ویکی‌پدیا

اصحاب کسا

اصطلاحی اسلامی مربوط به اهل بیت محمد
این نسخهٔ پایداری است که در ۱۲ فوریهٔ ۲۰۲۵ بررسی شده است. ۲ تغییر در حال انتظار نیازمند بازبینی هستند.

اصحاب کساء یا پنج‌تن[یاد ۱] یکی از مفاهیم و اصطلاحاتِ اسلامی است. در اعتقاد شیعیان، این اصطلاح به محمد پیامبر اسلام، فاطمه زهرا دختر محمد، علی بن ابی‌طالب داماد و پسرعموی محمد، و حسن مجتبی و حسین بن علی نوه‌های محمد و فرزندانِ فاطمه و علی اشاره دارد. این پنج نفر برپایهٔ حدیث کسا چنین نامی را لقب گرفتند. اهل سنت معمولاً همسران محمد را نیز از اهل بیت محسوب می‌کنند. اسلام‌شناسان نظریات متفاوتی ابراز کرده‌اند، از جمله اینکه منظور از اهل بیت، اهالی مسجدالحرام است.

نام پنج تن آل عبا، نقاشی شده بر روی پارچه متعلق به سدهٔ سیزدهم هجری شمسی

روایت‌های بازگوشده از این داستان اندکی تفاوت دارند، ولی به‌طور کلی ماجرا اینگونه گزارش شده‌است که محمد دست‌کم یکبار عبای خویش را بر روی فاطمه، علی و حسن و حسین انداخت و دعا کرد خداوند آنان را از پلیدی‌ها دور نگاه دارد. اصحاب کسا در فرهنگ عامهٔ شیعه جایگاه مهمی دارند. حدیث کسا در مراسم‌های مدایح و مناقب، عزاداری‌ها، اطعام و توسل خوانده می‌شود. نزد شیعیان، برخی از آیات قرآن به این روایت وابسته دانسته می‌شود. ولی در میان اهل تسنن در تفسیر آن آیات اختلافاتی وجود دارد. از سوی دیگر، برخی اسلام‌پژوهان این روایت را با داستان‌های همانند در مسیحیت سنجیده‌اند.

کلیات

ویرایش

بر پایهٔ حدیث کسا، محمد — پیامبر اسلام — دست‌کم یک‌بار دخترش فاطمه، دامادش علی و دو پسر آنان — حسن و حسین — را زیر عبایش گرد هم آورد[۱][۲] و سپس دعا کرد: «خدایا! اینان خاندان من هستند، پلیدی را از آنان دور ساز و ایشان را پاک و پاکیزه گردان»[۳]. واپسین عبارت در این دعا اشاره دارد به آیهٔ ۳۳ از سورهٔ احزاب در قرآن[۱][۲] که با نام آیهٔ تطهیر نیز شناخته می‌شود.[۴] عنوان «پنج‌تَن» از همین حدیث می‌آید.[۳][یاد ۲] روایت‌هایی از این حدیث را می‌توان در صحیح مسلم، سنن ترمذی و مسند احمد بن حنبل[۶] یافت که از آثار مهم اهل تسنن هستند. نسخه‌های دیگری از این حدیث را علمای سنی همچون ابن کثیر، شیخ بیضاوی، حسین بن مسعود بغوی، سیوطی[۷]، حاکم نیشابوری[۸]، محمد بن جریر طبری[۹] و عالم شیعی علامه طباطبایی گزارش کرده‌اند.[۷]

 
آیه تطهیر، کتیبه‌ای در آرامگاه حسین بن علی

در روایت‌هایی دیگری آمده‌است که محمد با علی، فاطمه، حسن و حسین برای رویداد مباهله حاضر شد.[۱۰] چنین روایت‌هایی را کسانی همچون ابن اسحاق، فخر رازی[۱۱]، مسلم بن حجاج نیشابوری، حاکم نیشابوری[۱۲] و ابن کثیر[۱۳] بازگفته‌اند. برخی حدیث‌ها دربارهٔ مباهله همچنین آورده‌اند که علی، فاطمه، حسن و حسین زیر عبای محمد ایستادند و بنابراین آن پنج‌تَن «اصحاب کسا» نام گرفتند.[۱۴][۱۵] تعدد روایت‌ها و گزارش‌ها سبب شده‌است تا بعضی مفسران، نزولِ این آیه را چندباره و در منزلِ فاطمه، ام‌سلمه، زینب و عایشه بدانند.[۱۶]

