قاضی محمد

با محمد قاضی اشتباه نشود.

قاضی محمد (به کردی: قازی موحەممەد) (زادهٔ اردیبهشت ۱۲۷۹ – درگذشتهٔ ۱۳۲۶) قاضی، مؤسس و رئیس جمهور جمهوری مهاباد در سال ۱۹۴۷ بود. او پیشتر قاضی شهر مهاباد بود که بعد از جنگ جهانی دوم رهبر سیاسی حزب دموکرات کردستان و جمهوری مهاباد را بر عهده گرفت. قاضی محمد توسط حکومت پهلوی در میدان چوارچرا شهر مهاباد اعدام شد.

قاضی محمد
قاضی محمد
رئیس جمهور جمهوری مهاباد
مشغول به کار ۲۲ ژانویه ۱۹۴۶ – ۱۵ دسامبر ۱۹۴۶
رهبر حزب دموکرات کردستان ایران
قاضی شهر مهاباد
اطلاعات شخصی
زاده	۱۲۷۲ خورشیدی شهر مهاباد، ایران
درگذشت	۱۰ فروردین ۱۳۲۶ میدان چوارچرا، مهاباد
ملیت	ایران
حزب سیاسی	حزب دموکرات کردستان
همسر(ان)	مینا قاضی (یای مینا)
فرزندان	عفت قاضی، علی قاضی
شغل	سیاستمدار
مذهب	اسلام سنی
فعالیت‌ها	حضور در جمعیت احیای کرد (ک.ژ. ک)
خویشاوندان سرشناس	صدر قاضی، سیف فاضی، محمد قاضی (مترجم)
وبگاه	متحد و هم پیمان سید جعفر پیشه‌وری
لقب(ها)	پیشوا

ابتدای زندگی

قاضی محمد، فرزند قاضی علی در یکی از خانواده‌های مشهور و قدرتمند شهر مهاباد به دنیا آمد. سرسلسله خانواده قاضی‌ها، از مهاجرین گرجستان بودند که در زمان حکمرانی بداق سلطان مکری از گرجستان به ایران آمدند که از نوادگان میرزا محمد (سرسلسله خاندان) می‌توان به میرزا محمود اشاره کرد که عهده‌دار حل و فصل دعاوی و حل مسائل شرعی مردم بوده‌است. در هنگام حمله سپاهیان روس در جنگ اول جهانی، میرزا فتاح (عموی قاضی علی پدر قاضی محمد) و سه نفر از فرزندان میرزا فتاح توسط روسها کشته می‌شوند. در سال ۱۳۱۵، قاضی محمد به عنوان ریاست معارف شهر مهاباد برگزیده می‌شود و در ضمن تا سال ۱۳۲۱ رئیس جمعیت شیر و خورشید مهاباد نیز بود. در سوم مرداد سال ۱۳۱۹، قاضی شیخ محسن یا قاضی‌های دیگر محلی تهمت تبلیغ وهابیت را به قاضی محمد می‌زنند که وزیر کشور وقت به نخست‌وزیر تکذیبیه نوشته و این اتهام را نامعتبر می‌داند. خانوادهٔ قاضی محمّد که روشنفکر، مذهبی و ملی‌گرا بودند، دهاتی چند در منطقه بوکان در تملک خود داشتند و از خانواده‌های مالک ثروتمند به‌شمار می‌آمدند.

مبارزات سیاسی

سمت چپ: قاضی محمد سمت راست: ملا مصطفی بارزانی

قاضی محمد در سال ۱۳۲۳ به جمعیت احیای کرد (ک.ژ. ک) پیوست و خیلی زود فرد اصلی آن جریان شد. در سپتامبر ۱۹۴۵، قاضی محمد و عده‌ای دیگر از کردها به شوروی دعوت شدند و با جعفر باقراف نخست‌وزیر جمهوری آذربایجان شوروی دیدار کردند. این گروه خواهان دولت خودمختار کردستان در خاک اجدادی خود بودند. در بازگشت از این سفر قاضی محمد نتایج گفتگوها را با سران (ک.ژ. ک) و مشاور و وزیر فرهنگ آموزش و پرورش خود مناف کریمی از خانواده های بنام کریمی در مهاباد در میان گذاشت. بعد از آنکه اتهام وابسته بودن به جمعیت احیای کرد زده شده بود، تصمیم به مدرن کردن جنبش سیاسی خود گرفتند و حزب دمکرات کردستان را بر اساس اهداف سیاسی مدرن و دمکراتیک اعلام کردند.

قاضی محمد از ملامصطفی بارزانی که تقریباً ده‌هزار نفر بارزانی شامل سه‌هزار جنگجو و دوهزار خانوار به همراه داشت، دعوت نمود تا به کردستان ایران بیاید. این عده در اطراف اشنویه و پیرانشهر و مهاباد و تکاب و چند جای دیگر به‌طور پراکنده ساکن شدند.

