استان آذربایجان غربی

یکی از استان‌های ایران
(تغییرمسیر از آذربایجان غربی)

استان آذربایجان غربی یکی از ۳۱ استان ایران است، که در شمال غربی ایران قرار دارد و مرکز آن شهر ارومیه است. آذربایجان غربی تنها استان هم‌مرز با کشور ترکیه است.

آذربایجان غربی
Map
موقعیت استان آذربایجان غربی در ایران
مختصات:
کشور ایران
منطقهمنطقه ۳
مرکزارومیه
تعداد شهرستان‌ها۱۹
مدیریت
 • استاندارمحمدصادق معتمدیان
 • نمایندگان در مجلس شورای اسلامی۱۲ نماینده
 • نمایندگان در مجلس خبرگان رهبریدیرباز، شبستری، علی‌اکبر قریشی
 • نماینده ولی‌فقیهسیدمهدی قریشی
مساحت
 • کل۳۷۴۳۷ کیلومتر مربع (۱۴۴۵۵ مایل مربع)
 (دوازدهم)
جمعیت
 • کل۳٬۲۶۵٬۲۱۹ (ششم)
 • تراکم۸۷/کیلومتر مربع (۲۳۰/مایل مربع)
منطقه زمانیIRST (گرینویچ+۳:۳۰)
 • تابستانی (DST)IRDT (گرینویچ+۴:۳۰)
زبان‌های اصلیفارسی (رسمی)
ارمنی[۲]
آرامی نو آشوری[۳]
ترکی آذربایجانی[۴]
کردی
شاخص توسعه انسانی (۲۰۱۸)۰٫۷۵۸[۵]
بالا (بیست و ششم)
وبگاه

پیشینه تاریخی

از نظر تاریخی، تاریخ باستانی آذربایجان با تاریخ قوم ماد درآمیخته‌است. قوم ماد پس از مهاجرت به ایران آرام آرام بخش‌های باختری ایران از جمله آذربایجان را تصرف کردند. هم‌زمان با این دوران دولت‌هایی در اطراف آذربایجان وجود داشت که از آن جمله می‌توان به دولت آشور در شمال میانرودان، دولت هیتی در آسیای صغیر، دولت اورارتو در بخش‌های شمال و شمال غرب، اقوام کادوسی در خاور و کاسیان در حوالی کوه‌های زاگرس اشاره کرد. در دوران جانشینان اسکندر مقدونی، آذربایجان به ماد کوچک معروف شد که آذربایجان را دربرداشت و ماد بزرگ که مشتمل بر شهرهای کهن همدان، ری، اصفهان و کرمانشاه بود. قابل ذکر است که ماد کوچک نیز به برزخ مادی در بین یونانیان و رومیان معروف بود.

گروهی بر این باورند که نام آذربایجان گرفته شده از «آذرآبادگان» (آذربدگان نگهبان آتشین) و به معنی سرزمین آتش است. بزرگ‌ترین آتشکده‌های زرتشتی در این منطقه بوده‌است که آذرگشنسپ نامیده می‌شود که ویرانه‌های آن امروزه به نام تخت سلیمان در بخش تخت سلیمان شهرستان تکاب قابل دیدن است. گروهی دیگر ریشه نام گذاری آذربایجان را مربوط به وجود سرداری به نام آتورپات یا اتروپاد می‌دانند. اینان بر این باورند که که پس از چیره شدن اسکندر مقدونی بر ایران، سردار آتورپات در آذربایجان ظهور کرد و از اشغال آن توسط یونانیان جلوگیری کرد. از آن به بعد این سرزمین به نام آتورپاتگان شناخته شد. حکومت جانشینان آتورپات در آذربایجان در زمان اشکانیان نیز ادامه یافت و این منطقه توانست کماکان استقلال درونی خود را در چهارچوب دولت اشکانی حفظ کند. سرانجام اردشیر بابکان بنیان‌گذار پادشاهی ساسانی بر حکمرانان محلی آذربایجان چیرگی یافت و آن را به صورت یک ایالت غیر موروثی اداره نمود.

