نقده
نَقَده (به کُردی: نه‌غه‌ده/سندوس، به آذری: سلدوز، به انگلیسی: Naqadeh) یکی از شهرهای جنوبی استان آذربایجان غربی(مکریان)[۸] و مرکز شهرستان نقده است. این شهر در ۹۵ کیلومتری جنوب‌شرق ارومیه واقع شده‌است.[۹] تا سال ۱۳۴۶ شمسی این شهر با نام «سلدوز» شناخته می‌شد که طی مصوبه‌ای نام این شهر و شهرستان به نقده تغییر یافت.[۱۰]
| نقده نه‌غه‌ده | |
|---|---|
 | |
| کشور |  ایران |
| استان | آذربایجان غربی |
| شهرستان | نقده |
| بخش | مرکزی |
| نام(های) پیشین | سلدوز[۱][۲] |
| مردم | |
| جمعیت | ۸۱٬۵۹۸ نفر در سال ۱۳۹۵ |
| جغرافیای طبیعی | |
| ارتفاع | ۱۲۹۹ متر[۳] |
| اطلاعات شهری | |
| شهردار | سلیمان صابر[۵] |
| ره‌آورد | سیب، انگور، عسل، نقل، حلوای محلی (داش حلواسی) |
| پیش‌شمارهٔ تلفن | ۰۴۴۳۵۶[۴] |
| وبگاه | |
| شناسهٔ ملی خودرو | ایران ص ۲۷[۶] ایران د ۳۷[۷] |
  نقده | |
نقده با ارتفاع ۱٬۳۳۰ متر، در منطقه‌ای کوهستانی، در ۵۵۱ کیلومتری غرب شمالی تهران و ۷۲ کیلومتری جنوب شرقی ارومیه، سر راه پیرانشهر به محمدیار و ارومیه قرار دارد.
راه میاندوآب به اشنویه و راه ارومیه به مهاباد (از طریق اشنویه) و نیز راه پیرانشهر به میاندوآب و تبریز شبکهٔ راه‌های اصلی این شهرستان را تشکیل می‌دهند و مردم آن عمدتاً به کشاورزی و دامداری مشغول هستند و توتون و تنباکو از اقلام صادراتی آن است.[۱۰]
جغرافیا
شهر نقده مرکز شهرستان نقده در استان آذربایجان غربی با پهنه ای حدود ۱۰ کیلومتر مربع در جنوب استان در ۳۶ درجه و ۵۷ دقیقه عرض شمالی و ۴۵ درجه و ۲۲ دقیقه طول خاوری نسبت به نیمروز گرینویچ قرار دارد.
همچنین شهر و شهرستان نقده از نظر جغرافیا، تاریخ و زبان، یکی از شهرهای منطقه مکریان محسوب و شناخته می‌شود.[۱۱]
تپه باستانی حسنلو
یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های شهرستان نقده، تپه حسنلو است که در اطراف این شهر قرار دارد و از آثار تاریخی باارزش ایران است. حسنلو، تپه ای بزرگ و دایره ای به قطر ۲۵۰ تا ۲۸۰ متر است که در بین دو روستای حسنلو و امین لو جای دارد و در پیرامون آن تپه‌های قدیمی دیگری هم به چشم می‌خورد. این‌طور که مشخصه اولین کسانی که بر روی این تپه زندگی می‌کردند قومی به اسم منائیان بودند. به گفته باستان شناسان در ۱۰ دورهٔ مختلف زمانی افرادی بر روی این تپه سکونت می‌کردند.[۱۲]
سکونت در این تپه ۱۰ دوره مختلف زمانی دارد که در میان آنها دوره دهم از همه قدیمی تر است که در حدود ۶ هزار سال پیش از میلاد شروع شده‌است. از دوره‌های دهم، نهم و هشتم اطلاعات زیادی در دست نیست حال آنکه دربارهٔ دوره‌های هفتم تا اول اطلاعات بیشتری در دست است چون بر روی این تپه آثار بیشتری از این دوره‌ها پیدا شده‌است؛ مثلاً ظروف خاکستری سفالی کشف شده در این محل متعلق به دوره پنجم سکونت هستند و به نظر می‌آید که بناهای خشتی و گلی هم برای همین دوره باشد. از مهم‌ترین آثاری که از دوره چهارم سکونت به جای مانده بناهای سنگی است که اطلاعات زیادی را دربارهٔ آن دوره به دست می‌دهد. دوره سوم سکونت همزمان با حکومت مادها و دوره دوم سکونت همزمان با دوره پارت‌ها می‌باشد. دوره اول هم مصادف با اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلام است که امروز هیچ آثاری از آن دوره در حسنلو دیده نمی‌شود و همگی نابود شده‌اند. یکی از با اهمیت‌ترین دوره‌های سکونت بر روی تپه دوره چهارم است که اغلب بناهای سنگی متعلق به این دوره اند و تا به امروز بررسی‌های زیادی هم بر روی آنها صورت گرفته‌است.[۱۳]
بر روی این تپه قلعه ای مستحکم به چشم می‌خورد و در طی کندوکاوهایی که سال‌ها قبل صورت گرفت بخش‌هایی مثل اتاق‌ها، سالن‌ها، دیواری دفاعی و… پدیدار شدند. در نقطهٔ مرکزی این دژ حیاطی مرکزی به ابعاد ۲۹ در ۱۹ متر موجود است که البته اندازهٔ طول و عرض در همه جا برابر نیست. اگر نگاهی به سمت شرقی حیاط بیندازید تالاری بزرگ و چند انبار را می‌بینید در داخل تالار خمره‌هایی کشف شده که به نظر می‌رسد برای ذخیره آب به کار می‌رفتند. اولین تالاری که در این دژ درست شده همین تالار سمت شرقی است که به ترتیب ۱۶ و ۴ متر طول و عرض دارد. در مرکز این تالار در دو ردیف ۴ ستون را می‌بینید که فاصلهٔ ان‌ها از هم ۵ متر است.[۱۴]
جام زرین حسنلو