جز آیهٔ تطهیر، آیات دیگری را نیز وابسته‌به پنج تن دانسته‌اند.[۵] در بخشی از آیهٔ ۲۳ سورهٔ شوری (آیهٔ مودت) آمده‌است: «بگو من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی‌کنم جز دوست‌داشتن نزدیکانم».[۱۷] ابن اسحاق در این آیه منظور از القربی را علی، فاطمه و دو پسرشان حسن و حسین دانسته‌است.[۱۸] برخی از علمای سنی نیز این دیدگاه را دارند؛ ازجمله فخر رازی، بیضاوی[۱۹] و ابن مغازلی.[۱۸] ولی بیشتر نویسندگان سنی دیدگاه شیعی را رد کردند و موارد گوناگونی به‌جای آن پیشنهاد دادند؛[۱۷] اصلی‌ترین آنها، منظور را به‌طور کلی نزدیکان دانسته‌است.[۲۰] آیات ۵ تا ۲۲ از سورهٔ انسان نیز در بسیاری از منابع شیعی و سنی وابسته‌به اهل کسا به‌شمار می‌رود؛ ازجمله آثار مفسر شیعی طبرسی و علمای سنی قرطبی و آلوسی.[۲۱]

واکاوی

ویرایش

اهل بیت

ویرایش
 
مینیاتور بر قاب آینه که پنج تن را نشان می‌دهد. این اثر حوالی ۱۸۶۰ میلادی در اصفهان ساخته شده و کلکسیون خلیلی نگهداری می‌شود.

دربارهٔ مرجع اهل بیت میان مسلمانان اختلاف هست.[۲] شیعیان اهل بیت را به اصحاب کسا محدود می‌کنند که شامل محمد، فاطمه، علی، حسن و حسین است.[۲۲][۲۳] اهل سنت دیدگاه‌های گوناگونی از این مسئله دارند؛ ولی به‌طور معمولاً از نظر آنان، همسران محمد نیز جزو اهل بیت هستند.[۱۴] برای نمونه، مفسر سنی‌مذهب فخر رازی در تفسیر کبیر، با اشاره به اختلافات در بیان مصادیق اهل بیت، می‌نویسد که قولِ ارجح آن است که منظور از اهل بیت، زنان و فرزندانِ محمد هستند و علی نیز به سبب ازدواج با دخترِ پیامبر و ملازمت با محمد، از اهل بیت به‌شمار می‌آید.[۲۴] سَمهودی، مفسر سنی‌مذهب، نیز پس از بیان ماجرای اصحاب کسا، منظور از اهل بیت در آیهٔ تطهیر را اصحاب کسا دانسته‌است.[۲۵]