جغرافیا

استان آذربایجان غربی در شمال‌غربی ایران قرار گرفته و از شمال به جمهوری آذربایجان و ترکیه، از مغرب به ترکیه و عراق، از شرق به استان آذربایجان شرقی و استان زنجان و از جنوب به استان کردستان محدود است. مساحت استان برابر ۳۷٫۰۵۹ کیلومتر مربع است که سیزدهمین استان بزرگ کشور محسوب می‌شود و ۲٫۲۵ درصد مساحت کل کشور را تشکیل می‌دهد. جمعیت استان آذربایجان غربی طبق سرشماری سال ۱۳۹۵، ۳٬۲۶۵٬۲۱۹ نفر است که ۴٫۰۸ درصد جمعیت کل کشور را در خود جای داده‌است و از این لحاظ هشتمین استان پرجمعیت کشور به‌شمار می‌آید.

ناهمواری‌ها

سراسر مرز استان با ترکیه و عراق از کوه‌های مرتفع دیوارمانندی از شمال به جنوب کشیده شده‌است که منبع چشمه‌های آب فراوان هستند.

حوزه‌های آبریز

  1. دریاچه ارومیه
  2. رود ارس
  3. رود زاب کوچک

آب‌های معدنی

  1. ایستی سو شوط؛ در نزدیکی شهر شوط.
  2. ایستی سو: در نزدیکی گردنه قوشچی.
  3. آب گرم محال باراندوز: در نزدیکی قریهٔ هفت‌آباد ارومیه.
  4. آب معدنی کوه زنبیل: در کنار دریاچهٔ ارومیه.
  5. آب معدنی دریک: که بسیار گوارا بوده و در روستای دریک سلماس قرار دارد.
  6. آب معدنی کانی گراوان: در روستای کانی گویز در نزدیکی شهر رَبَط، فاصلهٔ ۲ کیلومتری
  7. آب معدنی شیخ معروف: در جاده نقده-مهاباد.

بلندی‌ها

  1. رشته‌کوه‌های مرزی ترکیه و عراق
  2. کوه اورین
  3. گردنهٔ قوشچی
  4. کوه‌های باستان
  5. کوه بینار شهرستان ارومیه
  6. کوه قندیل
  7. کوه حاجی ابراهیم
  8. کوه طرغه
  9. کوه سلطان یعقوب

رودخانه‌ها

جنگل‌ها

جنگل‌های طبیعی استان، هرچند که در قسمت‌هایی از پیرانشهر و مهاباد وجود دارد، ولی مناطق وسیع جنگلی در سردشت قرار گرفته‌است که مساحت آن را بین ۶۰ تا ۸۰ هزار هکتار تخمین می‌زنند. کل مساحت جنگل‌های مصنوعی در استان به ۳۲۰ هکتار در قطعات متفاوت می‌رسد.

مردم‌شناسی

بخشی از این استان را مردم آذربایجانی[۷][۸] تشکیل می‌دهند[۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸] و بخشی دیگر را مردم کُرد[۱۹][۲۰][۲۱][۲۰][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶] تشکیل می‌دهند؛ همچنین اقلیت‌های آشوری و ارمنی هم در استان ساکن هستند.[۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۲۰][۳۱][۳۲][۲۴][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱]

در استان آذربایجان غربی علاوه بر زبان‌های ترکی آذربایجانی[۴۲] و کردی[۱۹] عده‌ای از مردم نیز به زبان‌های ارمنی[۲] و آرامی نو آشوری سخن می‌گویند.[۳]

موقعیت اقتصادی اجتماعی

این استان یکی از مناطق مستعد کشاورزی است. علاوه بر این وجود ایلات و عشایر در دامداری استان نقش قابل توجهی دارد. این استان از نظر اکتشاف و بهره‌برداری منابع معدنی نسبت به سایر استانها در وضع مطلوبی قرار ندارد. بررسی ترکیب کارگاه‌های موجود استان نیز نشان می‌دهد که دو گروه صنعتی کانیهای غیرفلزی و غذایی - داروئی در بین سایر صنایع بالاترین تعداد میزان اشتغال را دارد. از جمله معادن این استان می‌توان به معادن مصالح و سنگ‌های ساختمانی، گرانیت، میکا، زرنیخ، تالک، تراورتن، طلا، خاک نسوز و پوکه معدنی اشاره کرد.

استانداری

 
استان آذربایجان غربی در استان چهارم، دوره پهلوی

طبق قانون مصوب ۱۶ آبان ۱۳۱۶ تقسیمات کشوری، ارومیه-با نام قبلیش، رضائیه-در استان شمال غرب قرار گرفت. در سوم بهمن همان سال آذربایجان شرقی و غربی از یکدیگر جدا شده و ارومیه جزو استان چهارم قرار گرفت. از سال ۱۳۴۴ این استان با نام آذربایجان غربی شناخته می‌شود. در سال ۱۳۴۴ قسمت‌هایی از نواحی جنوبی منطقهٔ کردنشین (بوکان) از این استان جدا گردید و به استان کردستان الحاق شد.

