ازبک‌ها

یکی از اقوام ترک‌تبار آسیای میانه
(تغییرمسیر از ازبکان)

اُزبِک‌ها یا اوزبیک‌ها یکی از اقوام ترک‌تبار باشندهٔ آسیای میانه هستند. ازبک‌ها بیشینهٔ جمعیت ازبکستان را تشکیل می‌دهند و در درهٔ فرغانه که شامل شمال و باختر تاجیکستان و جنوب قرقیزستان می‌شود و سواحل آمودریا در خاور ترکمنستان و شمال‌غربی افغانستان نیز جمعیت زیادی دارند. ازبک‌ها به زبان ازبکی از خانوادهٔ زبان‌های ترکی‌تبار سخن می‌گویند و بیشتر آن‌ها مسلمانان سنی و پیرو مذهب حنفی هستند. از میان اقوامی که تحت حاکمیت شوروی بودند، ازبک‌ها دچار کمترین همگون‌سازی فرهنگی روسی (روسی‌سازی) شده‌اند؛ و اغلب زبان ازبکی را به‌عنوان زبان نخست خود می‌شناسند.[۱۵]

ازبک‌ها
Oʻzbeklar
Ўзбеклар
اۉزبیکلر
جمعیت ازبک‌ها در سراسر جهان
کل جمعیت
ح.۳۵ میلیون[نیازمند منبع]
مناطق با جمعیت چشمگیر
 ازبکستان۲۷٫۷ میلیون (۲۰۲۱)[۱]
افغانستان۳٫۵ میلیون (۲۰۲۱)[۲]
 قرقیزستان۹۷۰٬۰۰0 (۲۰۲۱)[۳]
 تاجیکستان۸۴۵٬۰۰0 (۲۰۲۱)[۴]
 قزاقستان۶۱۷٬۰۰0 (۲۰۲۱)[۵]
 ترکمنستان۵۵۸٬۰۰۰[نیازمند منبع]
 روسیه۳۶۰٬۰۰0 (۲۰۱۸)[۶]
 پاکستان۷۰٬۰۰0 (۲۰۰۲)[۷]
 عربستان سعودی۱۷۰٬۰۰0 (۲۰۰۸)[۸]
 ایالات متحده آمریکا۷۰٬۰۰0 (۲۰۱۹)[۹]
 ترکیه۴۵٬۰۰۰[نیازمند منبع]
 اوکراین۲۲٬۴۰۰[۱۰]
 چین۱۴٬۸۰۰[نیازمند منبع]
 ژاپن۵٬۷۶3 (۲۰۲۳)[۱۱]
 استرالیا۲٬۴۰0 (۲۰۲۱)[۱۲]
 مغولستان۵۶۰[۱۳]
زبان‌ها
دین
عمدتاً اسلام[۱۴]
مسیحیت
بی‌دینی
قومیت‌های وابسته
اویغورها و سایر مردمان ترک

منشأ ژنتیکی ویرایش

جمعیت امروزی ازبک‌ها نشان‌دهندهٔ درجات مختلفی از تنوع ناشی از ترافیک بالای مسیرهای هجوم از طریق آسیای مرکزی می‌باشند. هنگامی که جمعیت موجود در آسیای مرکزی توسط قبایل ایرانی و سایر مردم هندواروپایی مانند سکاها و مردم ترک قبایل ترکمن چندین حمله شدید از ناحیهٔ مغول‌ها به آنها تحت تأثیر قرار گذاشت و ازبک ها به وجود آمدند. بر اساس مطالعات اخیر ژن‌شناسی دانشگاه آکسفورد، ژن ازبک‌ها ترکیبی از مردمان ایرانی و ترک ها و مغول‌ها است. در قرن پانزدهم وقتی مغول‌ها به آسیا میانه و ماوراءالنهر حمله می‌کنند با مردم بومی ترکمن همچنین بعضی‌ از تاجیک آمیخته می‌شوند و یک فرهنگ ترکی مغولی ایجاد می‌کند و قومیت ازبک ایجاد می‌شود و با ظهور تیمورلنگ که اصالت مغولی داشت این هویت گسترده تر میشود. [۱۶]

از لحاظ ژنتیکی، بعضی جمعیت های ازبک،شباهت بیشتری به تاجیکان و ایرانیان داشته،در حالی که جمعیت های دیگر بیشتر به اویغورها و قزاق‌ها شباهت دارند.[۱۷]

