اصحاب کسا

پنج تن آل عبا یا اصحاب کسا که به اختصار، آل کسا و یا آل عبا نیز خوانده می‌شوند، یکی از مفاهیم اسلامی است که نشانگر محمد -پیامبر اسلام-، فاطمه -دختر محمد-، علی بن ابی‌طالب =داماد و پسر عموی محمد- و حسن و حسین بن علی -نوه‌های محمد و فرزندان فاطمه و علی- می‌باشد. این پنج نفر با توجه به ماجرای حدیث کساء، به آل عبا یا آل کسا مشهور شده‌اند. این مفهوم اسلامی نزد شیعه، از اهمیت بیشتری برخوردار است و شیعیان با توجه به این روایت، به حقانیت جانشینی علی بن ابی‌طالب و امامان پس از محمد استناد می‌نمایند. بر اساس تفاسیر شیعه و سنی، ماجرای کساء مربوط به نزول آیه ۳۳ از سوره احزاب است که در منزل یکی از همسران محمد می‌باشد که بر اساس آن، پس از نزول آیه تطهیر و یا قبل از نزول آن، پیامبر اسلام عبای خویش را به روی سر فاطمه، علی و حسنین انداخته و برای دوری خاندانش از پلیدی‌ها دعا می‌کند.

شیعه

درگاه تشیع
عقاید
فروع	نماز • روزه • خمس • زکات • حج • جهاد • امر به معروف • نهی از منکر • تولی • تبری
عقاید برجسته	مهدویت: غیبت (غیبت صغرا، غیبت کبرا)، انتظار، ظهور و رجعت • بدا • شفاعت و توسل • تقیه • عصمت • مرجعیت، حوزه علمیه و تقلید • ولایت فقیه • متعه • شهادت ثالثه • جانشینی محمد • نظام حقوقی
شخصیت‌ها
چهارده معصوم	محمد • علی • فاطمه • حسن • حسین • سجاد • باقر • صادق • کاظم • رضا • جواد (تقی) • هادی (نقی) • حسن (عسکری) • مهدی
صحابه	سلمان فارسی • مقداد بن اسود • میثم تمار • ابوذر غفاری • عمار یاسر • بلال حبشی • جعفر بن ابی‌طالب • مالک اشتر • محمد بن ابوبکر • عقیل • عثمان بن حنیف • کمیل بن زیاد • اویس قرنی • ابوایوب انصاری • جابر بن عبدالله انصاری • ابن‌عباس • ابن مسعود • ابوطالب • حمزه • یاسر • عثمان بن مظعون • عبدالله بن جعفر • خباب بن ارت • اسامة بن زید • خزیمة بن ثابت • مصعب بن عمیر • مالک بن نویره • زید بن حارثه زنان: فاطمه بنت اسد • حلیمه • زینب • ام کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام ایمن • صفیه بنت عبدالمطلب • سمیه
رجال و علما	کشته‌شدگان کربلا • فهرست رجال حدیث شیعه • اصحاب اجماع • روحانیان شیعه • عالمان شیعه • مراجع تقلید
مکان‌های متبرک
مکه و مسجدالحرام • مدینه، مسجد النبی و بقیع • بیت‌المقدس و مسجدالاقصی • نجف، حرم علی بن ابی‌طالب و مسجد کوفه • کربلا و حرم حسین بن علی • کاظمین و حرم کاظمین • سامرا و حرم عسکریین • مشهد و حرم علی بن موسی الرضا دمشق و زینبیه • قم و حرم فاطمه معصومه • شیراز و شاه‌چراغ • کاشمر و حمزه بن حمزه بن موسی بن جعفر امامزاده سید مرتضی و آرامگاه سید حسن مدرس • آستانه اشرفیه و سید جلال‌الدین اشرف • ری و حرم شاه عبدالعظیم مسجد • امامزاده • حسینیه
روزهای مقدس
عید فطر • عید قربان (عید اضحی) • عید غدیر خم • محرّم (سوگواری محرم)، تاسوعا، عاشورا و اربعین) • عید مبعث • میلاد پیامبر • تولد ائمه • ایام فاطمیه
رویدادها
رویداد مباهله • رویداد غدیر خم • سقیفه بنی‌ساعده • فدک • رویداد خانه فاطمه زهرا • قتل عثمان • جنگ جمل • نبرد صفین • نبرد نهروان • واقعه کربلا • مؤتمر علماء بغداد • حدیث ثقلین • اصحاب کسا • آیه تطهیر •
کتاب‌ها
قرآن • نهج‌البلاغه • صحیفه سجادیه کتب اربعه: الاستبصار • اصول کافی • تهذیب الاحکام • من لایحضره الفقیه مصحف فاطمه • مصحف علی • رساله حقوق • اسرار آل محمد وسائل‌الشیعه • بحارالانوار • الغدیر • مفاتیح‌الجنان تفسیر مجمع‌البیان • تفسیر المیزان • کتب شیعه
شاخه‌ها
دوازده‌امامی (اثنی‌عشری) • اسماعیلیه • زیدیه • غلاه • واقفیه
منابع اجتهاد
کتاب (قرآن) • سنت (روایات پیامبر و ائمه) • عقل • اجماع