این جام در فروردین ماه سال ۱۳۳۷ به وسیلهٔ هیئت مشترک ایران و آمریکا در الگو:تپه حسنلو کشف شد. این جام در آغوش انسانی جای داشت که بر زمین افتاده بود و بر پشت او خنجری فروکرده بودند. نقوش این جام متنوع بوده و دارای ارزش هنری فراوان است. در ابداع نقوش این جام هنرمند سازنده آن احتمالاً از دو داستان کهن الهام گرفته‌است. یکی داستان مهر فراخ دشت است که بر گردونه‌ای سوار و همراه یارانش به جنگ دشمن می‌رود که پیمان شکنان را کیفر دهد. دیگری داستان پیروزی فریدون پیشدادی بر ضحاک ماردوش است که شاه فریدون به کمک کاوه آهنگر موفق می‌شود که بر ضحاک پیروز شده و خواهرانش را از اسارت او بیرون آورد.[۱۵]
| جام زرین حسنلو | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کلی | |
| نام | جام طلای حسنلو |
| دوره | تمدن‌های منائیان |
| تاریخ ساخت | ۷۵۰۰ سال پیش از میلاد |
| محل اکتشاف | تپه حسنلو، شهرستان نقده |
| کاشف | رابرت اچ. دایسون |
| تاریخ کشف | ۱۳۳۷ |
| محل نگهداری | موزه ایران باستان |
| تاریخ رونمایی | ۱۳۷۷ |
| اطلاعات فیزیکی | |
| جنس | طلا |
| وزن | ۹۵۰ گرم |
| اندازه | ۲۱ سانتی‌متر بلندی، ۲۵ سانتی‌متر قطر |
| نگاره روی جام داستانی را روایت می‌کند. بر روی جام، نقش خدایان سه‌گانه: خدای زمین، خدای آب و خدای خورشید حک شده‌است. | |
نقش‌های نمادین روی جام
این اثر ۲۱ سانتی‌متر بلندی، ۲۵ سانتی‌متر قطر و ۹۵۰ گرم وزن دارد. بر روی جام نقش خدایگان سه‌گانه: خدای زمین، خدای آب و خدای خورشید حک شده‌است. نقش پهلوانی که با هیولا می‌جنگد، الهه‌ای ایستاده روی دو قوچ، نقش بدن انسان بر پشت یک پرنده و مطابقت صحنه‌ها با یک حماسه حوری از نقش‌های موجود بر روی این جام است. سازمان میراث فرهنگی برای نخستین بار آن را در سال ۱۳۷۷ به نمایش عمومی گذاشت.[۱۶]
بر روی بدنه این جام معروف، نقش‌های بسیاری حک شده‌است که احتمالاً داستانی حماسی را روایت می‌کند. در جلد اول کتاب کهن‌دیار که قسمتی از مجموعه آثار ایران باستان در موزه‌های بزرگ جهان را به تصویر کشیده‌است، در رابطه با این جام آمده‌است: در ردیف بالایی، ایزدی بالدار سوار بر گردونه‌ای که یک گاونر آن را می‌کشد، به سوی کاهنی در حرکت است که جامی در دست دارد و در این حال از دهان گاو، رودی جاری است که احتمالاً نماد حیات و باروری محسوب می‌شود. در ردیف پایینی و زیر گردونه حیات، پهلوانی در حال نبرد با موجودی نیمه انسان و نیمه اژدها است. از تصاویر قلم زنی شده آن سوی جام می‌توان به ایزدهای شاخدار سوار بر ارابه، کاهنانی که در حال حمل قوچ‌های قربانی هستند، پهلوانی که گرز و کمان در دست دارد، مردی که در حال رام کردن شیر است و پدر و مادری که در حال بازی با کودک خردسالشان هستند، اشاره کرد.
این جام که در زیر اسکلت مردی یافته شده، ضربه خورده و کج می‌باشد. کارشناسان بر این باورند که این مرد با در دست داشتن جام در حال فرار از دست سپاه مهاجمان بوده، و چون در حال فرار جانش را از دست داده جام در زیر فشار بدنش ضربه خورده و کج شده‌است. در حال حاضر این جام در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.
تاریخچه حفاری در تپه حسنلو
حسنلو تپه بزرگ و مدوری به قطر تقریبی ۲۸۵ تا ۲۵۰ متر و ارتفاع ۲۰ متر از سطح رودخانه گادر می‌باشد. این تپه بین دو دهکده امین‌لو و حسنلو از طرف مغرب و مشرق قرار گرفته‌است. ساکنین اولیه تپه حسنلو احتمالاً قوم منائیان بوده‌اند که تمدن وسیع و درخشانی از خود به یادگار گذارده‌اند. از اشیاء مکشوفه در این تپه چنین به نظر می‌رسد که آثار مفرغی آنها کاملاً قابل مقایسه با آثار مفرغی لرستان یعنی قوم کاسی است و شاید خویشاوندی میان این دو قوم موجود باشد. از قوم مناعی و محل سکونت آنها که سرزمین‌های جنوبی دریاچه ارومیه بوده‌است یادی در تورات شده‌است. قوم مناعی را قوم «مان» هم گفته‌اند.
تپه حسنلو ابتدا به وسیلهٔ یک هیئت تجاری ایرانی در سال ۱۳۱۳ خورشیدی کاوش شد و در سال ۱۳۱۵ به وسیلهٔ سر اورل اشتین دانشمند انگلیسی چندین گمانه در آن زده شد و مقداری هم اشیاء بدست آمد. در سال ۱۳۲۶ یک کاوش تجارتی به وسیلهٔ آقای فرهادی انجام گرفت و آقای محمود راد بازرس فنی این حفاری بود. در سال ۱۳۲۸ از طرف اداره کل باستانشناسی آقای مهندس علی حاکمی به اتفاق آقای محمود راد مأمور کاوش علمی در این تپه باستانی شدند. مقدار زیادی از اشیاء حسنلو که امروزه در موزه ایران باستان دیده می‌شود به وسیلهٔ این هیئت علمی به موزه تهران آورده شده‌است. ضمناً گزارش این حفاری به وسیلهٔ هیئت مزبور در جلد اول گزارشهای باستانشناسی در شهریور ماه ۱۳۲۹ چاپ شده‌است.
