احمد سنجر

احمد سنجر (نام کامل: معز الدنیا و الدین عدودالدوله ابوالحارث احمد سنجر بن ملکشاه) (متولد ۱۰۸۵ - درگذشته ۸ مه ۱۱۵۷) فرمانروای سلجوقی خراسان از سال ۱۰۹۷ تا ۱۱۱۸، که نهمین سلطان امپراتوری سلجوقی شد و تا زمان مرگش در سال ۱۱۵۷ بر آن حکومت کرد. سلطان سنجر را واپسين سلطان مقتدر سلجوقی می‌دانند.

احمد سنجر
حاکم خراسان
سلطنت	۱۰۹۷–۱۱۱۸ میلادی
پیشین	ارسلان ارغون
جانشین	فتح قراختاییان
سلطان امپراتوری سلجوقی
سلطنت	۱۱۱۸–۱۱۵۷ میلادی
پیشین	محمود دوم
جانشین	داود
سلطنت	۵۱۱_۵۵۲ قمری
زاده	۴۷۹ قمری ۱۰۸۵ سنجار
درگذشته	۱۴ ربیع‌الاول ۵۵۲ ۸ مه ۱۱۵۷ میلادی مرو
آرامگاه	آرامگاه سلطان احمد سنجر
هم‌نشین	ترکان خاتون روسودان
فرزند(ان)	شاهدخت ماهی الملک شاهدخت امیر سیتی خاتون شاهدخت گوهر خاتون
نام کامل نام عربی: مُعِزالدّین (کوچکی), عددالدولة کنیه: ابوالحارث نام کوچک: احمد لقب: سنجر
خاندان	سلجوقیان
پدر	ملکشاه یکم
مادر	تاج الدین خاتون

ابتدای زندگی

سنجر در حدود ۱۰۸۶ در سنجار، شهری واقع در شمال غربی عراق متولد شد. اگرچه منابع اولیه بیان می‌کنند که نام او بر اساس زادگاهش بوده است (راوندی، ص ۱۸۵؛ ابن الجوزی، هجدهم، ص ۱۶۱) اما باسورث خاطرنشان می‌کند «سنجر» یک نام ترکی است که به معنای «کسی که سوراخ می‌کند»، «کسی که رخنه می‌کند» است. سنجر پسر ملکشاه یکم بود و در جنگ‌های جانشینی علیه سه برادرش به نام‌های محمود یکم، برکیارق، محمد یکم و برادرزاده‌اش ملکشاه دوم (فرزند برکیارق) شرکت داشت. در سال ۱۰۹۶ به او استان خراسان داده شد تا تحت فرمان برادرش محمد یکم حکومت کند. طی چند سال بعد احمد سنجر با پایتختی در نیشابور فرمانروای بیشتر ایران شد.

حکومت خراسان

او در سال ۱۱۰۲ تهاجم کاشغریان را دفع کرد و جبرئیل ارسلان خان را در نزدیکی ترمذ کشت. در سال ۱۱۰۷ به قلمرو حکومت غوریان حمله کرد و عزالدین حسین را اسیر کرد، اما بعداً در ازای خراج او را آزاد کرد.

سنجر دست به لشکرکشی بر علیه اسماعیلیان زد تا آنان را در ایران از بین ببرد. وی آنان را با موفقیت از تعدادی از سنگرهای خود از جمله قهستان و طبس بیرون راند. با این حال، حکایتی نشان می‌دهد که سنجر در مسیر رسیدن به سنگر آنها در الموت، یک روز از خواب بیدار شد و خنجری را در کنار خود یافت و یادداشتی از حسن صباح را زیر خنجر مشاهده کرد مبنی بر اینکه او (حسن) صلح می‌خواهد. سنجر که از این واقعه شوکه شده بود، فرستادگانی را نزد حسن فرستاد و هر دو پذیرفتند که از سر راه یکدیگر بمانند.

