انلیل (ایزد)

انلیل که بعداً به نام الیل شناخته شد، خدای باستانی میان‌رودان بود که با باد، هوا، زمین و طوفان پیوند داشت. او در آغاز به عنوان خدای کانونی پانتئون سومریان رسمیت پیدا کرد، اما بعدها توسط اکدی‌ها، بابلی‌ها، آشوری‌ها و هوری‌ها نیز پرستش شد. کانون اصلی پرستش انلیل پرستشگاه اکور در شهر نیپور بود که باور بر این بود که توسط خود انلیل ساخته شده بود و به عنوان «طناب پهلوگیری» بهشت و زمین را به هم پیوند می‌دهد. او همچنین گاهی در نوشته‌های سومری به عنوان نونامنیر نامیده می‌شود. بر پایه یکی از سرودهای سومری، انلیل آنچنان سپند و مقدس بود که دیگر خدایان حتی نمی‌توانستند به او نگاه کنند. انلیل در سده بیست و چهارم پیش از میلاد با رشد نیپور به آوازه رسید. آیین دینی او پس از چپاول نیپور توسط ایلامی‌ها در سال ۱۲۳۰ پیش از میلاد رو به نابودی گذاشت و سرانجام مردوک خدای میهنی بابلی جایگزین او به عنوان خدای کانونی پانتئون میان‌رودان شد. خدای بابلی بیل، آمیخته‌ای از برادر انلیل، انکی، پسر انکی، مردوک و خدای چوپان، دوموزوید است.

انلیل 𒀭𒂗𒆤
خدای باد، هوا، زمین و توفان
تندیس انلیل نشسته بر سریر پادشاهی، یافت شده در نیپور برای ۱۸۰۰–۱۶۰۰ پیش از میلاد و اکنون در موزه ملی عراق
اقامتگاه	نیپور
نماد	تاج شاخدار
اطلاعات شخصی
والدین	آن و کی
همسر	نین‌لیل، کی
فرزندان	نینورتا، نانا، نرگال، نینازو و انبیلولو
همتایان
همتای بابلی	الیل
همتای هوریانی	کوماربی

انلیل کارکردی بنیادین در افسانه آفرینش سومری دارد. در افسانه طوفان سومری، انکی برادر انلیل و فرزند آنو به زیوسودرا (نوح)برای اینکه از سیل جان به در برده پاداش جاودانگی می‌دهد و در افسانه طوفان بابلی، انلیل خود عامل سیلی است که برای نابودی نسل بشر، که با سر و صدای زیادشان خواب را از او گرفتند، فرستاده‌است. افسانه انلیل و نینلیل در مورد مجموعه‌ای از اغواگری‌هایِ انلیل از ایزدبانوی نینلیل در ظاهرهای گوناگون است که منجر به آبستنی نانا خدای ماه و خدایان جهان زیرین، نرگال، نینازو و انبیلولو می‌شود. انلیل به عنوان پدیدآورنده و سازنده کلنگ و پشتیبان کشاورزی در نظر گرفته می‌شد. انلیل همچنین در چندین افسانه مربوط به پسرش نینورتا از جمله آنزو و لوح سرنوشت‌ها و لوگاله نقش برجسته ای دارد. و همچنین بر اساس ترجمه الواح کشف شده سومری که توسط ذکریا سیچین او در حماسه آفرینش انسان نقش داشته و توسط پدرش آنو بعنوان فرمانروای زمین منصوب گردیده بود هرچند که از اساس با خلق انسان مخالف بوده و بعنوان خدایی خشن و کینه توز در حق انسان میباشد.

