اصحاب کسا
اصحاب کسا عبارت اند از محمد پیامبر مسلمانان، علی، فاطمه، حسن و حسین که آیهٔ "انما یرید اﷲ لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرأ ":[۱]«همانا خداوند می‌خواهد تا ناپاکی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و شما را کاملاً پاک و طاهر گرداند.» دربارهٔ آنان است.[۲] ابوسعید خدری از پیامبر مسلمانان روایت کرد که این آیه دربارهٔ پنج تن است: خودم، علی، فاطمه، حسن و حسین است.[۳]
ریشه اصطلاح از دیدگاه تاریخیویرایش
به بگفته فرانسیس ادواردز پیترز، استاد بازنشسته دانشگاه نیویورک در رشته اسلام و خاور میانه‌شناسی، در پیش از اسلام و در اوایل اسلام، اهل بیت لقب قریش بود و منظور بیت همان خانه کعبه در مکه بود. این کاربرد بعدها تحت شعاع تعبیری قرار گرفت که باری سیاسی داشت و در مورد آیه ۳۳ سی و سومین سوره قران (احزاب) نقل می‌شد. سرچشمه این تعبیر بعد از کشته شدن عثمان و اوایل دوران اموی، همزمان با شروع علی با۲۵ سال تأخیر است. در تعبیر فوق منظور از اهل بیت خانواده پیامبر و به‌طور خاص علی، فاطمه، حسن و حسین است. بگفته پیتر، بدنبال این تعبیر احادیثی به نقل از محمد در مورد این آیه رواج یافت از جمله حدیث پنج تن آل عبا.[۴]
به نوشته لئورا وچا ولیری در دانشنامه اسلام، آیات پیش از این در مورد دستور العمل‌هایی برای زنان پیامبر است و افعال و ضمایر به صورت جمع مؤنث هستند؛ ولی در این آیه که خطاب به اهل خانه است، ضمایر به صورت جمع مذکر هستند؛ بنابراین گفته شده که دیگر بحث زنان پیامبر مطرح نیست، یا حداقل صرفاً آن‌ها نیستند. پس این آیه به چه کسی بر می‌گردد؟ عبارت اهل بیت فقط می‌تواند معنی «خانواده پیامبر» را بدهد. این امتیاز به‌طور طبیعی به همه خویشاوندان محمد منتهی می‌شود، چه آن‌هایی که در قبیله او بودند، چه انصار و در واقع همه جامعه؛ ولی داستانی وجود دارد که در بسیاری از احادیث آمده‌است. بنابراین روایت، محمد عبای خود را در موقعیت‌های گوناگون (از جمله رویداد مباهله) بر روی نوه‌هایش حسن و حسین، دخترش فاطمه و دامادش علی افکند؛ و بدین ترتیب، این پنج تن هستند که عنوان اصحاب کسا به آن‌ها داده می‌شود. تلاش‌هایی صورت گرفته تا زنان پیامبر را هم به این گروه اضافه کنند؛ ولی عموماً شمار افرادی که واجد این امتیاز هستند محدود به پنج است.[۵]
مقصود از اصحاب کسا در دیدگاه اسلامیویرایش
دربارهٔ مصادیق اهل بیت اشاره شده در آیه تطهیر میان راویان اختلاف نظر هست. برخی از آنان همسران محمد[۶] و برخی دیگر همه نزدیکان وی، از آل عباس و آل عقیل و آل جعفر و آل علی را مشمول این عنوان شمرده‌اند،[۷] اما بیشتر ایشان اصطلاح اهل بیت را در این آیه منحصر به اصحاب کسا دانسته‌اند.
