کلاه نمدی (پوشش محلی)

یک مرد ماد با کلاه نمدی گرد در کاخ آپادانای تخت جمشید

یک مرد لک اهل استان لرستان با کلاه نمدی

کلاه نمدی کلاهی است که مردان لر، لک، بختیاری، قشقایی، تنگسیر، ممسنی‌ها، مردان دشتستان و تنگستان و بسیاری دیگر از اقوام ایرانی آن را بر سر می‌گذارند. نَمَدِ این کلاه تهیه شده از پشم گوسفند است که با ایجاد فشار، حرارت و رطوبت و قرار دادن در قالب درست می‌شود. کلاه نمدی در اندازه‌های مختلف و در رنگهای متنوع (بسته به فرهنگ هر قوم، ایل و طایفه) درست می‌شود.

پیشینه تاریخی

کلاه نمدی ریشه در ایران باستان و برخی از تمدنهای همجوار ایران دارد. قدیمی‌ترین نقش برجسته از کلاه نمدی مربوط به آنوبانی‌نی پادشاه لولوبی‌ها در سرپل ذهاب در استان کرمانشاه است. این نقش برجسته که حاکم لولوبی‌ها را با کلاه نمدی نشان می‌دهد قدمتی نزدیک به ۵۰۰۰ سال دارد. همچنین، در نقش‌برجسته‌ی هومبان-هلتش-سوم آخرین پادشاه ایلامی این کلاه گرد نمدی مشاهده شده است. در نقوش برجسته تخت جمشید مردان قوم ماد با کلاه نمدی گِرد به تصویر کشیده شده‌اند.

طرح‌ها

کلاه نمدی طرح‌های مختلفی دارد. از این طرح‌ها می‌توان به کلاه نمدی نیمه گِرد متوسط (مرسوم در میان اقوام لر، لک، بختیاری، ایلات ممسنی، ثلاثی، مینجابی، مردان دشتستان و تنگستان و برخی از طوایف کرد زبان استان کرمانشاه)، نوک تیز کوتاه و کلاه نمدی کج (مرسوم در میان ایل زنگنه)، کلاه نمدی با طرح تاج ساسانی (مرسوم در بین قشقایی‌ها و ایل شاهسوند)، کلاه نمدی بلند (مرسوم در میان مردان شیراز، تهران و مناطق مرکزی ایران در پیش از تشکیل دولت مدرن در ایران)، کلاه گرد کوتاه (مرسوم در میان مردان همدان، برخی از طوایف استان کرمانشاه، مردان منطقه دیلمان، مازنی‌ها و گلیکها) و کلاه نمدی مخروطی بلند و چین دار (مرسوم در میان ایزدیان منطقه شنگال در کشور عراق) و … اشاره کرد.

رنگ‌ها

کلاه‌های نمدی علاوه بر اینکه به لحاظ ساختار و اندازه متنوع اند، دارای رنگهای مختلف نیز می‌باشند. کلاه نمدی مشکی غالباً در میان مردان ایل بختیاری در مناطق مسجد سلیمان، چهارمحال و بختیاری و روستاهای اطراف اصفهان مرسوم است. کلاه نمدی گرد متوسط به رنگ مشکی حتی در گذشته در میان مردان ایل کلهر از ایلات کرد زبان کرمانشاه نیز مرسوم بوده‌است. کلاه سفید و نیمه گرد با اندازه متوسط معمولاً کلاه مردان لک در استانهای کرمانشاه و لرستان بوده‌است و در گذشته مردم کرمانشاه از لکها به عنوان کلاه سفیدها یاد کرده‌اند. کلاه نمدی قهوه ای رنگ غالباً در میان مردان عشایر در استان همدان، دیلمان، مردان گلیک و مازنی مرسوم بوده‌است. رنگ کلاه مردان بوشهر، دشتستان و تنگستان، قشقایی‌ها و ممسنی‌ها نیز غالباً به رنگ کرمی و خاکستری است. ایزدیان منطقه شنگال نیز در برخی از مراسمهای آیینی از کلاه مخروطی بلند و چین دار که قهوه ای رنگ است استفاده می‌کنند.

کلاه نمدی در تصوف

فرهنگ کلاه نمدی، به اقوام و تیرهای مختلف خلاصه نمی‌شود، در گذشته و حال، استفاده از کلاه نمدی به بخشی از پوشش اعتقادی برخی از فرقه‌های تصوف هم تبدیل شده و برخی از دراویش، صوفیان و قلندران نیز از کلاه نمدی استفاده می‌کنند که بر روی کلاه نمدی متصوفه بعضاً اشعاری عرفانی و غالباً نام امام اول شیعیان نقش بسته‌است. کلاه نمدی اهل طریقت معمولاً سفید رنگ و بلند است تا سازنده کلاه بتواند نقوش، کلامها، اشعار و عنوانهای مورد علاقه درویش را روی آن بنویسد یا گل‌دوزی کند. برخی از دراویش هم از کلاه نمدی مشکی استفاده می‌کنند که برای نوشتن اشعار بر روی کلاه از رنگ طلایی و زرین استفاده می‌شود.

قطعه ای ادبی در وصف کلاه نمدی اهل تصوف:

درویشم و گِدا و برابر نمی‌کنم

پشمین کلاهِ خویش به صد تاجِ خُسروی

کلاه نمدی در ادبیات ایران

ابوالقاسم فردوسی شاعر فارسی‌زبان ایرانی در بخشهایی از شاهنامه به کلاه نمدی اشاره کرده:

به ایران زِ هر سو که رفت آگهی

بینداخت هر کس کلاه مهی

در سوگواری رستم برای سهراب:

همه جامه کرده کبود و سیاه

همه خاک بر سر به جای کُلاه

جستارهای وابسته

کلاه نمدی