نامهای دیگر انلیل : بعل-یهوه- ال شدای -بل-آشور میباشد

در برخی متون با توجه به واژه شناسی کلکه انلیل از او بعنوان الله نیز یاد میشود ک نیازمند بررسی بیشتر میباشد

ریشه‌شناسی نام

نام انلیل از دو واژه سومری باستان ان (𒂗)، به معنی «پروردگار» و لیل (𒆤)، که برابرهای گوناگونی برایش پیشنهاد شده‌است. لیل گاهی به عنوان باد به معنی یک پدیده آب و هوای (که در نتیجه انلیل به معنای خدای آب و هوا و آسمان، «خداوند باد» یا «خدای طوفان» می‌شود)، یا همچنین به معنای روان یا روحی که وجود آن با تکان‌های ریز در هوا احساس می‌شود برگردان شده‌است. همچنین لیلشاید نماینده یک وام‌واژه جزئی سامی به جای یک واژه سومری نیز باشد. نام انلیل یک ساختار برگیر (مضاف الیه) نیست که نشان دهنده این است که انلیل به جای اینکه صرفاً علت لیل باشد، خود شخصیت لیل در نظر گرفته می‌شده‌است.

پیوتر اشتاینکلر نوشته‌است که معنای لیل ممکن است سرنخی برای یک حوزه کاری خاص از انلیل، خواه طوفان، روان‌ها، یا غیره، نباشد چراکه انلیل ممکن است «خدایی جهانی[...] بدون هیچ حوزه کاری خاصی باشد. "

پرستش

ویرانه‌های پرستشگاهاکور در نیپور

نقشه طبقه همکف پرستشگاه اکور در نیپور

کتیبه ای به خط میخی بر روی ملات دیوریت از نیپور که می‌گوید این‌ها پیشکش‌هایی از گودئا به انلی است (ح. 2144 - 2124 پیش از میلاد).

انلیل خدای پشتیبان (محافظ) دولت-شهر سومری نیپور بود که کانون اصلی پرستش او پرستشگاه اکور بود. نام پرستشگاه او در زبان سومری باستان به معنای «کوه خانه» است. باور بر این بود که پرستشگاه اکور توسط خود انلیل ساخته و بنا گذاشته شده‌است و مانند «طناب پهلوگیری کشتی‌ها» بهشت و زمین را به همین پیوند می‌دهد که به این معنی «کانالی ارتباط بین زمین و آسمان» است. در سروده‌ای که در زمان پادشاهی اورنامو، بنیانگذار دودمان سوم اور، نوشته شده بود، اکور با جزئیات کامل توصیف شده و گفته می‌شود که دروازه‌های آن با صحنه‌هایی از ایمدوگود، که یک خدای کوچکتر بود و گاهی به شکل یک پرنده نشان داده می‌شد، کنده‌کاری شده‌است. در این کنده‌کاری‌ها پرنده‌ای غول پیکر یک شیر را می‌کشد و عقابی که گناهکاری را می‌رباید نمایش داده شده‌اند.

سومریان باور داشتند که تنها انگیزه و هدف وجود انسان پیشکاری (خدمت) خدایان است. به باور آنان تندیس یک خدا همچنین انگارش (تجسم) فیزیکی خود خدا است. بدین گونه، تندیس‌های خدایان مورد نگهداری و توجه همیشگی بودند و گروهی از کشیشان برای نگهداری از آن‌ها گماشته می‌شدند. مردم انلیل با پیشکش خوراک و دیگر نیازهای انسانی به پرستش این خدایان می‌پرداختند. باور بر این بود که وعده خوراک روزانه انلیل همان خوراکی است که به‌طور آئینی در پیشگاه تندیس خدایان و در قالب یک جشن گذاشته می‌شد، . این خوراکی‌های پس از جشن در میان کشیشان نگهدارنده خدا پخش می‌شد. این کشیش‌ها همچنین سرپرست تغییر پوشاک تندیس‌ها بودند.