در سال ۱۳۳۴ شمسی یک هیئت مشترک ایرانی و آمریکایی به ریاست پروفسور رابرت دایسون در تپه حسنلو مشغول کاوش شدند. این حفاری در سال‌های بعد هم ادامه یافت.
بالاخره روز پنجشنبه ۲۳ فروردین ماه سال ۱۳۳۷ هیئت مشترک ایران و آمریکا ضمن حفاری در این تپه موفق به کشف جام طلای حسنلو گردید. بازرس فنی و نماینده ایرانی هیئت در آن هنگام علی اکبر اصغریان بود. از آن پس مرتباً این تپه به وسیلهٔ هیئت مشترک ایران و آمریکا حفاری شده و هنوز هم ادامه دارد (ولی تاکنون کتاب مستقلی در این باره از طرف دکتر دایسون به چاپ نرسیده‌است).
در تابستان سال‌های ۴۹–۵۱ غلام‌رضا معصومی بازرس فنی این هیئت بود.
حفاری تپه حسنلو یک حفاری کاملاً علمی است. برای اینکه تپه را حفاری کنند ابتدا سطح آن را به مربع‌های متعدد به ابعاد ۵*۵ متر مربع تقسیم کرده‌اند و سپس در یک سوی جدول حاصله از اعداد و در سوی دیگر از حروف الفبای انگلیسی استفاده کرده‌اند. پس از اینکه ۲۶ حرف الفبای انگلیسی برای ۲۶ ترانشه در کنار هم نام‌گزاری شده‌است برای بار دوم این حروف تکرار شده‌است مانند حروف AA و BB و CC و DD و EE هرکدام برای یک ردیف ترانشه مورد استفاده قرار گرفته‌اند. با این کار محل دقیق هر ترانشه و هر شیئی یافت شده از آن ترانشه به خوبی روشن می‌گردد.
در سال‌های اول حفاری، هیئت مشترک ایران و آمریکا در ترانشه‌های مختلف این تپه حسنلوکار کرد و تقریباً محل مناسبی را برای کار دائمی هر ساله خود پیدا نمود. در همین سال‌ها بود که به ساختمان‌های سوخته دوره چهارم سکونت در حسنلو برخورد شد و اثرات سوختگی و شواهدی که این آتش‌سوزی را ثابت می‌کرد یکی پس از دیگری روشن گردید. در سال‌های اول حفاری، هیئت برای پیدا کردن ارتفاع خاک تشکیل دهنده تمدن‌های مختلف در مراحل دهگانه سکونت در حسنلو اقدام به حفر چاهی در مرکز تپه و تقریباً در پست‌ترین قسمت تپه نمود. این چاه به عمق ۵٫۱۶ بود که درآن جام زرین حسنلو را کشف کردند.
عشاق حسنلو
عشاق حسنلو، نامی است که بر روی اسکلت دو انسان نهاده‌اند که در سال ۱۹۷۲ میلادی در تپه حسنلو کشف شد. تخمین می‌زنند که این دو اسکلت متعلق به ۸۰۰ سال پیش از میلاد هستند و چنان در کنار هم قرار گرفته‌اند که به نظر می‌رسد پیش از مرگ، یکدیگر را می‌بوسیده‌اند. و به نظر می‌رسد که هر دو زن و مرد هستند.
تصویر نشان می‌دهد که دو اسکلت به ظاهر یکدیگر را در آغوش گرفته‌اند و عکاس آن را با عنوان عشاق حسنلو یا بوسه ۲۸۰۰ ساله ثبت کرده‌است.[۱۷] جنسیت اسکلت سمت چپ زن است و اسکلت سمت راست مرد است. در قبر آنها بجز تخته سنگی که زیر سر آنها قرار دارد چیز دیگری وجود ندارد.[۱۸][۱۹]
تپه‌های دیگر، اطراف حسنلو
تپه‌های باستانی زیادی پیرامون تپه حسنلو را فرا گرفته‌اند، و گویا هنگام آبادی حسنلو و تمدن عظیمش تمدن‌های دیگری نیز با این تپه در تماس بوده‌اند و هم دوره تمدن حسنلو به وجود آمده‌اند. می‌توان گفت در اطراف تپه حسنلو، به‌طور تقریبی ۱۴ تپه باستانی شناسایی شده‌است که نشان از آبادانی، آب و هوای مناسب و رشد فرهنگی انسان‌های روزگار کهن در این ناحیه می‌دهد.[۲۰]
وجود تپه‌های باستانی دیگر چنین می‌رساند که اقوام ساکن در حسنلو با اقوام ساکن در تپه‌های اطرافش از یک تیره بوده و با هم داد و ستد و رابطه داشته‌اند. تپه‌های اطراف حسنلو عبارتند از:
تپه باستانی پسدلی در شمال شرقی حسنلو (واقع در دهکده شیخ احمد)، تپه بارانی در جنوب حسنلو (واقع در دهکده بارانی‌عجم)، تپه حاج فیروز در جنوب حسنلو (واقع در دهکده حاج فیروز)، تپه باستانی تابیه در جنوب غربی حسنلو (واقع در دهکده تابیه)، عقرب تپه در مغرب حسنلو (واقع در دهکده دلمه)، تپه کوئیک در شمال غربی حسنلو (واقع در دهکده کوئیک)، تپه دلنچی ارخی در شمال غربی حسنلو (واقع در دهکده دلنجی ارخی)، تپه باستانی قلات در مغرب حسنلو (واقع در دهکده قلات)، تپه باستانی میرآوا= میرآباد در مغرب حسنلو (واقع در دهکده میرآباد)، تپه باستانی دیگر به نام ساخسی تپه در جنوب حسنلو (واقع در دهکده ساخسی‌تپه)، تپه نظام آباد در جنوب شرقی حسنلو (واقع در دهکده نظام آباد)، تپه مملو در جنوب شرقی حسنلو (واقع در دهکده مملو)، تپه محمدشاه در مشرق حسنلو (واقع در دهکده محمدشاه)، تپه گرخانه در مشرق حسنلو (واقع در دهکده گرخانه)، کلیه تپه‌های یاد شده به فاصله‌های مختلف از یکدیگر و به فاصله شعاعی ۲ کیلومتر تا ۱۵ کیلومتر از تپه حسنلو قرار گرفته‌اند.