به‌نوشتهٔ لئورا وچا ولیری، آیات پیش از آیهٔ تطهیر دارای دستورالعمل‌هایی برای زنان پیامبر هستند و افعال و ضمایر به‌صورتِ جمعِ مُؤَنَّث به‌کار رفته‌اند، ولی در این آیه که خطاب به اهل بیت است، ضمایر به‌صورت جمعِ مُذَکَّر هستند؛ بنابراین دیگر بحثِ زنان پیامبر مطرح نیست، یا دست‌کم صرفاً آنان نیستند. عبارتِ اهل بیت فقط می‌تواند معنی «خانوادهٔ پیامبر» را بدهد. این امتیاز به‌طور طبیعی به همهٔ خویشاوندان محمد اطلاق می‌شود، چه آنانی که در قبیلهٔ او بودند، چه انصار و درواقع همهٔ جامعهٔ مسلمانان. ولیری سپس به داستان اصحاب کسا اشاره می‌کند که در احادیث بسیای بازتاب داشته‌است و براساس آن، محمد عبای خویش را در موقعیت‌های گوناگون بر روی نوه‌هایش حسن و حسین، دخترش فاطمه و دامادش علی افکند و بنابراین این پنج تن اصحاب کسا و اهل بیتِ پیامبر لقب گرفته‌اند. تلاش‌هایی صورت گرفته تا زنانِ پیامبر را هم به این گروه اضافه کنند؛ ولی عموماً شمارِ افرادی که واجد این امتیاز هستند محدود به پنج است.[۲۶] لامنس با بیان این مطلب که پیامبر اسلام از خویشاوندان خویش رویگردان و نامید بود؛ معتقد است که «اهل بیت» در آیه تطهیر، منحصراً به زنان پیامبر اشاره دارد. مادلونگ، این نظر لامنس را در تعارض با منابع و مدارک موجود دانسته و منظور از اهل بیت را خویشاوندان خونی گزارش کرده‌است.[۲۷] شارون با اشاره به معنای واژه اهل بیت در صدر اسلام و با گزارشی از ابن سعد، منظور از اهل بیت را قبیله قریش یا اهالی مکه یا حتی مسجدالحرام می‌داند. به باور او، این معنا به نفع معنای محدود واژه اهل بیت نادیده گرفته شده‌است تا سنگ‌بنای اعتقادات عباسیان و علویان در خصوص اثبات حقانیت خودشان را شکل بدهند.[۲۸] مادلونگ با اشاره به قولی که منظور از اهل بیت را اهالی مسجد الحرام می‌دانند؛ دلیل آنان را در این تفسیر، قیاس با آیه‌ای در توصیف همسر ابراهیم می‌داند و این تفسیر را به جهت مخالفت با هدف آیه (یعنی ترفیع مقام همسران پیامبر) و عدم همخوانی با آیه بعد که در خصوص زنان پیامبر می‌باشد دانسته‌است.[۲۷]

بررسی تطبیقی

ویرایش

به‌نوشتهٔ گیوم دی، سوره‌های مزمل و مدثر احتمالاً از عواملی بودند که به ساخت این داستان دامن زدند.[۲۹] فن‌ریت به روایتی در اعمال توماس اشاره می‌کند که در زمان غسل تعمید عیسی، نگینی کالبدِ انسانیِ او را همچون عبایی شکوهمند در بر می‌گیرد و نوعی تجلی و مسیحایی ماورایی برایش به ارمغان می‌آورد؛ فن‌ریت سپس به عبای محمد در این ماجرا اشاره می‌کند که همچون وسیله‌ای برای انتصاب و انتقال ولایت جهانی به‌کار می‌رود.[۳۰] شارون نیز با اشاره به روایت اصحاب کسا، شباهت آن را با خانواده مقدس در کتب مقدس و فرهنگ مسیحیت مورد توجه قرار می‌دهد و به روایت دیگری در این زمینه می‌پردازد که بر اساس آن فاطمه و مریم، هر دو از حافظان بهشت برشمرده شده‌اند.[۲۸]

نمودهای فرهنگی

ویرایش
 
نام پنج تن آل عبا، نگاشته‌شده بر کتیبه‌ای زرین؛ حرم عباس بن علی، کربلا

آنچنان که در دانشنامهٔ بریتانیکا آمده‌است، پنج در اسلام عددی مقدس به‌شمار می‌رود.[۳۱] در شیعه نیز پنج‌تن و نمادهای آن در مراسم دینی و فرهنگ عامه نمودهای گوناگونی دارند: در مجالس سوگواری و اِطعام، پنج شمع یا مشعل کوچک را به‌نشانهٔ پنج‌تن روشن می‌کند. پنجهٔ دستِ فلزی نیز نمادی از پنج‌تن است و بر فراز عَلَم، کُتَل، پرچم‌ها و کاسه‌های آب در سوگواری‌ها به‌کار می‌رود.[۵] پنج‌تن یکی از مهم‌ترین گوشه‌ها[یاد ۳] در فرهنگِ تعزیه به‌شمار می‌رود.[۳۲] نگارش نام‌های اهل کسا بر انگشترها (برای مصونیت) و برخی لوح‌ها (برای نصب بر سردر ساختمان‌ها) انجام می‌شود. در نام‌های آرامستان‌ها، امامزادگان و مکان‌ها مقدس هم گاه «پنج‌تن» دیده می‌شود؛ از جمله امامزاده پنج‌تن در شهرهای گرمسار، آمل و استرآباد.[۵]