در سال ۱۱۱۷ به قلمروی بازماندگان غزنوی لشکرکشی کرد و سلطان ارسلان‌شاه غزنوی را در نبرد غزنی شکست داد و برادر ارسلان بهرام شاه را به عنوان دست‌نشانده سلجوقی سر کار آورد.

سلطنت

در ۲۶ فوریه ۱۱۰۵ پنجمین سلطان سلجوقی یعنی برکیارق درگذشت. او پسر کوچکتر خود معزالدین ملکشاه را به عنوان وارث تاج و تخت انتخاب کرد. ملکشاه پس از اعلام به عنوان ششمین سلطان امپراتوری سلجوقی، نام ملکشاه دوم را به خود گرفت. با این حال، قدرت واقعی در دست عمویش، محمد تَپَر بود. در همان سال، محمد تپر برادرزاده خود را از سلطنت خلع کرد و خود به عنوان هفتمین سلطان به حکومت پرداخت.

هنگامی که محمد در ۴ آوریل ۱۱۱۸ درگذشت، پسرش محمود دوم سلجوقی به عنوان سلطان جدید اعلام شد. هنگامی که پسر محمد، محمود دوم بر تخت نشست، امیر یزد گرشاسب دوم به رسوایی افتاد. تهمت ها درباره او به دربار محمود دوم سرایت کرد، گرشاسب اعتماد او را از دست داد و محمود را وادار کرد که نیروی نظامی را به یزد بفرستد که در آنجا گرشاسپ دستگیر و در جبل زندانی شد، در حالی که یزد به حجاب سلطنتی واگذار شد. گرشاسپ اما فرار کرد و به یزد بازگشت و در آنجا از احمد سنجر (همسر گرشاسپ خواهر احمد بود) درخواست حفاظت کرد. گرشاسپ از احمد خواست تا به قلمروهای محمود در ایران مرکزی حمله کند و اطلاعاتی در مورد نحوه لشکر کشی به ایران مرکزی و راه های مبارزه با محمود به او داد. احمد پذیرفت و در سال ۱۱۱۹ با لشکری ​​به سمت غرب پیشروی کرد و در آنجا همراه با «پنج پادشاه» محمود دوم را در ساوه شکست داد. پادشاهانی که در طول نبرد به احمد کمک کردند، خود گرشاسپ، امیر سیستان و خوارزمشاه، از جمله دو پادشاه گمنام دیگر بودند. نیروهای نزاری نیز در ارتش سنجر حضور داشتند.

احمد پس از پیروزی، قلمروهای گرشاسپ دوم را بازگرداند. احمد سپس تا بغداد حرکت کرد و در آنجا با محمود موافقت کرد که با یکی از دخترانش ازدواج کند و او از مناطق استراتژیک شمال فارس چشم پوشی کند. از این پس حکومت در مناطق شرقی فلات ایران از ری تا ماورالنهر به دست سلطان سنجر افتاد ولی عراق به محمود دوم و فرزندانش واگذار گردید که به‌ آنها سلجوقیان عراق گفته می شود.

دوران سلطان سنجر، دوران هرج و مرج سلجوقیان بود. او می‌خواست بار دیگر ایران را متحد سازد اما نتوانست؛ زیرا سه قدرت در شمال شرقی ایران وجود داشت.

• قراختاییان
• خوارزمشاهیان
• غوریان

او به علت شورش اتسز سه بار به خوارزم لشکر کشید. احمد سنجر همچنین دو بار به سمرقند حمله کرد و به بقایای غزنویان تاخته آنان را دست نشانده خود ساخت.