دلیل نام‌گذاری
مینورسکی در دائرةالمعارف اسلامی زیر واژهٔ سولدوز آورده که ناحیهٔ سلدوز را غازان خان در سال ۷۰۳ ه.ق به امیر چوپان داده‌است و بر این اساس به نظر ریشه نام گذاری سلدوز از نام امیر چوپان گرفته شده‌است.[۲۱]
ریشه نامگذاری‌های گوناگون بر روی شهر نقده:[۲]
- نه‌غه‌ده: نام نوعی زیورآلات قدیمی
- نقی‌ده: آبادی نقی (نقی‌خان بوزچلو: مالک اصلی شهر در دوران قاجار و پهلوی) همچنین این اسم ریشه فارسی دارد.
- سولی‌دُوز: این اصطلاح در زبان ترکی آذربایجانی به دشت‌های هموار و پرآب اطلاق می‌شود.[۲۲]
تاریخ
جنگ نقده
یکی از مهم‌ترین وقایعی که بعد از وقوع انقلاب سال ۵۷ در غرب ایران به وقوع پیوست، جنگ نقده بود. ریشه این جنگ به اختلافات بین حزب دموکرات کردستان و حکومت تازه‌کار جمهوری اسلامی بر سر میزان اختیارات دولت مرکزی در اداره مناطق کرد زبان در غرب و کردستان ایران بود. مدتی بعد از سرنگونی حکومت پهلوی و روی کار آمدن دولت موقت در تهران، عبدالرحمان قاسملو دبیرکل حزب دموکرات کردستان خواهان خودمختاری مناطق کرد زبان و استقلال در امور داخلی مناطق کردنشین شد و سپس با مخالفت‌های متعدد از سوی دولت مرکزی، نیروهای حزب دموکرات چندین پادگان در آذربایجان غربی و کردستان را به تصرف خود درآوردند.[۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷]
در ادامه کشاکش احزاب کرد و حکومت تازه‌کار در تاریخ ۳۱ فروردین سال ۱۳۵۸ حزب دموکرات در ادامه میتینگ‌های سیاسی‌اش که به تازگی در سنندج و مهاباد نیز برگزار کرده بود اعلام کرد که تصمیم دارد یک گردهمایی و میتینگ سیاسی نیز در شهر نقده برگزار کند. با وجود مخالفت بزرگان ترک و حتی کرد شهر نقده از جمله امام جمعه اهل سنت و امام جمعه اهل تشیع شهر با برگزاری این میتینگ در بخش‌های ترک‌زبان شهر و پیشنهاد محل دیگری در بخش‌های کردنشین نقده، این گردهمایی در ورزشگاه فوتبال شهر نقده برگزار شده و ضمن دعوت از ریش سفیدان و معتمدین هر دو گروه کرد و ترک نقده‌ای، حامیان حزب دموکرات از شهر نقده و دیگر شهرهای اطراف در آن دور هم جمع شدند.[۲۸][۲۹]
به گواه شاهدین درحالی که میتینگ در حال شروع بود از بیرون از ورزشگاه صدای شلیک چند تیرهوایی شنیده شده و به دنبال نگرانی‌ها و ناآرامی‌های به پا شده در ورزشگاه، مشارکت‌کنندگان در مراسم برای فرار به سمت درهای استادیوم یورش بردند و ظرف چند ساعت آشوب و درگیری به خیابان‌ها و میدان‌های شهر نقده کشیده شد. در یک سوی این جنگ شهری حزب دموکرات قرار داشت و در سوی دیگر آن مخالفان این حزب و حامیان حکومت حضور داشتند.[۳۰][۳۱] در نهایت بعد از سه روز درگیری میان طرفین و امضای صلح‌نامه‌ای، نیروهای مسلح شهر را ترک کردند و سپس با ورود نیروهای ارتش به این شهر، جنگ نقده به پایان رسید.[۳۲]
جنگ سه روزه نقده که موجب کشته شدن ده‌ها نفر و آوارگی صدها تن از مردم این شهر شده بود، به نوعی نخستین رویارویی جدی احزاب کرد با حکومت مرکزی بود که بعدها در دیگر مناطق دارای جمعیت کرد در غرب ایران نیز ادامه یافت و موجب کشتار بسیاری از افراد غیرنظامی و مهاجرت اهالی بومی به استان‌های دیگر و حتی خارج از ایران شد.[۳۳][۳۴]
تاکنون هیچ‌کدام از طرفین ماجرا که در شروع یا ادامه جنگ خونین نقده و عواقب آن تصمیم‌گیرنده بودند مسئولیت آن یا بخشی از آن را بر عهده نگرفته و حاکمیت ایران نیز در صدد جبران خسارات و دلجویی از شهروندان و خانواده‌های کشته‌شدگان این جنگ سه روزه بر نیامده است.[۳۵]
مردم‌شناسی
جمعیت
جمعیت این شهر طبق سرشماری کل استان آذربایجان غربی سال ۱۳۹۵، به ۱۲۷٬۶۷۱ نفر می‌رسد. ساکن در نقاط شهری ۹۰٬۹۱۱ و ساکن در نقاط روستایی ۳۶٬۶۸۹ نفر است[۳۶]
زبان، قومیت و مذهب
دشت نقده در طول تاریخ محل زندگی اقوام مختلف از جمله مردم آذری، مردم کرد، آشوری‌ها، مادها، مانناها و ارمنی‌ها بوده‌است. در زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار و در سال ۱۲۴۵ هجری قمری، ایل قره‌پاپاق از منطقهٔ قفقاز به این منطقه مهاجرت کرده، ساکن دشت نقده شده و به کشاورزی و دامداری در این منطقهٔ حاصل‌خیز مشغول شد.[۳۷] براساس یک طرح آمارگیری که در دههٔ ۱۳۵۰ خورشیدی در نقده صورت گرفت، از مجموع جمعیت آن زمان شهر، ۱۲٬۰۰۰ نفر (۶۰ درصد) را آذری‌های شیعه مذهب و ۸٬۰۰۰ نفر (۴۰ درصد) را کردهای سنی مذهب تشکیل می‌دادند.[۳۸]
در این شهر، زبانهای تُرکی آذربایجانی و کردی سورانی به‌عنوان زبانهای گفتاری و زبان فارسی به‌عنوان زبان آموزش و نوشتار رسمی، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
تا قبل از نسل‌کشی آشوریان و در حدود سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۱۷، ۵۹۸ آشوری در مجموع ۱۰۸ خانوار در نقده زندگی می‌کردند.[۳۹] در سال ۱۸۸۱، نقده ۶۰ خانوار یهودی داشت که حدوداً ۳۶۰ نفر می‌شدند. تا سال ۱۹۰۱ جمعیت یهودیان به ۸۰۰ تن افزایش پیدا کرد که بعدها همه آنان به اسرائیل مهاجرت کردند.[۴۰]
در حال حاضر، اکثریت اهالی شهر را مردم آذری و مردم کرد تشکیل می‌دهند. مردم نقده مسلمان و پیرو مذاهب شیعه و سنی هستند.[۴۱]
جاذبه‌های گردشگری
شهرستان نقده یکی از شهرستان‌هاست که مکان‌های گردشگری و جاذبه‌های گردشگری زیادی در خود جای داده‌است.