تعریف اصطلاح‌های اسلامی

آل عبا یا پنج تن آل عبا، یکی از مفاهیم اسلامی است که در فرهنگ اسلام به پنج نفر از جمله محمد، علی بن ابی‌طالب، فاطمه زهرا، حسن بن علی و حسین بن علی اطلاق می‌شود. به این افراد، اصحاب یا آل کساء (به عبا) نیز گفته می‌شود. علت نامگذاری این گروه به این نام، به جهت حدیثی موسوم به حدیث کساء است که بر اساس آن، تمام این پنج نفر در زیر عبای پیامبر اسلام جمع شده و پس از ملحق شدن جبرئیل به این پنج تن، خدا آیه‌ای را نازل کرد که بر طبق معنای آن، این پنج نفر از هرگونه پلیدی و زشتی، مصون خواهند ماند. این آیه که به آیه تطهیر شناخته می‌شود؛ آیه سی و سوم از سوره احزاب است. به روزی که این واقعه در آن رخ داده‌است، اصطلاحا روز کسا گفته می‌شود. علت تفاوت گذاشتن میان پنج تن آل عبا با چهارده معصوم، فضیلت و مقامات مشترک میان این پنج تن است. از دیگر نام‌های مصطلح در خصوص این پنج تن، خمسه طیبه است.

حدیث و رویداد کساء

از دیدگاه شیعه، رویداد کساء، از مهمترین وقایع در زمینه معرفی جانشین پیامبر و بیانگر جایگاه اهل بیت پیامبر اسلام است. ری‌شهری در حکمت‌نامه پیغمبر، سند این رویداد را معتبر دانسته و این حدیث را از جهت حدیث‌شناسی، «مستفیض» دسته بندی کرده‌است و مدعی است، می‌توان برای آن ادعای «تواتر» کرد. با این وجود، منابع به طور کامل و جامع، این رویداد را گزارش نکرده‌اند و هر منبع، بخشی از واقعه را پوشش داده‌اند. بر اساس گزارشی که ری شهری آن را به صورت جمع بندی از روایات نقل کننده از این ماجرا، آن را نقل می‌کند، محمد به خانه ام سلمه وارد شده و از همسرش تقاضا دارد تا هیچ کس را به خلوت وی راه ندهد؛ با این وجود، فاطمه با ظرفی از غذا، به نزد محمد آمده و به دستور محمد، برای همراه کردن علی و حسنین، راهی منزل خویش می‌شود. با جمع شدن پنج تن نفر آل عبا (محمد، علی، فاطمه و حسنین)؛ آیه تطهیر نازل می‌شود. پس از آن پیامبر عبایی را بر سر خاندان خود می‌اندازد و از آمدن ام سلمه به زیر عبا جلوگیری می‌کند.

ری‌شهری، پس از اشاره به حدیث کسای مشهوری که در مفاتیح الجنان نیز وارد شده‌است؛ آن را از لحاظ سندی دچار تزلزل دانسته‌است و برای اثبات ادعای خویش، دلایلی را ذکر می‌کند که عبارتند از: عدم نقل این روایت در کتب معتبر فریقین، عدم گزارش این روایت در منابع پیش از منتخب طریحی و ضعف سند ذکر شده در حاشیه عوالم العلوم. ناصر مکارم شیرازی نیز روایت مفصلی را که در مفاتیح الجنان گزارش شده‌است؛ غیر متواتر دانسته است اما روایت مختصری که در این مورد وارد شده‌است را متواتر گزارش کرده‌است.