شهرستان‌های استان

استان آذربایجان غربی در سال ۱۳۹۵ دارای ۱۹ شهرستان، ۴۲ بخش، ۴۲ شهر، ۱۰۹ دهستان و ۳۷۲۸ آبادی است و مرکز آن شهر تاریخی ارومیه بوده‌است. از لحاظ وسعت و جمعیت شهرستان ارومیه بزرگ‌ترین و پر جمعیت‌ترین و شهرستان چهاربرج کوچک‌ترین و شهرستان باروق کم جمعیت‌ترین شهرستان‌های استان هستند.[۴۳]

 
نقشه استان آذربایجان غربی به تفکیک دهستان

آمار شهرستان‌های این استان در سال ۱۳۹۰ بدین قرار است:

شهرستان‌های استان آذربایجان غربی
نام‌شهرستان جمعیت (۱۳۹۰)[۴۴] رتبه‌جمعیت درصدباسوادی (۱۳۸۵) رتبه‌باسوادی (۱۳۸۵) مساحت کیلومتر مربع[۴۵] میزان شهرنشینی[۴۶] رتبه‌مساحت
شهرستان ارومیه ۹۶۳٬۷۳۸ ۱ ۷۳٫۵ ٪ ۱ ۵٬۲۵۱ ۶۸/۴۲٪ ۲
شهرستان اشنویه ۷۰٬۰۳۰ ۱۳ ۶۱٫۳ ٪ ۱۲ ۱٬۱۹۳ ٪ ۵۱/۳۱ ۱۳
شهرستان بوکان ۲۲۴٬۶۲۸ ۴ ۶۸٫۶ ٪ ۶ ۲٬۵۴۱ ٪ ۷۴/۲۵ ۶
شهرستان پیرانشهر ۱۲۳٬۶۳۹ ۷ ۶۰٫۸ ٪ ۱۳ ۲٬۲۵۹ ٪ ۵۲/۵۸ ۸
شهرستان تکاب ۷۸٬۱۲۲ ۱۲ ۶۶٫۲ ٪ ۱۰ ۲٬۵۲۳ ٪ ۵۳/۵۳ ۷
شهرستان خوی ۳۵۴٬۳۰۹ ۲ ۶۹٫۹ ٪ ۴ ۵٬۵۶۱ ٪ ۵۸/۳۴ ۱
شهرستان چالدران ۴۶٬۳۹۸ ۱۵ ۵۹٫۳ ٪ ۱۵ ۱٬۹۷۵ ٪ ۳۵/۹۵ ۱۱
شهرستان چایپاره ۴۳٬۲۰۶ ۱۶ -- ٪ -- -- -- --
شهرستان شوط ۵۲٬۵۱۹ ۱۴ ۷۰٪ ۱۴ ۹۳۱ ۵۰٪ ۱۷
شهرستان پلدشت ۴۲٬۰۷۱ ۱۷ -- ٪ -- -- -- --
شهرستان سردشت ۱۱۱٬۵۹۰ ۹ ۶۲٫۹ ٪ ۸ ۱٬۴۱۱ ٪ ۴۷/۷۹ ۱۲
شهرستان سلماس ۱۹۲٬۵۹۱ ۶ ۶۷٫۸ ٪ ۹ ۲٬۵۴۴ ٪ ۴۸/۸۷ ۵
شهرستان شاهین‌دژ ۹۱٬۱۱۳ ۱۰ ۶۶٫۴ ٪ ۱۱ ۲٬۱۴۴ ٪ ۴۹/۰۶ ۱۰
شهرستان ماکو ۸۸٬۸۶۳ ۱۱ ۶۸٫۳ ٪ ۷ ۴٬۳۳۵ ٪ ۴۵/۴۹ ۳
شهرستان مهاباد ۲۸۰٬۵۲۹ ۵ ۶۹٫۴ ٪ ۲ ۲٬۵۹۲ ٪ ۶۷/۵۴ ۴
شهرستان میاندوآب ۲۶۰٬۶۲۸ ۳ ۷۰٫۵ ٪ ۳ ۲٬۲۳۳ ٪ ۵۱/۰۱ ۹
شهرستان نقده ۱۲۱٬۶۰۲ ۸ ۷۰٫۸ ٪ ۵ ۱٬۰۵۰ ٪ ۶۸/۷۵ ۱۴
شهرستان چهاربرج ۲۶٬۲۱۹ ۱۸ -- ٪ -- -- -- ۱۹
شهرستان باروق ۲۲٬۳۸۵ ۱۹ -- ٪ -- -- -- ۱۸