هفت چشمه
هفت‌چشمه(کردی: حه‌وت‌کانی) نام تفرجگاهی در استان آذربایجان غربی است که در ۳ کیلومتری جنوب غربی شهر نقده و در قسمت شرقی کوه سلطان یعقوب قرار گرفته‌است.
حوضی به شکل کوزه در پایین قسمت شمالی کوه ساخته شده‌است و آب این چشمه در این حوض جمع می‌شود. در این حوض ماهی‌های مختلفی نیز وجود دارند که مردم شهر آنها را به حوض انداخته‌اند. در اطراف حوض پیاده‌روهای متعدد و غیر همسطح، آلاچیق و پوشش گیاهی متنوع ایجاد گردیده و درختان سرو و چنار از گونه‌های این پارک هستند.
از امکانات این تفرجگاه می‌توان: آب آشامیدنی، شهربازی، ۷ چشمه آب، حوض آب، فضای سبز، امکانات رفاهی، خدماتی، درمانی، بهداشتی و ورزشی، آلاچیق، استراحتگاه، غذاخوری و پارکینگ را نام برد.[۴۲]
همچنین در روزهای برفی زمستان نیز مردم برای تفریح و تیوپ سواری به کوه هفت چشمه می‌آیند.[۴۳]
گردشگاه سلطان یعقوب
کوه سلطان یعقوب در ۵ کیلومتری جنوب شهرستان نقده و در کنار روستای بالقچی، در استان آذربایجان غربی قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا برابر با ۲۰۰۰ متر است.
سراسر دشت‌های اطراف کوه سلطان یعقوب سرسبز و پر از گل‌های وحشی رنگارنگ است که در کنار یکدیگرند، همچنین چشمه‌های آب معدنی این منطقه سرشار از املاح هستند و برای درمان برخی بیماری‌ها، مخصوصاً بیماری‌های پوستی توصیه می‌شود.[۴۴]
این کوه دارای امکاناتی همچون آب آشامیدنی، فضای سبز، ورزشی، خدماتی، درمانی و بهداشتی، غذاخوری، شهربازی، رستوران و پارکینگ است. در بخش‌های مختلفی از این منطقه نیمکت‌هایی برای استراحت خانواده‌ها نصب شده‌است، همچنین در اینجا آلاچیق‌های زیبایی را برای استراحت موقت گردشگران در نظر گرفته‌اند و از سوی دیگر در داخل کوهستان نیز امکان چادرزنی نیز برای مسافران و دوستداران طبیعت فراهم شده‌است. همچنین در کوهستان سلطان یعقوب امکانات رفاهی برای روزهای برفی نیز در نظر گرفته شده‌است و مردم شهر نقده هر زمستان برای تفریح و هوا عوض کردن به اینجا می‌آیند.[۴۵]
تپه حسنلو
شهرستان نقده یکی از مهم‌ترین جاذبه‌هایش تپه حسنلو است؛ تپه ای که در اطراف این شهر قرار دارد و از آثار تاریخی باارزش ایران است. حسنلو، تپه ای بزرگ و دایره ای به قطر ۲۵۰ تا ۲۸۰ متر است که در بین دو روستای حسنلو و امین‌لو جای دارد و در پیرامون آن تپه‌های قدیمی دیگری هم به چشم می‌خورد. این‌طور که مشخصه اولین کسانی که بر روی این تپه زندگی می‌کردند قومی به اسم منائیان بودند. به گفته باستان شناسان در ۱۰ دورهٔ مختلف زمانی افرادی بر روی این تپه سکونت می‌کردند.[۴۶]
این مکان، اگرچه یک مکان تفریحی است، اما بیشتر یک بنای تاریخی است، یعنی چادر زدن و زباله ریختن در آنجا ممنوع است.
قلعه نقده
قلعه‌ای تاریخی در نقده که قدمتش به ۳ هزار سال پیش برمیگردد، در مرکز شهر نقده واقع شده‌است.
امکانات رفاهی قلعه عبارتنداز: آب آشامیدنی، شهربازی، چمن‌زار، فضای سبز، مکانی مخصوص برای ورزش‌های والیبال و فوتبال را می‌توان نام برد؛ همچنین در این قلعه موزه‌ای واقع شده‌است که تمام آثار باستانی‌هایی که در تپه حسنلو کشف شده‌است در آنجا قرار دارد؛ جام طلای حسنلو در موزه ارومیه نگهداری می‌شود.