یکی از سرودهای سومری انلیل را با آنچنان شکوهی توصیف می‌کند که دیگر خدایان حتی نمی‌توانستند به او نگاه کنند. همین سرود همچنین بیان می‌کند که بدون انلیل شهریگری و تمدن نمی‌توانست وجود داشته باشد. از فرنام‌های انلیل «کوه بزرگ» و «پادشاه سرزمین‌های بیگانه» است. انلیل همچنین گاهی با عنوان‌هایی مانند «طوفان خروشان»، «گاو نر درنده» و «بازرگان» نیز خوانده می‌شذ. مردم میان‌رودان او را به عنوان آفریننده، پدر، پادشاه و برترین پروردگار جهان می‌پنداشتند. او همچنین با نام «نُنامنیر» نیز شناخته می‌شد و دست کم در یک نوشته، از او به عنوان «باد خاور و باد شمال» یاد شده‌است.

پادشاهان، انلیل را فرمانروایی نمونه و سرآمد می‌دانستند و کوشش می‌کردند تا از او الگو بگیرند. فرمانروایان از سراسر سومر برای راستش و مشروعیت بخشیدن به خود رهسپار پرستشگاه انلیل در نیپور می‌شدند. آنها با بخشیدن زمین‌ها و اشیاء گرانبها به پرستشگاه او به عنوان پیشکش، به سلطنت خویش مشروعیت میبخشیدند نیپور تنها دولت-شهر سومری بود که هرگز کاخی در آن ساخته نشد که دلیل آن این بود که ارزش و اهمیت شهر به عنوان کانون فرقه انلیل با پادشاهی انلیل نمایش داده شود. حتی در زمان بابلیان، زمانی که مردوک جایگزین انلیل به عنوان خدای برتر شد، پادشاهان بابل همچنان به شهر سپند و مقدس نیپور رهسپار می‌شدند تا فرمانروایی خود را راستش ببخشند.

انلیل برای نخستین بار در سده بیست و چهارم پیش از میلاد، به شهرت و آوازه رسید. در این دوره زمانی، انلیل و آن بیشتر با هم در کتیبه‌ها آورده می‌شدند. انلیل خدای برتر و نیرومندتر در میان‌رودان در طول دوره آموری باقی ماند، و پادشاهان آموری همچنان منبع راستش خود را انلیل می‌خواندند. اهمیت انلیل پس از پیروزی بر سومر توسط پادشاه بابل، حمورابی، آغاز شد بابلی‌ها انلیل را با نام «الیل» پرستیدند و هوری‌ها او را با خدای خود، کوماربی، در هم آمیختند. در یکی از آیین‌های هوری، انلیل و آپانتو «پدر و مادر ایشهارا» خوانده می‌شوند. انلیل نیز در کنار نینلیل عضوی از " خدایان توانا و استوار " خوانده می‌شود.

در زمان کاسیت (ح. 1592 پیش از میلاد - ۱۱۵۵ پیش از میلاد)، نیپور برای زمان کوتاهی توانست نفوذ خود را در منطقه بازیابد و انلیل بار دیگر به آوازه رسید. از حدود ۱۳۰۰ پیش از میلاد به بعد، انلیل با خدای ملی آشور، که برجسته‌ترین خدای پانتئون آشوری بود، در هم آمیخته شد. سپس، در سال ۱۲۳۰ پیش از میلاد، ایلامی‌ها به نیپور یورش بردند و آیین انلیل به همراه شهر ویران شده، رو به فراموشی گذاشت. کمابیش صد سال بعد، نقش انلیل به عنوان سالار و رئیس پانتئون به مردوک، خدای میهنی بابلی‌ها، داده شد. اهمیت انلیل در پانتئون به اندازه زیادی کاهش یافت با این وجود، پرستشگاه‌های انلیل همچنان در سراسر دوره نئو-آشوری (۹۱۱ سال پیش از میلاد - ۶۰۹ پیش از میلاد) کار خود را دنبال کردند و حتی بابلی‌ها باورمند به این شدند که انلیل و آنو نیروی مردوک را به او بخشیده‌اند. در طول هزاره نخست پیش از میلاد، بابلی‌ها خدایی را به نام " بیل " به معنای "سالار و ارباب" را می‌پرستیدند که آمیزه‌ای از انلیل، مردوک و خدای رو به مرگ، دوموزید، بود. بیل همه عنوان‌ها و جایگاه‌های انلیل در دین بابلی را دارا بود. سرانجام، بیل به عنوان خدای سامان و سرنوشت شناخته شد. در همین زمان، آشور همچنان به عنوان «انلیل آشوری» یا «انلیل خدایان» شناخته می‌شد. پس از فروپاشی امپراتوری نئوآشوری، تندیس‌های انلیل شکسته و پرستشگاه‌های او ویران شدند، چراکه او به شکل جدایی ناپذیری با آشوری‌ها که بسیاری از مردمان سرزمین‌های شکست خورده از آنها بیزار بودند، در پیوند بود. انلیل تا حدود سال ۱۴۱ پیش از میلاد، زمانی که آیین مردوک رو به نابودی پایانی رفت و در نهایت تا حد زیادی فراموش شد، با نام مردوک پاس دیده می‌شد.