در سروده‌های شاعرانی همچون سعدی، سنایی و ناصرخسرو می‌توان اشاره به پنج‌تن را دید. ابن‌داغر و حر عاملی نیز در چکامه‌شان به آنها توسل جستند. آثاری نیز به زبان اردو دربارهٔ پنج‌تن منتشر شده‌اند.[۵] ملا زلفعلی — شاعر محلی‌سرای بختیاری — هم حدیث کسا را با گویش بختیاری به نظم درآورده‌است.[یاد ۴][۳۲]

پانویس

ویرایش

یادداشت

ویرایش
  1. ↑ دیگر نام‌ها: اهل کسا، آل کسا، آل عبا
  2. ↑ دانشنامه جهان اسلام «خَمسهٔ طَیِّبه» را از دیگر نام‌های مصطلح برای این پنج تَن برشمرده‌است.[۵]
  3. ↑ گوشه در تَعزیه، به نسخه‌ای دربردارندهٔ داستانی فرعی گفته می‌شود که به‌صورت مستقل و کوتاه اجرا می‌شود. این گوشه‌ها غالباً در آغاز، میانه و به‌ندرت در پایانِ مجلسِ تعزیه خوانده می‌شوند.
  4. ↑ منظومهٔ «حدیث کسا» ی او ۱۳۲ بیت دارد که به ۳ بخش تقسیم می‌شود: گله‌گزاری سراینده از خداوند، بازگفتن حدیث کسا، آرزوهای سراینده.[۳۳]

یادکردها

ویرایش
  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ Sharon.
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ Brunner (2014).
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ احمدی ۱۳۹۸، بند ۱.
  4. ↑ Abbas (2021), p. 65.
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ ملازاده و هوشنگی ۱۳۷۹.
  6. ↑ Shomali (2003), pp. 58, 62.
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ Nasr et al. (2015), p. 2331.
  8. ↑ Shah-Kazemi (2007), p. 61n17.
  9. ↑ Howard (1984).
  10. ↑ Haider (2014), p. 36.
  11. ↑ Shah-Kazemi (2015).
  12. ↑ Osman (2015), p. 140n42.
  13. ↑ Nasr et al. (2015), p. 380.
  14. ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ Goldziher, Arendonk & Tritton (2012).
  15. ↑ Shah-Kazemi (2007), p. 16.
  16. ↑ ثعلبی ۲۰۰۲، صص. ۴۲–۴۳.
  17. ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ Nasr et al. (2015), p. 2691.
  18. ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ Mavani (2013), pp. 41, 60.
  19. ↑ Momen (1985), p. 152.
  20. ↑ Madelung (1997), p. 13.
  21. ↑ Nasr et al. (2015), p. 3331.
  22. ↑ Momen (1985), pp. 16, 17.
  23. ↑ Leaman (2006).
  24. ↑ رازی، ۲۵:‎ ۱۶۸.
  25. ↑ ثعلبی، ۸:‎ ۳۷–۳۹.
  26. ↑ Veccia Vaglieri (1991), pp. 843–844.
  27. ↑ ۲۷٫۰ ۲۷٫۱ Madelung (2004), pp. 14–15.
  28. ↑ ۲۸٫۰ ۲۸٫۱ Sharon (2002).
  29. ↑ Le coran des Historiens (2019), p. 1873.
  30. ↑ Le coran des Historiens (2019), pp. 1142–1143.
  31. ↑ Stewart (2023).
  32. ↑ ۳۲٫۰ ۳۲٫۱ احمدی ۱۳۹۸.
  33. ↑ ذوالفقاری ۱۳۹۸، حدیث کسا.