شخصیت‌های مشهور نقده
شهر نقده به سبب مرکزیت شهرستان نقده، تاریخ دور و دراز دشت نقده و همچنین برخورداری از جمعیت بالا و تنوع قومیتی و مذهبی، زادگاه شخصیت‌های برجسته‌ای از هر دو قوم ترک و کرد در حوزه‌های مختلف بوده‌است. فهرست زیر نام برخی از شخصیت‌های برجسته و شناخته شده شهرستان نقده می‌باشد.
| نام شخصیت | حرفه | نام شخصیت | حرفه |
|---|---|---|---|
| محمد اوراز | ورزشکار و کوهنورد | فتاح عبدلی | فعال سیاسی |
| احمد اصغری مهرآبادی | سیاستمدار و مدیر ارشد اجرایی | لقمان ستوده | ژورنالیست و داروساز |
| کامیل احمدی | مردم‌شناس و پژوهشگر اجتماعی | محمدرضا آزادی | بازیکن فوتبال |
| نقی‌خان بوزچلو | فعال حوزه تعلیم و تربیت | علی اکبر غفوری | هنرمند و خوش‌نویس |
| رسول پورزمان | سیاستمدار | ||
| عاقل حبیبیان | ورزشکار و قایقران روئینگ | مسعود ناصری | محقق، نویسنده و دانشمند |
| علی زنجانی حسنلوئی | نماینده شهر | مصطفی هجری | فعال سیاسی |
| یوسف قهرماپور | معلم، نویسنده و شاعر | عبدالکریم حسین‌زاده | سیاستمدار |
| امیر هوشنگ مهریار | روان‌شناس و استاد دانشگاه | احد رستمی | هنرمند و خوش‌نویس |
| محسن شادی | ورزشکار و قایقران روئینگ |
رود گادر
گادر نام رودی است در شمال غربی ایران که در جنوب غربی استان آذربایجان غربی قرار دارد. این رودخانه از کوه‌های غرب اشنویه سرچشمه گرفته و با طی مسافتی در حدود ۱۰۰ کیلومتر طول شهرستانهای اشنویه و نقده را می‌پیماید و سرانجام به دریاچه ارومیه می‌ریزد.[۴۷]
گادر از بلندی‌های مرزی کیله‌شین اشنویه در مرز کردستان عراق سرچشمه گرفته و از سه شاخه اصلی رود گادر و چم‌غلطان و اشنویه تشکیل یافته، پس از طی مسافتی به سوی خاور متوجه شده، از شهرهای نقده و محمدیار در دشت نقده گذشته و در جنوب شرقی بندر حیدرآباد از توابع شهرستان نقده وارد دریاچه اورمیه می‌شود.[۴۸]
ورزشکاران نامدار
محمد اوراز
محمد اوراز سال (۱۳۴۸) در شهرستان نقده به دنیا آمد؛ و کوهنورد نامدار کُرد بود، او پس از هومان آپرین، جلال چشمه قصابانی[۴۹] سومین فرد ایرانی محسوب می‌شود که به قله اورست صعود کرده‌است. توانایی او به حدی بود که به قله‌های بالای ۸۰۰۰ متر بدون کپسول اکسیژن صعود می‌کرده‌است.
سپس سال ۱۳۸۲، هنگام صعود به قله گاشربروم ۱ در پاکستان، محمد اوراز به همراه مقبل هنر پژوه بر اثر ریزش بهمن سقوط کردند؛ مقبل هنر پژوه سالم ماند ولی محمد اوراز پس از انتقال به بیمارستان شفا در اسلام‌آباد، پاکستان پس از ۲۰ روز در گذشت.[۵۰]
اعضای تیم به علت وقوع حادثه برای همنوردشان از ارتفاع ۷۸۰۰ متری اقدام به بازگشت و انتقال پیکر وی به پایین کردند؛ او را در کوه سلطان یعقوب روبه‌روی شهر نقده به خاک سپردند.[۵۱]
محمدرضا آزادی
محمدرضا آزادی (زادهٔ ۱۶ آذر ۱۳۷۸) در ایران، شهرستان نقده، او بازیکن فوتبال است که در پست مهاجم برای باشگاه فوتبال نساجی مازندران در لیگ برتر خلیج فارس بازی می‌کند.
محمدرضا آزادی فوتبال خود را از تیم فوتبال جوانان تراکتور سازی آغاز کرد.[۵۲] آزادی بعد از مدتی راهی تیم پایه‌های تراکتور سازی تبریز شد و فوتبال خود را به صورت جدی تر در این تیم دنبال کرد. وی پس از بازی فوق‌العاده ای که در تیم پایهٔ تراکتور سازی ارائه داد به درخواست یحیی گل محمدی به تیم بزرگسالان تراکتور سازی آمد و بدین صورت زندگی حرفه ای او آغاز شد.[۵۳][۵۴][۵۵]
محمدرضا آزادی در لیگ هفدهم ۱۳۹۷–۱۳۹۶ به تیم تراکتور سازی تبریز پیوست.[۵۶] آزادی به مدت ۳ سال برای تیم تراکتور سازی بازی کرد. وی در طول این سه سال ۵۰ بازی برای این تیم انجام داد و ۴ گل تأثیرگذار به ثمر رساند. آزادی در پایان لیگ نوزدهم و بعد از قهرمانی تراکتور سازی در جام حذفی، راهی کشور یونان شد.[۵۷]
آزادی برای تیم ملی فوتبال زیر ۲۳ سال ایران به میدان رفته و آمار ۹ بازی انجام داد و ۴ گل ملی در کارنامهٔ خود ثبت کرد.[۵۸]
محسن شادی
محسن شادی (متولد ۱۴ خرداد ۱۳۶۷، نقده)، آذربایجان غربی، پاروزن ایرانی است که مدال طلای قهرمانی زیر ۲۳ سال جهان و بازی‌های آسیایی را به دست آورده‌است.[۵۹]
وی اولین پاروزنی ایرانی است که موفق به کسب مدال در یک مسابقهٔ قهرمانی جهان و نیز مدال طلا در بازی‌های آسیایی شده‌است.[۶۰] وی در المپیک پکن در رشته پاروزنی تک‌نفره سبک‌وزن شرکت کرد[۶۱] و به مقام بیست‌وپنجم رقابت‌ها رسید و در المپیک ۲۰۱۲ لندن در رشته تک‌نفره سنگین‌وزن به مقام بیست و دوم دست یافت. شادی در بازی‌های آسیایی ۲۰۱۴ اینچئون به مقام قهرمانی رسید.[۶۲]
شادی در سال ۲۰۰۹ در مسابقات قهرمانی پاروزنی (روئینگ) زیر ۲۳ سال جهان و در مادهٔ تک‌نفره ویژه ورزشکاران سبک‌وزن (کمتر از ۷۰ کیلوگرم) موفق به کسب مدال طلا شد. او نخستین ورزشکار ایرانی است که در این رشته موفق به کسب مدال جهانی شده‌است. شادی در سال ۲۰۰۸ نیز در مسابقات زیر ۲۳ سال جهان در همین کلاس و در برندنبورگ آلمان به مقام نایب قهرمانی جهان دست یافته بود.[۶۳]
آنچه موجب معروفیت بسیار زیاد این ورزشکار شد وجود مچ‌بند سبز بر دستان وی چه در هنگام مسابقه و چه در هنگام اهدای مدال بود. برخی این دست‌بند سبز را نشانهٔ همبستگی با اعتراضات مردمی به نتایج انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ می‌دانند.[۶۴]
محسن شادی، در بازی‌های آسیایی گوانگ‌ژو، مدال طلا را در پاروزنی تک نفره سبک‌وزن بدست آورد.