در ۲ آبان ۱۳۲۴ خورشیدی بیانیه‌ای با امضای قاضی محمد و ۱۰۵ تن از سرشناسان کرد انتشار یافت. در این بیانیه تأسیس حزب دموکرات کردستان اعلام وهدف‌های حزب برشمرده شد. به این ترتیب در همان روز کنگره اول حزب دموکرات کردستان منعقد شد. پس از مدتی در روز دوم بهمن‌ماه سال ۱۳۲۴ برابر با ۱۹۴۵ میلادی، دولت خودمختار کردستان اعلام موجودیت کرد و به مدت یازده ماه دولت خودمختار کردستان بر مهاباد و شهرهای اطراف حکومت نمود. سرانجام در ورود ارتش شاهنشاهی ایران به مهاباد جمعیت زیادی به دست شاه کشته شده و زخمی شدند و دولت خودمختار کردستان،در سال ۱۳۲۶ شکست خورد.

اعدام

با آغاز عملیات ارتش و بازپسگیری زنجان، قاضی محمد و صدرقاضی و سیف قاضی، همراه با هفت نفر دیگر شورای جنگ را تشکیل می‌دهند تا با ارتش شاهنشاهی مقابله کنند فردای آن روز نیز در مسجد عباس آقا صدر قاضی کنار قاضی محمد می‌ایستد و چنین نطق می‌کند «دولت مرکزی قادر نیست در دو جبهه آذربایجان و کردستان، همزمان بجنگد من قریب ۳ سال در تهران بودم و به خوبی از روحیه‌ی سربازان و درجه‌داران و افسران ارتش مطلع هستم دولت در سقز و سردشت و تکاب نیرویی ندارد و ما، به خوبی با کمک فداییان دموکرات آذربایجان می‌توانیم، قوای دولتی را تارومار کنیم». اما حکومت شاهنشاهی ایران، شوروی را با پیشنهاد دادن نفت قانع کرده بود که پشت کرد هارا خالی کنند و اینگونه نیرو های شوروی به کرد ها خیانت کردند.

با این‌حال در کردستان هم، هیچ پایداری صورت نگرفت و قاضی محمد برای کشته نشدن یا کمتر کشته شدن هم دیاری های خود. خودش را تسلیم حکومت شاه کرد.روز۲۳ آذرماه،.روز ۲۴ آذر، اسداوف که در نقش نمایندهٔ بازرگانی شوروی در مهاباد، زمام جمهوری را در دست داشت، مهاباد را به سوی ارومیه ترک کرد. فردای آن روز (۲۵ آذر)، قاضی محمد، سیف قاضی، حاجی باباشیخ و چند تن دیگر از سران جمهوری مهاباد به روستای حمامیان رفتند، تا با فرماندهٔ ارتش که در آن روستا اسکان یافته بود گفتگو کنند. در این دیدار، تیمسار همایونی از قاضی محمد پرسیده بود که چرا کردها را در جهت تجزیه ایران، راهنمایی می‌کردی؟ قاضی محمد پاسخ داده بود که داشتن یک کشور مستقل با زبان کردی و قانون اساسی حق و حقوق یک ملت است که شما ان را از کردها محروم ساخته اید و این حق هر ملتی است که مستقل باشد و استقلال داشته باشد.چراکه بعد از جنگ جهانی دوم توافق نامه 4 بخشی شدن کردستان بر سر 4 کشور نوعی ظلم به کرد ها بوده و هست و ادامه خواهد داشت. چرا ما باید برای دیدن شهر های دیگر کرد نشین از ویزا و پاسپورت استفاده کنیم در حالی که همه خاک مادری ما هستند. . روز۲۶ آذر ماه ۱۳۲۵ قاضی محمد و سایر سران جمهوری مهاباد به روستای گوگ تپه رفتند تا در آنجا رسماً خود را تسلیم نیروهای ارتش کنند. ارتش ایران از سمت شمال و قوای همراه سرهنگ غفاری به اتفاق عشایر محلی که از روس های متجاوز به منطقه ی کرد نشین بودن و خود را کرد می پنداشتن ، از سمت شرق با سرعت وارد شهر شدند.عشایر به اصطلاح کردی که به یاری سرهنگ غفاری آمدند، عشایر دهبکری، مامش و منگور از منطقهٔ بوکان و مهاباد بودند. نوری شاه‌ویس (از یاران ملا مصطفی بارزانی)، در خاطرات خود می‌نویسد: «به‌طوری‌که خودم از ملا مصطفی شنیدم، قبل از حمله به مهاباد، آمریکایی‌ها به مذاکره با قاضی محمد پرداخته و به او قول داده بودند اگر از جنگ و درگیری احتراز کند و تسلیم شود، جان وی و دیگر افراد جمهوری در امان خواهد بود.»