مناطق دیدنی

رودها

رودهای استان آذربایجان غربی
نام رود محل جریان مقصد طول (کیلومتر)
زرینه رود شاهین دژ، باروق، میاندوآب، چهاربرج دریاچه ارومیه ۲۳۰ طولانی‌ترین
زاب بریسو پیرانشهر - سردشت آبریز زاب ۲۱۸
رود ارس مرز ماکو رود کورا (جمهوری آذربایجان) -
رود زنگمار ماکو - شوط رود ارس ۱۰۳
ساری سو ماکو- شوط رود ارس ۱۳۰
رود آق چایپاره رود ارس ۱۰۹
رود قطور خوی رود ارس ۱۴۵
مهابادرود (چۆم مهاباد) مهاباد دریاچه ارومیه ۹۲٫۵
رود ساروق تکاب زرینه‌رود ۶۶٬۲
رود اجیرلی باروق زرینه‌رود -
هاچه سو شاهین دژ زرینه‌رود -
رود لیلان ملکان - میاندوآب زرینه‌رود -
سیمینه‌رود بوکان، میاندوآب دریاچه ارومیه ۱۳۹
خلیفان بوکان سیمینه رود -
رود زولا سلماس دریاچه ارومیه ۸۰٫۵
رود نازلو ارومیه دریاچه ارومیه ۹۲٫۵
شهرچای ارومیه دریاچه ارومیه ۷۲٫۵
رود براندوز ارومیه دریاچه ارومیه ۶۷٫۵
رود گادر (محمدیار) نقده دریاچه ارومیه ۱۰۰
رود روضه ارومیه دریاچه ارومیه ۶۰
رود آواچار پیرانشهر آبریز زاب ۶۲
رود لاوین پیرانشهر آبریز زاب ۴۹
چم زاب گرژال سردشت آبریز زاب ۹۵