عاقل حبیبیان
عاقل حبیبیان (زاده ۲۵ فروردین ۱۳۶۵ در نقده) قایقران روئینگ، تیم ملی قایقرانی مردان ایران بود.
حبیبیان در مسابقات قهرمانی روئینگ آسیا ۲۰۱۳ و مسابقات قهرمانی روئینگ آسیا ۲۰۱۵، ۲ مدال طلا به‌دست‌آورد.
همچنین وی در مسابقات قهرمانی روئینگ آسیا ۲۰۱۹، یک مدال برنز به‌دست‌آورد.[۶۵] وی پس از رقابت‌های فوق، پس از ۱۴ سال پوشیدن پیراهن تیم ملی، خداحافظی کرد. حبیبیان که اخیراً ازدواج کرده، دوری از خانواده را به عنوان یکی از دلایل خداحافظی خود مطرح کرد. دیگر دلیل خداحافظی وی این است که او در قایق سبک‌وزن هم تیمی ندارد و شانس کمی برای کسب سهمیه المپیک ۲۰۲۰ «دونفره سبک‌وزن» دارد.[۶۶][۶۷]
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ نام دیگر شهر نقده چیست؟ + تصاویر
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ «مشخصات شهرستان». وبگاه فرمانداری نقده. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ آگوست ۲۰۱۲.
- ↑ مختصات و ارتفاع
- ↑ «پیش‌شماره». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ دسامبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۳۱ ژانویه ۲۰۰۸.
- ↑ https://www.iribnews.ir/fa/news/3894565
- ↑ https://brilliancegil.ir/2022/05/17/هر-شهری-با-چه-شماره-ای-پلاک-گذاری-می-شود/
- ↑ https://bimeh.com/mag/car-license-plate/#پلاک_استان_آذربایجان_غربی
- ↑ https://www.cgie.org.ir/popup/fa/system/contentprint/72204
- ↑ اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: مؤسسه گیتاشناسی، ۱۳۸۳.
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ آذربایجان غربی در آینه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران - محمد رضا قلی زاد - با همکاری استانداری آذربایجان غربی - انتشارات حسام الدین چلبی - 1391 - صفحه 31
- ↑ https://www.cgie.org.ir/popup/fa/system/contentprint/72204
- ↑ https://mrbilit.com/mag/teppe-hasanlu/
- ↑ https://www.kurdipedia.org/default.aspx/documents/118264/default.aspx?lng=12&q=20220927091644436318
- ↑ https://www.mehrnews.com/news/3936071/تپه-حسنلو-میراث-دار-تمدن۸۰۰۰-ساله-جام-زرین-آمیخته-با-هنر-و-اسطوره
- ↑ https://mahshar.com/Iran-national-monuments/آذربایجان_غربی.html
- ↑ جام طلای حسنلو به نمایش عمومی درمیاید
- ↑ Dandamaev, M. A. (1989). The Culture and Social Institutions of Ancient Iran. Cambridge; New York City: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-32107-5.
- ↑ Dyson, Jr., Robert H. (1973). "Survey of Excavations in Iran 1971–72". Iran: Journal of the British Institute of Persian Studies. 11: 195. Retrieved 16 February 2015.
- ↑ Ellsworth, Amy. "Penn Museum Blog". Penn Museum. p. 20. Retrieved 12 October 2014.
- ↑ «تپه باستانی حسنلو». صدا و سیمای مرکز آذربایجان غربی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۹ مه ۲۰۲۱.
- ↑ فرهنگ عامه ایل قره پاپاق - یوسف قهرمان‌پور - یاز - صفحه ۴۴ - سال ۱۳۸۵
- ↑ دانشنامه اسلام
- ↑ Denise, N. The Kurds And the State: Evolving National Identity in Iraq, Turkey, And Iran: p.144–45. 2005. Siracuse University Press. "Free to discuss its political views, the KDPI came out of thirty years of clandestine existence and made public claims for political autonomy"; "Despite its criticisms of the regime, in its early post-revolutionary public discourses the KDPI called itself an authentically national and Iranian party" .
- ↑ McDowall, David. A Modern History of the Kurds. London: I.B. Tauris, 2000. p.269: So, 'autonomy' as uttered by the Kurds sounded like 'secession' in Tehran. For instance, when fighting began in Mariwan and Sanandaj over the land tenure dispute in July and August 1979, Prime Minister Bazargan concluded 'They [the Kurds] didn't simply want autonomy, they wanted to be separate from Iran', even though the Kurdish leadership had been careful to explain that its demand for autonomy held no such implication. Indeed, in Qasimlu's view 'it was reactionaries who shouted about secession. The Kurdish left wanted a constructive autonomy.' But Tehran's view of the Kurds was immovable: separatists they were and separatists they remained.
- ↑ Ward, R.S. Immortal: A Military History of Iran and its Armed Forces. 2009. pp.231: Wanting to weaken the clerics in Tehran, Fedayeen left ists and Iraq aided the Kurdish tribal leaders, who cooperated under the banner of the Kurdish Democratic Party of Iran (KDPI).