جستارهای وابسته

• دین‌های میان‌رودان باستان
• ال
• شو (خدای مصر)
• یهوه

منابع

• Archi, Alfonso (1990), "The Names of the Primeval Gods", Orientalia, NOVA, Rome, Italy: Gregorian Biblical Press, 59 (2): 114–129, JSTOR 43075881
• Black, Jeremy A.; Cunningham, Graham; Robson, Eleanor (2006), The Literature of Ancient Sumer, Oxford University Press, p. 106, ISBN 978-0-19-929633-0
• Black, Jeremy; Green, Anthony (1992), Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia: An Illustrated Dictionary, The British Museum Press, ISBN 0-7141-1705-6
• Coleman, J. A.; Davidson, George (2015), The Dictionary of Mythology: An A-Z of Themes, Legends, and Heroes, London, England: Arcturus Publishing Limited, p. 108, ISBN 978-1-78404-478-7
• Dalley, Stephanie (1989), Myths from Mesopotamia: Creation, the Flood, Gilgamesh, and Others, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 0-19-283589-0
• Delaporte, L. (1996) [1925], Mesopotamia: The Babylonian and Assyrian Civilization, The History of Civilization, translated by Childe, V. Gordon, New York City, New York and London, England: Routledge, ISBN 0-415-15588-6
• Green, Alberto R. W. (2003). The Storm-God in the Ancient Near East. Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns. ISBN 9781575060699.
• Grottanelli, Cristiano; Mander, Pietro (2005), "Kingship: Kingship in the Ancient Mediterranean World", in Lindsay Jones (ed.), Encyclopedia of Religion (second ed.), Detroit, Michigan: MacMillan Reference USA, ISBN 978-0028657332
• Halloran, John A. (2006), Sumerian Lexicon: Version 3.0
• Hallo, William W. (1996), "Review: Enki and the Theology of Eridu", Journal of the American Oriental Society, vol. 116, pp. 231–234
• Holland, Glenn Stanfield (2009), Gods in the Desert: Religions of the Ancient Near East, Lanham, Maryland, Boulder, Colorado, New York City, New York, Toronto, Ontario, and Plymouth, England: Rowman & Littlefield Publishers, Inc., ISBN 978-0-7425-9979-6
• Hooke, S. H. (2004), Middle Eastern Mythology, Dover Publications, ISBN 978-0486435510
• Jacobsen, Thorkild (1946), "Sumerian Mythology: A Review Article", Journal of Near Eastern Studies, 5 (2): 128–152, doi:10.1086/370777, JSTOR 542374, S2CID 162344845
• Janzen, David (2004), The Social Meanings of Sacrifice in the Hebrew Bible: A Study of Four Writings, Berlin, Germany: Walter de Gruyter, ISBN 3-11-018158-4
• Kramer, Samuel Noah (1961), Sumerian Mythology: A Study of Spiritual and Literary Achievement in the Third Millennium B.C.: Revised Edition, Philadelphia, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press, ISBN 0-8122-1047-6
• Kramer, Samuel Noah (1963), The Sumerians: Their History, Culture, and Character, Chicago, Illinois: University of Chicago Press, ISBN 0-226-45238-7
• Kramer, Samuel Noah (1983), "The Sumerian Deluge Myth: Reviewed and Revised", Anatolian Studies, British Institute at Ankara, 33: 115–121, doi:10.2307/3642699, JSTOR 3642699, S2CID 163489322