اصحاب کساء در قرآن

آیه تطهیر در قرآنی مربوط به سال ۱۸۷۴ میلادی که به همراه آیات قبل و بعد از خود، به صورت یک آیه بلند گزارش شده‌است.

شأن نزول آیه تطهیر

نوشتار اصلی: آیه تطهیر

بخش اول آیه ۳۳ سوره احزاب، در ادامه دستورها و توصیه‌ها به زنان پیامبر است که به عقیده مکارم شیرازی، فقیه شیعی، به جهت تأکید بیشتر، مورد خطاب قرار گرفته‌اند. در میان مفسران اهل سنت، برخی با استناد به چهار روایت که از عکرمه، مقاتل، عروه و ابن‌عباس، نقل شده‌است، شأن نزول آیه را به صورت خاص، زنان پیامبر می‌دانند. ثعلبی، مفسر سنی مذهب در تفسیر خویش، روایتی را از ابن‌عباس و روایت دیگری را از عکرمه گزارش می‌کند که آیه در حق زنان پیامبر نازل شده‌است. با این وجود، علّامه طباطبایی، مفسر شیعه در بحث جامعی در تفسیر این آیه در المیزان، مخاطب این آیه را اصحاب کسا می‌داند و به احادیث آن که تعداد آن‌ها بیش از هفتاد حدیث است و بیشتر از طریق اهل سنّت هستند اشاره می‌کند. آلوسی، مفسر اهل سنت در تفسیر خود ضمن بیان روایات مختلف دربارهٔ مصداق اهل بیت در این آیه، به حدیث کسا اشاره می‌کند و اهل بیت را همان اصحاب کسا می‌داند. به‌نوشتهٔ ویلفرد مادلونگ، شرق‌شناس مسیحی، علی‌رغم رویکرد شیعی در این موضوع، حتی در منابع اهل سنّت مانند تفسیر طبری نیز مصداق این آیه محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین هستند. بیضاوی، مفسر سنی مذهب، در انوار التنزیل نیز می‌گوید شیعیان معتقدند که این آیه دربارهٔ علی، فاطمه و دو فرزندشان است و دربارهٔ عصمتِ آنان، به این آیه احتجاج می‌کنند، اما این احتجاج با قبل و بعد آیه متناسب نیست و احادیث هم تنها به این اشاره دارد که اینان از اهل بیت پیامبر به‌شمار می‌روند. فخر رازی، مفسر سنی مذهب، در تفسیر کبیر می‌گوید نظر معتبرتر این است که اهل بیت، فرزندان پیامبر — فاطمه — و همسران و حسن و حسین و علی هستند. ابن کثیر، مفسر سنی، در تفسیر القرآن العظیم حدیث ایستادن پیامبر به‌مدت شش ماه بر در خانهٔ فاطمه و صدازدن اهل بیت برای نماز و حدیث کسا را بیان می‌کند. ابن عطیه، مفسر سنی، در المحرر الوجیز با اشاره به حدیثی از پیامبر می‌گوید این آیه در حق پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین نازل شده‌است. متکلم سنی مذهب، ماتُریدی در تَأویلاتُ أَهلِ السُّنَّة می‌گوید شیعیان با استناد به حدیث کسا، این آیه را دربارهٔ اهل بیت — علی، فاطمه، حسن و حسین — می‌دانند. فخر رازی