- ↑ McDowall, David. A Modern History of the Kurds. London: I.B. Tauris, 2000. p.269: Shi'i Kurds south of Sanandaj felt differently from their Sunni brethren concerning the Islamic revolution. Those of Kirmanshah province indicated they had no interest in autonomy.
- ↑ «قاسملو؛ رهبری که با حذف فیزیکی از خاطره‌ها نرفت». ایران اینترنشنال. ۲۰۱۹-۰۷-۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۵-۲۴.
- ↑ Iranian revolution: The Kurdish uprising (به انگلیسی), archived from the original on 6 October 2022, retrieved 2022-05-24
- ↑ «غلط‌واره جنگ ترک‌ها و کردها؛ درگیری در نقده». iranwire.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۵-۲۴.
- ↑ «غلط‌واره جنگ ترک‌ها و کردها؛ درگیری در نقده». iranwire.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۵-۲۴.
- ↑ Iranian revolution: The Kurdish uprising (به انگلیسی), archived from the original on 6 October 2022, retrieved 2022-05-24
- ↑ https://iranwire.com/fa/features/42243/
- ↑ «غلط‌واره جنگ ترک‌ها و کردها؛ درگیری در نقده». iranwire.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۵-۲۴.
- ↑ Iranian revolution: The Kurdish uprising (به انگلیسی), archived from the original on 6 October 2022, retrieved 2022-05-24
- ↑ «BBC World Service - Witness History, Iranian revolution: The Kurdish uprising». BBC (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۵-۲۴.
- ↑ http://haje.ir/newsdetails.aspx?itemid=2304
- ↑ «تاریخچهٔ شهرستان». وبگاه فرمانداری نقده. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۱ آگوست ۲۰۱۲.
- ↑ جلایی‌پور، حمیدرضا (۱۳۸۳)، دولت پنهان، بررسی جامعه‌شناختی عوامل تهدیدکننده جنبش اصلاحات (۱۳۷۹–۱۳۷۸)، تهران: طرح نو، ص. ۲۲۸
- ↑ Familiar Faces in Unfamiliar Places
- ↑ «The Jews of Iran in the Nineteenth Century». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ نوامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۶ نوامبر ۲۰۱۴.
- ↑ «ارس تبار». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژوئن ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۵ مارس ۲۰۲۱.
- ↑ http://arktourism.ir/1393/11/تفرجگاه-هفت-چشمه[پیوند مرده].html
- ↑ http://urmia.irib.ir/-/تیوپ-سواری-در-پیست-یئددی[پیوند مرده] گؤز-نقده
- ↑ https://soltansafar.com/NaghadehAttractions/Attraction4058.html
- ↑ https://anyja.ir/magazineDetail/1190
- ↑ https://mrbilit.com/mag/teppe-hasanlu/
- ↑ https://www.mehrnews.com/news/5347680/قصه-پرغصه-تاراج-رودخانه-گدار-آتشی-زیر-خاکستر-نهان-است-هنوز
- ↑ https://www.kurdpress.com/news/21791/زخم-های-عمیق-رودخانه-گادر
- ↑ http://www.everesthistory.com/everestsummits/summits90.htm#1
- ↑ «مرگ نخبگان کوهنوردی، از جلال رابوکی تا آیدین بزرگی». رادیو فردا. ۴ مرداد ۱۳۹۲.
- ↑ «مرگ نخبگان کوهنوردی، از جلال رابوکی تا آیدین بزرگی». رادیو فردا. ۴ مرداد ۱۳۹۲.
- ↑ «بیوگرافی محمدرضا آزادی بازیکن استقلال». پایگاه خبری افکارنیوز. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۹-۰۸.
- ↑ «بیوگرافی محمدرضا آزادی؛ جوانترین گلزن تاریخ باشگاه تراکتور». تراکتورسازی. ۲۰۲۰-۰۱-۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۹-۰۸.
- ↑ https://web.archive.org/web/20170823040324/http://90tv.ir/news/409199/%D8%AA%D8%B9%D9%88%DB%8C%D8%B6%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%86%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2%D8%9B-193-%D8%B3%D8%A7%D9%84. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲ دسامبر ۲۰۱۷. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://web.archive.org/web/20171203013830/http://www.tractor-club.com/players/profile/351. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ دسامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲ دسامبر ۲۰۱۷. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ «محمد رضا آزادی». متافوتبال. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۹-۰۸.
- ↑ «محمدرضا آزادی با تراکتور فسخ کرد». snn.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۹-۰۸.
- ↑ «محمد رضا آزادی». متافوتبال. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۹-۰۸.
- ↑ https://www.pana.ir/news/1310076
- ↑ https://www.starbino.com/38710/بیوگرافی-محسن-شادی.html
- ↑ http://www.alef.ir/content/view/28955 بایگانی‌شده در ۱۱ اوت ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine سایت خبری الف/اسامی ورزشکاران اعزامی ایران به المپیک
- ↑ https://www.borna.news/بخش-استان-ها-11/1404450-محسن-شادی-نقده-رئیس-هیات-قایقرانی-آذربایجان-غربی-انتخاب-شد
- ↑ «محسن شادی موفقیتی تاریخی برای ایران کسب کرد». بی‌بی‌سی فارسی. ۲۷ ژوئیه ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۸ ژوئیه ۲۰۰۹.
- ↑ پرس تی وی دست پاروزن ایرانی را از مچ قطع کرد! بایگانی‌شده در ۳۱ ژوئیه ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine سایت خبری تحلیلی عصر ایران
- ↑ «مدال آسیا بر سینه تمام ملی‌پوشان روئینگ ایران». سایت فدراسیون قایقرانی جمهوری اسلامی ایران. ۵ آبان ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ اکتبر ۲۰۱۹.
- ↑ «عاقل حبیبیان از دنیای قهرمانی خداحافظی کرد». خبرگزاری فارس. ۵ آبان ۱۳۹۸.[پیوند مرده]
- ↑ «حبیبیان از تیم ملی روئینگ خداحافظی کرد». خبرگزاری تسنیم. ۵ آبان ۱۳۹۸.