• Leick, Gwendolyn (1991), A Dictionary of Ancient Near Eastern Mythology, New York City, New York: Routledge, ISBN 0-415-19811-9
• Leick, Gwendolyn (2013) [1994], Sex and Eroticism in Mesopotamian Literature, New York City, New York: Routledge, ISBN 978-1-134-92074-7
• Levenda, Peter (2008), Stairway to Heaven: Chinese Alchemists, Jewish Kabbalists, and the Art of Spiritual Transformation, New York City, New York and London, England: Continuum International Publishing Group, Inc., ISBN 978-0-8264-2850-9
• Littleton, C. Scott (2005), Gods, Goddesses, and Mythology: Volume IV: Druids – Gilgamesh, Epic of, New York City, New York: Marshall Cavendish, ISBN 0-7614-7563-X
• McEvilley, Thomas (2002), The Shape of Ancient Thought: Comparative Studies in Greek and Indian Philosophies, New York City, New York: Allworth Press, ISBN 1-58115-203-5
• Nemet-Nejat, Karen Rhea (1998), Daily Life in Ancient Mesopotamia, Daily Life, Greenwood, ISBN 978-0313294976
• Oshima, Takayoshi (2010), ""Damkianna Shall Not Bring Back Her Burden in the Future": A new Mythological Text of Marduk, Enlil and Damkianna", in Horowitz, Wayne; Gabbay, Uri; Vukosavokić, Filip (eds.), A Woman of Valor: Jerusalem Ancient Near Eastern Studies in Honor of Joan Goodnick Westenholz, vol. 8, Madrid, Spain: Biblioteca del Próximo Oriente Antiguo, ISBN 978-84-00-09133-0
• Rogers, John H. (1998), "Origins of the Ancient Astronomical Constellations: I: The Mesopotamian Traditions", Journal of the British Astronomical Association, London, England: The British Astronomical Association, 108 (1): 9–28, Bibcode:1998JBAA..108....9R
• Röllig, Werner (1971), "Götterzahlen", in E. Ebeling; B. Miessner, Eds. (eds.), Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischeen Archäologie, vol. 3, Berlin, Germany: Walther de Gruyter & Co., pp. 499–500
• Penglase, Charles (1994), Greek Myths and Mesopotamia: Parallels and Influence in the Homeric Hymns and Hesiod, New York: Routledge, ISBN 0-415-15706-4
• Schneider, Tammi J. (2011), An Introduction to Ancient Mesopotamian Religion, Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdman's Publishing Company, ISBN 978-0-8028-2959-7
• Tsumura, David Toshio (2005), Creation and Destruction: A Reappraisal of the Chaoskampf Theory in the Old Testament, Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns, ISBN 1-57506-106-6
• van der Toorn, Karel; Becking, Bob; Willem, Pieter (1999), Dictionary of Deities and Demons in the Bible (second ed.), Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdman's Publishing Company, ISBN 0-8028-2491-9

پیوند به بیرون

• خدایان و ایزدبانوان میان‌رودان باستان: انلیل/الیل (خدا)
• دروازه بابل: «انلیل و نینلیل»، برگردان. تورکیلد یاکوبسن.
• مجموعه نوشتار الکترونیکی ادبیات سومری: «انلیل و نینلیل» (اصل سومری) و بازگردان انگلیسی
• مجموعه نوشتار الکترونیکی ادبیات سومری: افسانه سیل سومری (سومری اصلی) و برگردان انگلیسی