تاجیک‌های ازبک شده ویرایش

برخی از اقوامی که امروز ترک نامیده می‌شوند در اصل ترک نیستند بلکه ترک‌زبان شده‌اند برای نمونه می‌توان کشورهای عرب‌زبان مانند مصر و الجزایر را نام برد یعنی عربیزه شده‌اند نه این که از نظر تباری عرب باشند. اویغورها و ازبک‌ها از نظر نژادی، اقوامی به صورت کامل ترک نیستند و به نظر می‌رسد حدود ۷۰ درصد از ازبک‌ها، تاجیک‌های ازبک‌شده‌ای هستند که در صد سال اخیر ترکیزه و ترک‌زبان شده‌اند. در این خصوص خیلی از بزرگان مانند هرمان وامبری نوشته‌اند. روند ترک‌سازی تاجیک‌ها از قرن ۱۶ میلادی آغاز شد و همچنان ادامه دارد.[۱۸]

در سال ۱۹۲۴ با تلاش پان‌ترک‌ها و سیاست تاجیک‌ستیزی توسط امپراتوری روسیه مرزبندی‌ای صورت گرفت و نواحی زیادی از شهرهای تاجیک‌ها به ازبک‌ها واگذار شد. در سال ۱۹۲۶ هم ۷۰ درصد اهالی شهرهای تاریخی تاجیکان یعنی سمرقند و بخارا و چند ناحیهٔ دیگر تاجیک‌نشین را در اسناد ازبک نوشتند. ازبک نوشتن تاجیک‌ها در سال‌های بعد نیز ادامه داشت و در حال حاضر حدود ۹۰ درصد مردم سمرقند، بخارا و دیگر نواحی تاجیک‌نشین در اسناد و شناسنامه‌ها ازبک ثبت شده‌اند. طی صد سال اخیر بیشتر مکاتب تاجیکی در ازبکستان تعطیل شدند و تنها در سرخان‌دریا کمی وضع زبان فارسی بهتر است. پس از فروپاشی شوروی و استقلال ازبکستان در سال ۱۹۹۱، زبان ازبکی به عنوان زبان رسمی اعلام شد و این اتفاق سبب هر چه بیشتر شدن تعطیلی مکاتب تاجیکی و ازبک‌سازی تاجیک‌ها (ترکی‌سازی تاجیک‌ها) در ازبکستان شده‌است.[۱۹]

تاریخچه ویرایش

 
پرتره‌ای از شیبک خان

گفته شده‌است که ریشهٔ واژه ازبک (اوزبیک) به نام اوغوز خان می‌رسد، اوغوز خان بنام اوغوز بیک نیز مشهور بود است. این واژه به احتمال زیاد از نام این امپراتور ترک ریشه دارد.[۲۰]باتو خان فرزند جوجی خان و نوادهٔ چنگیز خان به اروپا حمله کرد و برادرش شیبان را به فرمانروایی مجارستان برگزید. بیشتر سربازان باتو از میان اقوام ترک بودند و تنها افسران عالی‌رتبه از میان مغولان بودند. سربازان تحت فرماندهی شیبان بعدها در تیومن در مرکز روسیه امروزی و سیبری حاکمیت یافتند. شیبک خان به افتخار جدش تخلص شیبک را برگزید و به سرزمین‌های آباد فرارود یورش برد. او دولت تیموریان را از میان برد ولی خودش گرفتار شاه اسماعیل صفوی گشت. بعد از او ازبکان در آسیای میانه باقی‌ماندند.

وجه تسمیهٔ ازبک به سربازان شیبانیان این بود که فرمانروای اردوی زرین در زمان منگو تیمور فرزند هولاکو و پشت ششم شیبان فردی به نام اوزبیک خان بود. از فرمانروایان ازبک، اوزبیک خان و پسرش جانی بیگ در تاریخ پیش از تیمور مشهورند. پس از دورهٔ تیمور این امرا در ماوراءالنهر قدرت یافتند. در دوره صفوی، ازبک عنوان سلسله امرای شیبانی است که به‌وسیلهٔ شیبک خان تأسیس شد (۹۰۵ ه‍.ق) و غالباً بسبب تعصب در مذهب تسنن و تجاوز به خراسان با شاهان صفوی در زدوخورد بوده‌اند. مرکز امرای این سلسله سمرقند بوده‌است و امرای مزبور با خانات خیوه و خانات بخارا و خانات خوقند و امرای آستراخان (معروف به خانان جانی) خویشاوند و منسوب بوده‌اند.