در جای دیگر می‌نویسد که زنان و فرزندان محمد از اهل بیت او هستند و علی نیز به سبب ازدواج با دختر پیامبر و ملازمت با محمد، از اهل بیت به‌شمار می‌آید. سهمودی، مفسر سنی مذهب، نیز پس از بیان ماجرای اصحاب کساء، منظور از اهل بیت در آیه تطهیر را اصحاب کسا دانسته‌است. ابن عطیه، دیگر مفسر سنی مذهب نیز منظور از اهل بیت را فاطمه، علی و حسنین دانسته‌است. به نوشته لئورا وچا ولیری در دانشنامه اسلام، با وجود آنکه آیات پیش از آیه تطهیر در مورد دستور العمل‌هایی برای زنان پیامبر است و افعال و ضمایر به صورت جمع مؤنث هستند؛ ولی در این آیه که خطاب به اهل بیت است، ضمایر به صورت جمع مذکر هستند؛ بنابراین گفته شده‌است که دیگر بحث زنان پیامبر مطرح نیست، یا حداقل صرفاً آنها نیستند. عبارت اهل بیت فقط می‌تواند معنی «خانواده پیامبر» را بدهد. این امتیاز به‌طور طبیعی به همه خویشاوندان محمد اطلاق می‌شود، چه آنهایی که در قبیله او بودند، چه انصار و در واقع همه جامعه مسلمانان؛ ولیری در ادامه به داستان اصحاب کسا اشاره دارد که در بسیاری از احادیث منعکس شده و بر اساس آن، محمد عبای خویش را در موقعیت‌های گوناگون از جمله رویداد مباهله، بر روی نوه‌هایش حسن و حسین، دخترش فاطمه و دامادش علی افکنده و بدین ترتیب، این پنج تن هستند که عنوان اصحاب کسا به آنها داده می‌شود و اهل بیت پیامبر لقب گرفته‌اند. به نوشته لئورا وچا ولیری در دانشنامه اسلام، آیات پیش از این در مورد دستور العمل‌هایی برای زنان پیامبر است و افعال و ضمایر به صورت جمع مؤنث هستند؛ ولی در این آیه که خطاب به اهل خانه است، ضمایر به صورت جمع مذکر هستند؛ بنابراین گفته شده که دیگر بحث زنان پیامبر مطرح نیست، یا حداقل صرفاً آن‌ها نیستند. پس این آیه به چه کسی بر می‌گردد؟ عبارت اهل بیت فقط می‌تواند معنی «خانواده پیامبر» را بدهد. این امتیاز به‌طور طبیعی به همه خویشاوندان محمد منتهی می‌شود، چه آن‌هایی که در قبیله او بودند، چه انصار و در واقع همه جامعه؛ ولی داستانی وجود دارد که در بسیاری از احادیث آمده‌است. بنابراین روایت، محمد عبای خود را در موقعیت‌های گوناگون (از جمله رویداد مباهله) بر روی نوه‌هایش حسن و حسین، دخترش فاطمه و دامادش علی افکند؛ و بدین ترتیب، این پنج تن هستند که عنوان اصحاب کسا به آن‌ها داده می‌شود. تلاش‌هایی صورت گرفته تا زنان پیامبر را هم به این گروه اضافه کنند؛ ولی عموماً شمار افرادی که واجد این امتیاز هستند محدود به پنج است.