منابع

ویرایش
  • احمدی، محسن (۱۳۸۹). «پنج تن». فرهنگ مردم (فولکلور). تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  • ثعلبی، احمد بن محمد (۲۰۰۲). تفسیر ثعلبی: الکشف والبیان عن تفسیر القرآن. اول (به عربی). به کوشش ابی‌محمد بن عاشور و نظیر الساعدی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  • ذوالفقاری، حسن (۱۳۸۹). «حدیث کساء». فرهنگ مردم (فولکلور). تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  • رازی، محمد بن عمر (۱۴۲۰). مفاتیح الغیب، تفسیر کبیر. سوم (به عربی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  • ملازاده، محمدهانی؛ هوشنگی، لیلا (۱۳۷۹). «پنج تن». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  • Abbas، H. (۲۰۲۱). The Prophet's Heir: The Life of Ali Ibn Abi Talib. Yale University Press. شابک ۹۷۸۰۳۰۰۲۵۲۰۵۷.
  • Amir-Moezzi, Mohammad Ali; Dye, Guillaume, eds. (2019). Le Coran des Historiens II: commentaire et Analyse du Texte Coranique Tome 2: sourates 27-114 (به فرانسوی). Paris: CERF.
  • Brunner, R. (2014). "Ahl al-Bayt". In Fitzpatrick, C.; Walker, A.H. (eds.). Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God (به انگلیسی). pp. 5–9.
  • Goldziher, I.; van Arendonk, C.; Tritton, A. S. (1986). "Ahl Al-Bayt". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. 1 (1rd ed.). Brill. p. 257-258.
  • Haider, N. (2014). Shī'ī Islam: An Introduction (به انگلیسی). Cambridge University Press.
  • Howard، I.K.A. (۱۹۸۴). «Ahl-e Bayt». Encyclopaedia Iranica. ج. I/۶. ص. ۳۶۵.
  • Leaman, O. (2006). "Ahl al-Bayt". The Qur'an: An Encyclopedia (به انگلیسی). Routledge. pp. 16–17.
  • Madelung, Wilferd (1997). The Succession to The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate (به انگلیسی). Cambridge University Press.
  • Mavani، H. (۲۰۱۳). Religious Authority and Political Thought in Twelver Shi'ism: From Ali to Post-Khomeini. Routledge Studies in Political Islam. Routledge. شابک ۹۷۸۰۴۱۵۶۲۴۴۰۴.
  • Momen, M. (1985). An Introduction to Shi'i Islam (به انگلیسی). Yale University Press.
  • Nasr, Seyyed Hossein; Dagli, C.K.; Dakake, Maria Massi; Lumbard, J.E.B.; Rustom, M., eds. (2015). The Study Quran: A New Translation and Commentary (به انگلیسی). Harper Collins.
  • Osman, R. (2015). Female Personalities in the Qur'an and Sunna: Examining the Major Sources of Imami Shi'i Islam (به انگلیسی). Routledge.
  • Shah-Kazemi, R. (2007). Justice and Remembrance: Introducing the Spirituality of Imam 'Ali (به انگلیسی). I.B. Tauris.
  • Shah-Kazemi, R. (2015). "'Alī b. Abī Ṭālib 2. Biography". In Daftary, F. (ed.). Encyclopaedia Islamica (به انگلیسی). Translated by M. Melvin-Koushki. doi:10.1163/1875-9831_isla_COM_0252.
  • Sharon, M. "People of the House". In Pink, J. (ed.). Encyclopaedia of the Qur'ān (به انگلیسی). Retrieved 2023-07-16.
  • Shomali, M.A. (2003). Shi'i Islam: Origins, Faith, and Practices (به انگلیسی). Islamic College for Advanced Studies Press.
  • Stewart, Ian (14 August 2023). "number symbolism". Encyclopedia Britannica (به انگلیسی). Retrieved 27 August 2023.
  • Tritton, Arthur T. (1960). "Ahl al-Kisāʾ". In Lewis, B.; Pellat, Ch.; Schacht, J. (eds.). Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. 1 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. 264.
  • Veccia Vaglieri, Laura (1991). "Fāṭima". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. 2 (2nd ed.). Leiden: Brill.

پیوست

ویرایش

برای بیشتر خواندن

ویرایش

جستارهای وابسته

ویرایش
 
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ اصحاب کسا موجود است.
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=اصحاب_کسا&oldid=41167392»