تعداد احادیث وارد شده توسط گروه اخیر از ۷۰ متجاوز است که از آن شمار نزدیک به ۴۰ حدیث به روایت اهل سنت و از طریق ام سلمه، عایشه، ابوسعید خدری، ابن‌عباس، عبدالله بن جعفر، علی بن ابی‌طالب، حسن بن علی و دیگران و بیش از ۳۰ حدیث از راویان امامی و از طریق علی بن ابی‌طالب، سجاد، باقر، صادق، رضا (امامان شیعه) ام سلمه، ابوذر غفاری و چند تن دیگر نقل شده‌است.[۸] از دیدگاه طباطبایی و طبرسی منظور از اراده در آیه مورد بحث، اراده تکوینی است، از آنرو که ارادهٔ تشریعی خداوند در این باب همه افراد بشر را شامل می‌شود و جای اختصاص در آن نیست.[۹]
آنچه بیش از همه موجب شده‌است که برخی از مفسرین، اهل بیت را به همسران محمد تفسیر کنند،[۶] خطاب صدر آیه به همسران محمد، و نیز وقوع آن در میان آیاتی است که طی آن‌ها همسران محمد مخاطب واقع شده‌اند. اما بگفته طباطبایی روایات وارده در این باب حاکی از آنست که این آیه جداگانه نازل گشته، و به فرمان محمد، یا بعد از درگذشت او و در هنگام جمع قرآن، در میان آن آیات قرار داده شده‌است.[۱۰] تغییر صیغه خطاب از مؤنث به مذکر نیز مؤید همین معناست.
فخر رازی از دانشمندان بزرگ اهل سنت، در تفسیر کبیر خود می‌نویسد: «بدون شک، تعلق و نزدیکی فاطمه و علی و حسن و حسین به رسول‌الله محکم ترینِ تعلقات بوده‌است. پس مطمئناً ایشان آل محمد هستند… و روایت کرده صاحب کشاف که هنگامی این آیه نازل شد، سؤال شد یا رسول‌الله، نزدیکان تو که مودتشان بر ما واجب است چه کسانی هستند؟ پس فرمود «علی و فاطمه و دو پسرش». پس ثابت شد که این چهار، اقارب و نزدیکان نبی هستند و هنگامی که این ثابت شد، پس واجب است که ایشان (علی و فاطمه و حسن و حسین) مخصوص به بیشترین تعظیم و بزرگداشت باشند… ... و لذا دعای «اللهم صل علی محمد و آله و ارحم محمد و آل محمد» به عنوان خاتمه تشهد در نماز جعل شده و در حق کسی غیر ایشان، آل یافت نمی‌شود. پس همه این‌ها دلالت می‌کند که حب آل محمد واجب است.»[۱۱]
جارالله زمخشری از دانشمندان بزرگ اهل سنت، در کتاب تفسیر کشاف به فضیلت اصحاب کسا (کسانی که در روز مباهله همراه پیامبر بودند) اشاره کرده‌است.[۱۲][۱۳]
دیدگاه شیعهویرایش
اصحاب کسا یا آل کسا، عنوانی است که شیعیان برای محمد، علی، فاطمه و دو فرزند آنان حسن و حسین به کار می‌رود و از آنان به آل عبا و پنج تن نیز تعبیر می‌شود. مأخذ این عنوان روایتی است که به حدیث کسا معروف است و در منابع حدیث فریقین از طرق بسیار نقل شده‌است.
حدیث کساءویرایش
اصل حدیث کساء از متواترات شیعه و سنی است، اما این‌که کدام نقل معتبر است، مورد اختلاف است.
اکنون حدیث کساء مشهور در بین شیعه همان حدیثی است که در پایان کتاب مفاتیح‌الجنان از جابر بن عبدالله انصاری از فاطمه زهرا آمده و به یقین جزء این کتاب نبوده و توسط ناشرین به آن اضافه شده‌است.
اعتبار این نقل در بین بزرگان شیعه مورد اختلاف بوده و جمعی از آن‌ها اعتبار آن را نپذیرفته‌اند. علامه سید مرتضی عسکری، محمد ری‌شهری، علی ریاحی نبی و بسیاری دیگر ضمن تأکید بر صحت اصل حدیث کسا، از جمله مخالفین اعتبار حدیث کساء مذکور در پایان مفاتیح‌الجنان هستند.[۱۴]
جستارهای وابستهویرایش
منابعویرایش
- ابن حنبل، احمد، مسند، مصر، ۱۳۱۳ق؛ حاکم، محمد، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، ۱۳۹۸ق.
- طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۹۷۳م.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مکتبه الحیاه؛ طبری، محمدبن جریر، تفسیر، بیروت، ۱۴۰۰ق.
- کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، به کوشش حمدباقر بهبودی و علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۳ق، ۲/۷۲.
- مسلم، ابوالحسین، صحیح، بیروت، ۱۳۹۲ق.
پانویسویرایش
- ↑ (قرآن ۳۳/۳۳)
- ↑ Algar, “Āl-e ʿAbā”, Encyclopædia Iranica.
- ↑ لغت‌نامه دهخدا
- ↑ A Reader on classical Islam By Francis E. Peters, Prinston University, 1994, Page 131-1
- ↑ Veccia Vaglieri, “Fāṭima”, EI2.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ (طبرسی، ۵/۱۳۷)
- ↑ (مسلم، ۱۵/۱۸۰)
- ↑ (احمدبن حنبل، ۶/۲۹۸، ۳۰۴؛ طبرسی، ۵/۱۳۷؛ طباطبائی، ۱۶/۳۱۰)
- ↑ (طبرسی، ۵/۱۳۹؛ طباطبایی، ۱۶/۳۱۲–۳۱۳)
- ↑ (طباطبائی، ۱۶/۳۱۱–۳۱۲)
- ↑ متن اصلی: آل محمد - صلی الله علیه وسلم - هم الذین یؤول أمرهم إلیه، فکل من کان أمرهم إلیه أشد وأکمل کانوا هم الآل، ولا شک أن فاطمة وعلیا والحسن والحسین کان التعلق بینهم وبین رسول‌الله - صلی الله علیه وسلم - أشد التعلقات، وهذا کالمعلوم بالنقل المتواتر، فوجب أن یکونوا هم الآل،... وروی صاحب «الکشاف» أنه لما نزلت هذه الآیة، قیل: یا رسول‌الله، من قرابتک هؤلاء الذین وجبت علینا مودتهم؟ فقال: علی وفاطمة وابناهما. فثبت أن هؤلاء الأربعة أقارب النبی - صلی الله علیه وسلم - وإذا ثبت هذا وجب أن یکونوا مخصوصین بمزید التعظیم… أن الدعاء للآل منصب عظیم، ولذلک جعل هذا الدعاء خاتمة التشهد فی الصلاة، وهو قوله: اللهم صل علی محمد وعلی آل محمد وارحم محمدا وآل محمد، وهذا التعظیم لم یوجد فی حق غیر الآل، فکل ذلک یدل علی أن حب آل محمد واجب. (تفسیر الکبیر، فخررازی، ج27، ص166: دار احیاء التراث العربی، بیروت)
- ↑ جارالله، زمخشری، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل،1/193، قطع رحلی، دارالمعرفه، بیروت
- ↑ «اهل بیت در تفسیر کشاف». پایگاه امام علی علیه اسلام.
- ↑ «پژوهشی دربارهٔ حدیث کساء». سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی.
منابعویرایش
- ملازاده، محمدهانی؛ هوشنگی، لیلا (۱۳۷۹). «پنج‌تن». در حداد عادل، غلامعلی. دانشنامه جهان اسلام. ۵. تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
- مولوی، محمدعلی (۱۳۶۸). «آل عبا». در موسوی بجنوردی، کاظم. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ۲. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ص. ۶۸.
- Algar, Hamid (1984). "Āl-e ʿAbā". In Yarshater, Ehsan. Encyclopædia Iranica. Fasc. 7. I. New York: Bibliotheca Persica Press. p. 742.
- Daftary, Farhad (2008). "Ahl al-Kisāʾ". In Fleet, K.; Krämer, G.; Matringe, D.; Nawas, J.; Rowson, E. Encyclopaedia of Islam. 4 (3nd ed.). Leiden: Brill.
- Tritton, Arthur T. (1960). "Ahl al-Kisāʾ". In Lewis, B.; Pellat, Ch.; Schacht, J. Encyclopaedia of Islam. 1 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. 264.
- Veccia Vaglieri, Laura (1965). "Fāṭima". In Lewis, B.; Pellat, Ch.; Schacht, J. Encyclopaedia of Islam. 2 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. pp. 841–850.