نگارخانه ویرایش

جستارهای وابسته ویرایش

منابع ویرایش

  1. "Uzbekistan Population 2021 (Demographics, Maps, Graphs)". worldpopulationreview.com. Archived from the original on 2021-08-11. Retrieved 2021-08-09.
  2. "Afghan Population: 34,940,837 (July 2018 est.) [Uzbeks = 11%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Archived from the original on 4 January 2021. Retrieved 13 April 2019.
  3. "Kyrgyzstan | World Directory of Minorities & Indigenous Peoples". Minority Rights Group (به انگلیسی). 19 June 2015. Archived from the original on 2021-08-09. Retrieved 2021-08-09.
  4. "Tajikistan Population 2021 (Demographics, Maps, Graphs)". worldpopulationreview.com. Archived from the original on 2021-08-11. Retrieved 2021-08-09.
  5. "Population: 18,744,548 (July 2018 est.) [Uzbeks = 3%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Archived from the original on 9 January 2021. Retrieved 13 April 2019.
  6. "Появятся ли в России узбекские деревни?". vku-org.ru. Archived from the original on 12 July 2020. Retrieved 16 September 2020.
  7. "Current Status and Future Prospects" (PDF). Congressional Research center.
  8. "Muhojirot va o'zbeklar tarixi… Kecha va bugun tahlili". Voice of Amerika in Uzbek. 14 December 2008. Archived from the original on 2020-11-24. Retrieved 16 September 2020.
  9. "PLACE OF BIRTH FOR THE FOREIGN-BORN POPULATION IN THE UNITED STATES, Universe: Foreign-born population excluding population born at sea, 2014 American Community Survey 5-Year Estimates". United States Census Bureau. Archived from the original on 12 February 2020. Retrieved 11 April 2014.
  10. State Statistics Committee of Ukraine: The distribution of the population by nationality and mother tongue بایگانی‌شده در ۲۰۰۸-۱۲-۰۱ توسط Wayback Machine
  11. [۱]
  12. Uzbekistan country brief | Australian Government Department of Foreign Affairs and Trade بایگانی‌شده در ۲۰۰۸-۱۲-۰۱ توسط Wayback Machine
  13. "Microsoft Word - Report on Survey on methods for 2010 Census round.doc" (PDF). Archived (PDF) from the original on 2013-10-25. Retrieved 2018-09-21.
  14. "Chapter 1: Religious Affiliation". The World’s Muslims: Unity and Diversity. Pew Research Center's Religion & Public Life Project. August 9, 2012
  15. «Uzbek». Encyclopedia Britannica.
  16. Tatjana Zerjal; et al. (2002). "A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia". The American Journal of Human Genetics. 71 (3): 466–482. doi:10.1086/342096. PMC 419996. PMID 12145751.
  17. Martínez-Cruz, Begoña; Vitalis, Renaud; Ségurel, Laure; Austerlitz, Frédéric; Georges, Myriam; Théry, Sylvain; Quintana-Murci, Lluis; Hegay, Tatyana; Aldashev, Almaz (2010-09-08). "In the heartland of Eurasia: the multilocus genetic landscape of Central Asian populations". European Journal of Human Genetics. 19 (2): 216–223. doi:10.1038/ejhg.2010.153. ISSN 1018-4813.
  18. http://www.bbc.com/persian/world/2014/09/140906_ea_safar_abdullah_interview
  19. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مارس ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۷ ژوئیه ۲۰۲۰.
  20. A. H. Keane,A. Hingston Quiggin, A. C. Haddon, Man: Past and Present, p.312, Cambridge University Press, 2011, Google Books, quoted: "Who take their name from a mythical Uz-beg, Prince Uz (beg in Turki=a chief, or hereditary ruler)."
  21. "A HEAVILY ARMED UZBEK , SAFAVID IRAN, MID 16TH CENTURY". www.christies.com (به انگلیسی). Retrieved 2020-05-31.
  • دائرةالمعارف فارسی
  • ویکی‌پدیای انگلیسی