ماجرای نزول آیه تطهیر

ابوحمزه ثمالی، مفسر شیعه مذهب در تفسیر منسوب به وی، گزارش می‌کند که فاطمه، حریره‌ای را برای پیامبر در خانه ام‌سلمه آورد، به سفارش پیامبر، علی و حسنین نیز برای خوردن حریره نزد پیامبر آمدند و پس از آن، پیامبر کساء خیبری بر سر آنان انداخت و گفت: «اللّهم هؤلاء اهل بیتی و عترتی فاذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهیرا». شبیه به همین روایت را ثعلبی در تفسیر خویش گزارش کرده‌است. بنابر روایت ثعلبی، پس از دعای پیامبر اسلام، بخش دوم آیه ۳۳ احزاب نازل گردید. بر اساس روایت دیگری که ثعلبی گزارش می‌کند که این واقعه در منزل عایشه صورت گرفته‌است. بنابر گزارش ابوسعید خدری، صحابه پیامبر و ابوالقاسم حسکانی، راوی سنی مذهب، شأن نزول بخش دوم آیه را، پنج نفر دانسته‌اند که عبارتند از: محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین. ابوبکر نقاش، مفسر سنی مذهب در تفسیر خویش و محمد بن احمد بنیس، سنی مالکی مذهب در لوامع انوار الکوکب و الدری، گزارش می‌کنند که اکثر مفسران در شأنیت این آیه برای اصحاب کسا اتفاق نظر دارند. به این موضوع، ابوبکر حضرمی، از فقیهان اهل سنت در رشفة الصادی اشاره دارد. ابن حجر هیتمی نیز از دیگر مفسرین سنی مذهبی است که در صواعق المحرقه، شأن نزول آیه را فاطمه، همسر و فرزندان او می‌داند. بنابر آنچه در مشکل الآثار و تفسیر طبری از پیامبر اسلام گزارش شده‌است، محمد این آیه را در مقابل درب خانه فاطمه زهرا، تلاوت می‌نمود. ابی سعید خدری، صحابی پیامبر، روایتی را نقل می‌کند که پیامبر چهل صبح به درب خانه فاطمه زهرا آمده و پس از سلام دادن بر اهل بیت خود با عبارت «السَّلَام عَلَیْکُم أهل الْبَیْت وَرَحْمَة الله وَبَرَکَاته الصَّلَاة رحمکم الله، إِنَّمَا یُرِید الله لیذْهب عَنْکُم الرجس أهل الْبَیْت وَیُطَهِّرکُمْ تَطْهِیرا، انا حَرْب لمن حَارَبْتُمْ أَنا سلم لمن سَالَمْتُمْ» یاد نموده‌است. سیوطی، دیگر مفسر اهل سنت، روایت دیگری را از ابی الحمراء گزارش می‌کند که محمد در دوران حضورش در مدینه، هیچ‌گاه به مسجد برای اقامه نماز در نیامد مگر آنکه به درب خانه علی و فاطمه می‌ایستاد و خطاب به اهالی آن چنین می‌گفت: «الصَّلَاة، الصَّلَاة، إِنَّمَا یُرِید الله لیذْهب عَنْکُم الرجس أهل الْبَیْت وَیُطَهِّرکُمْ تَطْهِیرا» همانند این روایت را سیوطی از ابن‌عباس گزارش کرده‌است. ملا علی قاری، فقیه سنی مذهب در شرح کتاب فقه الاکبر ابن حنیفه، از شرافت اولاد فاطمه بر اولاد عمر و ابوبکر یاد می‌کند و در نهایت، آیه تطهیر را در شأن آنان گزارش می‌کند. ابن عساکر شافعی نیز دلیل نزول آیه را به‌طور خاص، فاطمه، علی و حسنین می‌داند. قندوزی حنفی در ینابیع الموده، با اشاره به مذکر بودن ضمیرهای «یطهرکم» و «عنکم»، منظور از آیه را علی، فاطمه و حسنین می‌داند و این قول را به اکثر مفسران نسبت می‌دهد. ثعلبی روایتی را از ابوسعید خدری و روایت دیگری را از عطاء بن ابی رباح، تابعی و مفسر قرن اول ه.ف، به نقل از ام سلمه گزارش می‌کند که آیه در ماجرای حدیث کسا و در حق فاطمه، علی و حسنین نازل شده‌است. همچنین در تفسیر الکشف و البیان، از روایات دیگری یاد شده‌است که ماجرای حدیث کسا در منزل عایشه یا زینب صورت پذیرفته و آیه تطهیر پس از ماجرا کسا نازل شده‌است. تعدد گزارش‌ها اینچنینی سبب شده‌است تا برخی مفسران، نزول این آیه را چندباره و در منزل فاطمه زهرا، ام سلمه، زینب و عایشه بدانند.

دیگر آیات قرآن

غیر از آیه تطهیر، آیات دیگری نیز با شأن نزول این پنج تن نازل شده‌است. از این میان می‌توان به آیه اطعام (داستان نذر علی، فاطمه و حسنین)، آیه مباهله (داستان مباهله نجرانیان با پیامبر اسلام و همراهی علی، فاطمه و حسنین با پیامبر در این مباهله) و آیه مودت (عنوان دوستی اهل بیت پیامبر از جمله علی، فاطمه و حسنین به عنوان اجر رسالت) اشاره کرد. بر اساس برخی تفاسیر، منظور از «کلمات» در دو آیه «و اذ ابتلی‌ ابراهیم‌ ربّه‌ بکلماتٍ فاتمهّن‌» و «فتلقّی‌ آدم‌ من‌ ربّه‌ کلمات‌»، نام‌های پنج تن یا نام‌های الهی مشتق شده از این پنج نام بوده‌است.

