2. ↑ صدری افشار، غلامحسین، حکمی، نسرین و حکمی، نسترن: فرهنگ فارسی دوجلدی. نشر: فرهنگ معاصر. ۱۳۸۸.
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ مؤسسه گوهرشناسی آمریکا (GIA) (gia.edu). "Turquoise Quality Factors (ملاک‌های کیفی فیروزه)". gia.edu (به انگلیسی). {{cite web}}: Check date values in: |تاریخ= (help)
  4. ↑ "Turquoise: mineral information and data". mindat.org.
  5. ↑ Anthony, John W. ; Bideaux, Richard A. ; Bladh, Kenneth W. ; Nichols, Monte C. , eds. (2000).
  6. ↑ "Turquoise R050554". RRUFF Project. Archived from the original on 2017-05-02. Retrieved 2017-10-19.
  7. ↑ Sinkankas, John (1964). Mineralogy for amateurs. Princeton, N.J.: Van Nostrand. pp. 425-426. ISBN 0-442-27624-9.
  8. ↑ Rossman, G. R. (1981). "Color in gems: The new technologies" (PDF). Gems & Gemology. 17: 60–71. Retrieved 13 August 2022.
  9. ↑ Vigier, Emmanuelle; Querré, Guirec; Cassen, Serge, eds. (2019). La parure en callaïs du néolithique européen. Oxford: Archaeopress Publishing Ltd. ISBN 978-1-78969-281-5. Retrieved 13 August 2022.
  10. ↑ Hurlbut, Cornelius S. ; Klein, Cornelis (1985).
  11. ↑ Sinkankas, John (1964). Mineralogy for amateurs. Princeton, N.J.: Van Nostrand. pp. 425-426. ISBN 0-442-27624-9.
  12. ↑ {{cite book}}: Empty citation (help)
  13. ↑ Anthony, John W. ; Bideaux, Richard A. ; Bladh, Kenneth W. ; Nichols, Monte C. , eds. (2000).
  14. ↑ Hurlbut, Cornelius S. ; Klein, Cornelis (1985).
  15. ↑ Hurlbut, Cornelius S. ; Klein, Cornelis (1985).
  16. ↑ Hurlbut, Cornelius S. ; Klein, Cornelis (1985).
  17. ↑ "China Exhibition". Washington, DC: National Gallery of Art. 1999. Archived from the original on 2006-09-30. Retrieved 2006-09-23.
  18. ↑ Beale, Thomas W. (October 1973). "Early trade in highland Iran: A view from a source area". World Archaeology (به انگلیسی). 5 (2): 133–148. doi:10.1080/00438243.1973.9979561. ISSN 0043-8243.
  19. ↑ Farmani, Anousheh (2015) "Precious and semi-precious minerals and their roots in ancient Persian texts", Second International Congress of Science and Earth, Tehran http://fa.seminars.sid.ir/ViewPaper.aspx?[پیوند مرده]
  20. ↑ zawush, Muhammad (1996). mineralogy in Ancient Iran. tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies. p. 156. ISBN 9789644260315.
  21. ↑ Beale, Thomas W. (October 1973). "Early trade in highland Iran: A view from a source area". World Archaeology (به انگلیسی). 5 (2): 133–148. doi:10.1080/00438243.1973.9979561. ISSN 0043-8243.
  22. ↑ Bassett, Molly H. (2015).
  23. ↑ Shepardson, Mathew. "Does Turquoise Change Color?". T. Skies. Archived from the original on 11 March 2018. Retrieved 11 March 2018.
  24. ↑ The Supreme Council of Antiquities (2007). Bulletin of the Egyptian Museum. p. 24.
  25. ↑ Lowry, Joe Dan (2018). Turquoise: the world story of a fascinating gemstone (Updated ed.). Layton, Utah. pp. 36–41. ISBN 978-1-4236-5089-8. Retrieved 11 November 2020.
  26. ↑ Sharing the Art of New Mexico. Collector's Guide. Vol. 17. 2003. p. 184.
  27. ↑ Lowry 2018.
  28. ↑ {{cite book}}: Empty citation (help)
  29. ↑ Beale, Thomas W. (October 1973). "Early trade in highland Iran: A view from a source area". World Archaeology (به انگلیسی). 5 (2): 133–148. doi:10.1080/00438243.1973.9979561. ISSN 0043-8243.
  30. ↑ "Turquoise: mineral information and data". mindat.org.
  31. ↑ Anthony, John W. ; Bideaux, Richard A. ; Bladh, Kenneth W. ; Nichols, Monte C. , eds. (2000).
  32. ↑ Palache, C.; Berman, H.; Frondel, C. (1951). Dana's System of Mineralogy. Vol. II (7th ed.). Wiley. pp. 946–951.
  33. ↑ Turquoise بایگانی‌شده در ۲۰۰۷-۰۵-۲۰ توسط Wayback Machine. minerals.usgs.gov
  34. ↑ "Turquoise - Etymology, origin and meaning of turquoise by etymonline". Online Etymology Dictionary (Etymonline). Online Etymology Dictionary. Archived from the original on 2021-12-08. Retrieved 8 December 2021.

منابع

ویرایش

برای مطالعه بیشتر

ویرایش
  • British Museum (2000). "Aztec turquoise mosaics". www.thebritishmuseum.ac.uk. Archived from the original on March 11, 2007. Retrieved November 15, 2004.
  • King, J.C.H. , Max Carocci, Caroline Cartwright (2012). Turquoise in Mexico and North America: Science, Conservation, Culture and Collections. British Museum, London, UK.
  • Pogue, J. E. (1915). The Turquoise: A study of its history, mineralogy, geology, ethnology, archaeology, mythology, folklore, and technology. Glorieta, NM: National Academy of Sciences, The Rio Grande Press. ISBN 0-87380-056-7.
  • Schadt, H. (1996). Goldsmith's Art: 5000 Years of Jewelry and Hollowware. Stuttgart & New York, NY: Arnoldsche Art Publisher. ISBN 3-925369-54-6.
  • Schumann, W. (2000). Gemstones of the World (revised ed.). Sterling Publishing. ISBN 0-8069-9461-4.
  • Webster, R. (2000). Gems: Their Sources, Descriptions and Identification (5th ed.). Great Britain: Butterworth-Heinemann. pp. 254–263. ISBN 0-7506-1674-1.

پیوند به بیرون

ویرایش

  پرونده‌های رسانه‌ای مربوط به Turquoise (mineral) در ویکی‌انبار 

برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=فیروزه&oldid=40613476»