جستارهای وابسته

پانویس

  1. [https://irandataportal.syr.edu/census/census-2016}}
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ Amurian, A.; Kasheff, M. "ARMENIANS OF MODERN IRAN". Encyclopedia Iranica. Retrieved 25 July 2021.
  3. ۳٫۰ ۳٫۱ Macuch, R. "ASSYRIANS IN IRAN i. The Assyrian community (Āšūrīān) in Iran". Encyclopedia Iranica. Retrieved 25 July 2021.
  4. خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام Anonby2019 وارد نشده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  5. "Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab". hdi.globaldatalab.org (به انگلیسی). Retrieved 2018-09-13.
  6. نقشه راهنمایی استانهای آذربایجان شرقی - غربی و اردبیل، سازمان جغرافیائی و کارتوگرافی گیتاشناسی
  7. طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی){گزارش}:استان آذربایجان غربی/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۶-۳۶-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱
  8. https://int.urmia.ac.ir/en/About-Urmia
  9. «معرفی شهر ماکو» مسافر سلام
  10. معرفی شهر ماکو سایت گردشگری ایران
  11. http://www.araznews.ir/ماکو-يا-مادکوه-شاهدي-از-تمدن-بزرگ-ماد/
  12. https://charbzaban.com/مهاجرت-توریست/آشنایی-با-ماکو.html
  13. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ دسامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۰ اوت ۲۰۱۲.
  14. [۱][پیوند مرده]
  15. [۲]
  16. ، Orūmīyeh.
  17. Kjeilen، Orumiyeh.
  18. http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/4884
  19. ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ وزارت کشور بایگانی‌شده در ۱۵ آوریل ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine، استانداری آذربایجان غربی. معاونت برنامه‌ریزی. بازدید: مارس ۲۰۱۰.
  20. ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ ۲۰٫۲ KURDISH TRIBES
  21. اسکندری‌نیا، ابراهیم. ساختار سازمان ایلات و شیوة معیشت عشایر آذربایجان غربی. بندرانزلی: 1366، ص 52-62؛ توحدی، کلیم‌الله. حرکت تاریخی کرد به خراسان. مشهد: 1364، ص 2/176-177؛ لطفی پاشا. تواریخ العثمانی. استانبول: 1341ق، ص 323؛ نیز نک: سومر، فاروق. نقش ترکان آناتولی در تشکیل و توسعة دولت صفوی. ترجمة احسان اشراقی، محمدتقی امامی، تهران: 1371، ص 94-95. اسکندری‌نیا، ابراهیم. همان. ص 130. سرشماری اجتماعی، اقتصادی عشایر کوچنده 1377، جمعیت عشایری دهستان‌ها. تهران: 1378، ص 23، 27-28. اسکندری‌نیا، ابراهیم. همان‌جا. سرشماری اجتماعی، اقتصادی عشایر کوچنده 1377، نتایج تفصیلی. تهران: 1378، ص 15. اسکندری‌نیا، ابراهیم. همان. ص 132.
  22. منابع: پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی سال پنجاه و دوم پاییز و زمستان 1398 شماره 2 doran_County
  23. منصورینام=مسعود (زمستان ۱۳۸۱). «بررسی مقایسه ای زمینه‌های تولید در گروه‌های عشایری و گرایش آنان به تغییر و تحول در شیوه تولیدی عشایری؛ مطالعه موردی ایل جلالی شمال غرب کشور». علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز (با همکاری گروه اقتصادی دانشگاه ارومیه). پیاپی ۳۷. ۱۹ (۱).
  24. ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ اسکندری نیا، ابراهیم: ساختار و سازمان ایلات و شیوه معیشت عشایر آذربایجان غربی
  25. «فرمانداری شاهین دژ - ترکیب جمعیتی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ اوت ۲۰۱۲.
  26. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۸.
  27. رزم‌آرا، حاجعلی (۱۳۳۰)، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها)؛ جلد ۴: استان ۳ و ۴ آذربایجان، تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی کشور، انتشارات دایره جغرافیائی ستاد ارتش.
  28. Doerfer، AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish.
  29. Kjeilen، Tore. «Orumiyeh - LookLex Encyclopaedia». looklex.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۴-۱۸.
  30. اسکندری‌نیا، ابراهیم. ساختار سازمان ایلات و شیوة معیشت عشایر آذربایجان غربی. بندرانزلی: 1366، ص 52-62؛ توحدی، کلیم‌الله. حرکت تاریخی کرد به خراسان. مشهد: 1364، ص 2/176-177؛ لطفی پاشا. تواریخ العثمانی. استانبول: 1341ق، ص 323؛ نیز نک: سومر، فاروق. نقش ترکان آناتولی در تشکیل و توسعة دولت صفوی. ترجمة احسان اشراقی، محمدتقی امامی، تهران: 1371، ص 94-95. اسکندری‌نیا، ابراهیم. همان. ص 130. سرشماری اجتماعی، اقتصادی عشایر کوچنده 1377، جمعیت عشایری دهستان‌ها. تهران: 1378، ص 23، 27-28. اسکندری‌نیا، ابراهیم. همان‌جا. سرشماری اجتماعی، اقتصادی عشایر کوچنده 1377، نتایج تفصیلی. تهران: 1378، ص 15. اسکندری‌نیا، ابراهیم. همان. ص 132.
  31. منابع: پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی سال پنجاه و دوم پاییز و زمستان 1398 شماره 2 doran_County
  32. منصورینام=مسعود (زمستان ۱۳۸۱). «بررسی مقایسه ای زمینه‌های تولید در گروه‌های عشایری و گرایش آنان به تغییر و تحول در شیوه تولیدی عشایری؛ مطالعه موردی ایل جلالی شمال غرب کشور». علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز (با همکاری گروه اقتصادی دانشگاه ارومیه). پیاپی ۳۷. ۱۹ (۱).
  33. ، Orūmīyeh.
  34. Kjeilen، Orumiyeh.
  35. http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/4884
  36. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ دسامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۰ اوت ۲۰۱۲.
  37. [۳][پیوند مرده]
  38. [۴]
  39. «ارومیه سرزمین تفاهم و همزیستی مسالمت‌آمیز». شهرداری ارومیه. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۱ دسامبر ۲۰۱۳.
  40. ، Orūmīyeh.
  41. «فرمانداری پلدشت». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ آوریل ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۳ اوت ۲۰۱۲.
  42. خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام ReferenceA وارد نشده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  43. https://www.ostan-ag.gov.ir/fa/wagov/etelaatomomiostan
  44. «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۰». درگاه ملی آمار ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۵.
  45. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱۴ سپتامبر ۲۰۰۷.
  46. «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۸۵». درگاه ملی آمار ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ نوامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۵.

پیوند به بیرون