جنگ با قبایل غز و اسارت

خبر کشته شدن امیر تاج ممتاج -والی  بلخ- توسط غزان، امیران و بزرگان سلجوق را سخت به خشم آورد. آنان سلطان سنجر را وادار کردند شخصا غزان را تنبیه کند. سنجر با سپاهی گران راهی ماوراء النهر شد، اما در  بین راه به خاطر مصائب و دشواریهای فراوان، بسیاری از سربازان وی هلاک شدند. هنگامی  که خبر رهسپاری سلطان به غزان رسید، اندیشناک شده نماینده ای نزد سلطان فرستادند و پیام دادند که:《ما بندگان پیوسته فرمانبردار بوده و بر حکم فرمان رفته‌‏ایم. چون ممتاج آهنگ خانه ما کرد برای نیاز و آرامش کودکان و زنان خود کوشیدیم تا او و پسرش کشته شدند. اینک سه هزار دینار و هزار غلام ترک می‏‌دهیم تا سلطان از سر گناه ما درگذرد.》

سلطان خواست دست از پیکار با غزان بکشد ولی امیران پافشاری کرده او را به جنگ واداشتند. بخشی از سپاه سنجر که از فرمانده خود مویه آی به، ناراضی بودند دست از جنگ کشیدند. از این رو، سلطان  سنجر بدون سپاه ماند و از غزان شکست سختی خورده، به دست غزان اسیر گشت.

غزان سنجر  را به مرو بردند و آن شهر را غارت  کردند و از مرو جز تل خاکستری باقی نماند. سپس به نیشابور رفته و آن جا را چپاول کردند. طولی نکشید که سراسر خراسان عرصه تاخت و تاز غزان شد و به جز  هرات  که برج و بارویی استوار داشت، دیگر  نواحی خراسان به مدت افزون بر سه سال عرصه غارت گردید.

ترکان خاتون همسر سلطان سنجر در اسارت و در سال ۵۵۱ ق  / ۱۱۵۶ م درگذشت. سلطان پس از وفات همسرش به کمک احمد ممتاج و موید آی به و با  فریفتن و رشوه دادن به نگهبانان، توانست خود را از اسارت آزاد سازد و به مرو رود . اما چون تمامی سرزمینهای خود را ویران دید، دچار غم و اندوهی سخت شد و به بستر  بیماری افتاد تا آن که در  ربیع الاول  ۵۵۲ ق / آوریل ۱۱۵۷ م، چشم از  جهان فرو بست.

مرگ

سنجر در سال ۵۵۲ ه.ق درگذشت و در مرو به خاک سپرده شد. همچنین دارالبطیخ ذکر شده‌است که مقبره او در سال ۶۱۷ه.ق در جریان حمله مغولان به امپراتوری خوارزمیان توسط مغول ها ویران شد.

میراث

مرگ سنجر به معنای پایان سلسله سلجوقیان به عنوان یک امپراتوری بود، زیرا آنها پس از آن تنها عراق و آذربایجان را تحت کنترل داشتند. سنجر یکی از برجسته ترین سلاطین سلجوقی به شمار می رود و تا زمان ورود مغولان طولانی ترین فرمانروای مسلمان بود. سنجر به دلیل شاهکارهایش، حتی به شخصیتی افسانه ای مانند برخی از شخصیت های اساطیری شاهنامه تبدیل شد. در واقع، منابع قرون وسطی سنجر را دارای «عظمت خسروها و شکوه کیانیان» توصیف کرده اند.شعر فارسی در دوران سنجر رونق گرفت و برخی از بزرگ ترین شاعران پارسی زبان مانند معزی، نظامی عروضی و انوری را در دربار او بودند.

نگارخانه

• 

  مقبره سلطان احمد سنجر؛ مرو

• 

  سلطان سنجر بر روی تخت و هنگام بزم، کتاب جامع التواریخ

• 

  تصویری از احمد سنجر بر روی منات ترکمنستان

منابع

• کمال‌الدین حلمی، احمد (۱۳۹۰). دولت سلجوقیان. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
• پیرنیا، حسن. تاریخ کامل ایران. پر.
• جعفریان، رسول (۱۳۸۴). تاریخ ایران اسلامی. دانش و اندیشه معاصر.
• بویل، جان اندرو (۱۳۸۷). تاریخ ایران کمبریج؛ از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان. ج. ۵. ترجمهٔ حسن انوشه. تهران: امیر کبیر.

پیشین: محمد یکم

هشتمین پادشاه سلجوقی - هجری‌قمری

پسین: -