حدیث و اصحاب کسا در فرهنگ و ادبیات

حدیث کساء به عنوان یکی از اعتقادات مسلم شیعیان، در فرهنگ ایرانیان جایگاه بخصوصی دارد. این حدیث در مراسم‌های مدایح و مناقب، عزاداری‌ها، اطعام و توسلات، بازتاب داشته‌است. به عقیده شیعیان، خواندن این حدیث به جهت شفای بیماری و رفع حاجت‌ها، مؤثر خواهد بود. از این رو و با توجه به اهمیت این حدیث، شاعران فارسی زبان بسیاری این حدیث را به نظم درآورده‌اند. از این میان می‌توان به چند بحر طویل اشاره داشت. در میان این بحرطویل‌ها، ملازلفی کرانی، منظومه‌ای را در ۱۳۲ بیت سروده است که در بخش میانی آن، به شرح حدیث کساء با گویش بختیاری پرداخته است و در آن، با تعبیرات و صحنه‌آرایی‌های خاص به داستان اصحاب کساء،‌ رنگی محلی داده‌است. از میان شاعرانی که با موضوع پنج تن یا حدیث کسا، اشعاری را سروده‌اند می‌توان به شاعرانی چون، ابن داغر، شیخ حر عاملی، سنایی و ناصر خسرو اشاره کرد. از دیگر آداب و رسوم در خصوص پنج تن، روشن کردن پنج شمع یا شعله در مراسمات عزاداری یا اطعام است که نشانگر پنج تن آل عباست. همینطور نشانه پنجه دست فلزی که نمایانگر پنج تن آل عباست، از دیگر نمادهای این مفهوم دینی است. نصب سردهایی که نام پنج تن بر آن نقش بسته و یا نقش دادن انگشتری با نام این پنج نفر، از دیگر رسومات فرهنگی مسلمانان به حساب می‌آید.

بر اساس آنچه در منابع مورد استناد قرار گرفته‌است، پنج تن آل عبا بر چهارده معصوم برتری دارند و در میان پنج تن آل کسا، محمد بر سایرین، سپس علی بر فاطمه و حسنین برتری دارند. در خصوص برتری فاطمه زهرا بر حسنین یا بالعکس، اختلافاتی گزارش شده‌است. با این وجود، شریعی (از شاگردان جعفر صادق و از غلات) پنج تن آل عبا را دارای مقام الوهیت می‌دانست.

کتابشناسی

علاوه بر چاپ حدیث کساء به صورت متن عربی و ترجمه به زبان‌های مختلف؛ این حدیث با شرح‌های مختلفی به چاپ رسیده است. اصغر ارادتی، کتابی را با عنوان حدیث کساء در ادب فارسی تحریر کرده‌است. سید مرتضی عسکری نیز کتابی با عنوان حدیث کساء در کتب معتبر اهل سنت را تألیف کرده‌است. وی همچنین کتابی را با عنوان حدیث کساء در منابع معتبر مکتب خلفاء و مکتب اهل بیت در دو مجلد به چاپ رسانده است که به فارسی ترجمه شده است. سید جعفر مرتضی عاملی نیز کتابی با عنوان حدیث کسا فی مصادره را تالیف نموده است. مهدی صاحب الکنهویی نیز کتابی را به زبان اردو در بیان سند این روایت تالیف نموده است. حسین استاد ولی، کتابی را در تشریح منزلت این حدیث نگاشته است. همچنین این حدیث به صورت شعر و منظوم نیز به چاپ رسیده است. از میان مولفانی که حدیث کساء را به شعر فارسی ترجمه نموده‌اند می توان به سید محمد شاه‌رکنی، میرزا آقا ولادی وافی و علی خاموش یزدی اشاره کرد. در این میان گروهی از مولفان همچون سید افسر عباس زیدی و مقبول احمد دهلوی این حدیث را به زبان اردو و به نظم درآورده‌اند.