ستون دوم ارتش اعزامی به آذربایجان، مأمور منطقه مهاباد، خود به دو بخش تقسیم شدند و از دو ناحیه منطقه مهاباد را محاصره نمودند یعنی از شمال (نقده) و شرق (تکاب و شاهین دژ و میاندوآب) .از سمت جنوب یعنی چند کیلومتر پایین‌تر از بوکان (سرا) قبلاً هم ارتش حضور داشت، در این میان تنها جایی که از دسترس ارتش ایران به دور مانده بود منطقه غرب مهاباد و به طرف پیرانشهر بود که این منطقه بسیار صعب العبور است (به‌ویژه در زمستان و اواخر پاییز) و تعداد روستاهای این مسیر، انگشت شماراند، در حالی که مسیر اصلی مهاباد به پیرانشهر از نقده می گذرد که ارتش آن را مسدود نموده بود و راهی برای گریز وجود نداشت. گرچه قبل از محاصره شدن کوچترین راه گریز از مهاباد ملا مصطفی بارزانی به قاضی محمد پیشنهاد داده بود که به کردستان عراق بیاید تا در انجا هم در برابر نیروی های ایران و هم در برار نیرو های عراق با کمک نیرو های پیشمرگه از او و یارانش محافظت کند اما قاضی محمد پیشنهاد او را رد کرد و در پاسخ به او گفت که اگر من کردستان ایران را ترک کنم ارتش شاهنشاهی دست به قتل‌عام مردمم می زند و من نمی‌خواهم این اتفاق بیفتد بهتر است که خودم را بکشند ولی نوه و نتیجه ی من را که ادامه در راه من خواهند بود در ارامش باشند..

پس از آزادسازی مهاباد، دولت شاهنشاهی با یک دادگاه قاضی محمد و برادرانش را به اعدام محکوم میکند حکم اعدام قاضی محمد و برادرانش در ۱۰ فروردین ۱۳۲۶ در میدان چوارچرا مهاباد اجرا می‌شود.

پیامدهای فروپاشی جمهوری مهاباد

در اردیبهشت ۱۳۲۵، اتحاد جماهیر شوروی، زیر فشار برخی از دول غربی، نیروهای نظامی اش را فراخواند. برخی معتقدند که مهمترین علت سقوط دولتهای مهاباد و آذربایجان، عقب نشینی قوای شوروی از ایران و همزمان اعزام نیروهای ارتش ایران به مهاباد بوده است. قاضی محمد برای مقابله با ارتش ایران، جز چند واحد عشایری پراکنده و پیشمرگه، نیروی دیگری نداشت و در وضعیت بحرانی به سر می برد. در آذرماه ۱۳۲۵ ارتش به فرقه دموکرات آذربایجان حمله کرد و قوای فرقه دموکرات در طول ۲۴ ساعت در هم شکستند. با شکست نیروهای دموکرات آذربایجان در گردنه قافلانکوه در شب ۱۹ آذر، جمهوری مهاباد افول کرد و دو روز بعد، برادر قاضی محمد؛ صدر قاضی به قصد ملاقات با سرلشکر همایونی به میاندوآب رفت. این دیدار به قصد زمینه سازی در جهت استقرار مسالمت آمیز نیروهای ارتش ایران در منطقه مهاباد بود. در فرجام این دیدار، قرار شد نیروهای بارزانی از مهاباد خارج شوند و قوای دولتی در آن محدوده مستقر شوند. بارزانی ها عقب نشینی کردند و نیروهای ارتش به سمت مهاباد به حرکت در آمدند. در این هنگام نیروهای نامنظم ایلی من جمله؛ واحدهای دهبوکری، مامش و منگور به اصطلاح کرد که از ابتدا با جمهوری مهاباد و شخص قاضی محمد مخالف بودند، به عنوان طلایه دار، قوای دولتی را همراهی کردند. اما به دلیل مخالفت یکی از نمایندگان قاضی محمد، قوای عشایری مخالف جمهوری مهاباد، به دستور فرماندهان نظامی ارتش متوقف شدند و ارتش وارد مهاباد شد. تا چند روز راوبط دوستانه ای میان فرماندهان ارتش و سران دولت مهاباد برقرار بود، اما به یکباره ورق برگشت و در ۲۶ و ۲۷ آذر، ارتش شروع به دستگیری سران جمهوری ساقط شده کرد. قاضی محمد و پسرعمویش سیف قاضی نیز دستگیر و روانه زندان شدند. با دستگیری و بازداشت سران جمهوری مهاباد، مقامات ارتش که دیگر کنترل مهاباد را به دست گرفته بودند، از تمامی کسانی که از بازداشتی ها شکایت داشتند، تقاضا کردند که مدارک خود را جهت پیگیری به ارتش ارائه دهند.

واکنش‌ها به اعدام

در روز ۱۱ مه ۱۹۴۷ (۲۱ اردیبهشت ۱۳۲۶) تظاهرات بزرگی در شهر خرم‌آباد مرکز لرستان در اعتراض به اعدام قاضی محمد و دیگر سران کرد دولت مهاباد صورت گرفت که توسط نیروهای حکومت شاهنشاهی ایران به خشونت کشیده‌شد.

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «قاضی محمد». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای کردی، بازبینی‌شده در ۱۴ آبان ۱۳۹۲.

قاضی محمد پس از۶۸سال

پیوند به بیرون

• شصتمین سالگرد بنیانگذاری حزب دموکرات کردستان ایران، بی‌بی‌سی پارسی