جستارهای وابسته

• آیه تطهیر
• آیه اطعام
• رویداد غدیر خم
• حدیث ثقلین
• حدیث دوازده خلیفه

منابع

منابع فارسی

• ابراهیمی، ابراهیم (۱۳۹۵). «نقد و تحلیل ساختار ادبی و محتوایی آیه تطهیر» (PDF). پژوهش‌های ادبی. چهارم (چهاردهم): ۷–۲۷.
• انصاری زنجانی، اسماعیل (۲۰۰۹). الموسوعة الكبرى عن فاطمة الزهراء(ع) (به عربی). قم: دلیل ما.
• ثعلبی، احمد بن محمد (۲۰۰۲). تفسیر ثعلبی: الکشف والبیان عن تفسیر القرآن. اول (به عربی). به کوشش ابی‌محمد بن عاشور و نظیر الساعدی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
• سیوطی، جلال‌الدین (۹۱۱). الدر المنثور (به عربی). بیروت: دارالفکر.
• رازی، محمد بن عمر (۱۴۲۰). مفاتیح الغیب، تفسیر کبیر. سوم (به عربی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
• طبری، محمد بن جریر (۲۰۰۱). تفسیر الطبری: جامع البیان عن تاویل القرآن. اول (به عربی). به کوشش عبدالسند حسن یمانه. (ویراست عبدالله الترکی). بیروت: دارهجر للطباعه و النشر و التوزیع و الاعلان.
• طباطبائی، سید محمدحسین (۱۳۹۵). ترجمه تفسیر المیزان. ترجمهٔ سید محمدباقر موسوی همدانی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
• طبرسی، فضل بن حسن (۱۳۵۹). ترجمه تفسیر مجمع البیان. سیزدهم. ترجمهٔ احمد بهشتی (ویراست موسوی دامغانی). تهران: فرهانی.
• عاشوری، نادعلی (۱۳۷۷). «نگاهی به آیه تطهیر». صحیفه مبین (دوازدهم).
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۶). برگزیده تفسیر نمونه (ویراست احمد بابایی). تهران: دارالکتب اسلامیه. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۴۰۳۸۲۸.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۶). آیات ولایت در قرآن. سوم (ویراست ابوالقاسم علیان نژاد). قم: نسل جوان.
• محمدی ری‌شهری، محمد (۱۳۸۷). حکمت‌نامه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله. قم: پژوهشکده حدیث و معارف اسلامی.
• مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی (۱۳۸۹). فرهنگ مردم (فولکلور). تهران: مرکز دایرة المعارف اسلامی.
• مولوی، محمدعلی (۱۳۸۹). «آل عبا». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• ملازاده، محمدهانی؛ هوشنگی، لیلا (۱۳۷۹). «پنج تن». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• آلوسی، شهاب‌الدین. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و سبع المثانی. ۲۲. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
• ابن عطیه، عبدالحق بن غالب (۱۴۲۲). محمّد، عبدالسّلام عبدالشّافی، ویراستار. المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. ۴. به کوشش جمال طلبه. بیروت: دارالکتب العلمیّة، منشورات محمّد علی بیضون. شابک ۲-۷۴۵۱-۳۲۱۱-۳.
• ابن کثیر قرشی، اسماعیل بن عمر (۱۴۱۹). شمس‌الدّین، محمّدحسین، ویراستار. تفسیر القرآن العظیم. ۶. بیروت: دارالکتب العلمیّة، منشورات محمّد علی بیضون.
• ماتریدی، محمد بن محمد (۱۴۲۶). باسلوم، مجدی، ویراستار. تأویلات اهل السّنّة. ۸. بیروت: دارالکتب العلمیّة، منشورات محمّد علی بیضون. شابک ۲-۷۴۵۱-۴۷۱۶-۱.
• طبری، محمد بن جریر (۱۴۱۲). جامع البیان فی تفسیر القرآن. ۲۲. بیروت: دارالمعرفة.
• بیضاوی، محمد بن عمر (۱۴۱۸). مرعشلی، محمّد عبدالرّحمن، ویراستار. انوار التّنزیل و اسرار التّأویل. ۴. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

• منابع انگلیسی

• VAGLIERI, L. VECCIA (1986). "Fāṭima". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett. Encyclopaedia of Islam. Leiden: Brill.
• Madelung, Wilferd (2004). The succession to Muhammad. cambridge university press. ISBN 0521646960.
• Veccia Vaglieri, Laura (1965). "Fāṭima". In Lewis, B.; Pellat, Ch.; Schacht, J. Encyclopaedia of Islam. 2 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. pp. 841–850.