زیوسودرا

زیوسودرا (انگلیسی: Ziusudra) (بابلی باستان: 𒍣𒌓𒋤𒁺 zi-ud-su₃-ra₂, آشوری نو: 𒍣𒋤𒁕 zi-sud-da, زبان یونانی: Ξίσουθρος Xísouthros) از شهر شوروپاک (ح. ۲۹۰۰ پیشا دوران مشترک) که نامش در فهرست پادشاهان سومری به عنوان آخرین پادشاه سومر پیش از طوفان بزرگ (سیل بزرگ) آمده‌است.

زیوسودرا 𒍣𒌓𒋤𒁺
پادشاه شوروپاک پادشاه سومر
فهرست پادشاهان سومری، ۱۸۰۰ پیشا دوران مشترک، لارسا، عراق
پادشاه پیش از طوفان
سلطنت	ح. ۲۹۰۰ پیشا دوران مشترک
پیشین	اوبارا-توتو
جانشین	طوفان جوشورِ کیش
درگذشته	جاویدان
دودمان	پیش از طوفان
پدر	اوبارا-توتو (سنت اکدی)

زیوسودرا یکی از چندین شخصیت اسطوره‌ای است که قهرمان داستان‌های خاور نزدیک دربارهٔ طوفان (سیل) هستند: آترا-هاسیس، اوتنپیشتیم و نوح. گرچه هر داستان ویژگی‌های خود را دارد، ولی محورهایِ مشترکِ عمده‌ای در آنها وجود دارد.

پیشینه

«پیدایش اریدو» به حدود ۱۶۰۰ پیشا دوران مشترک تعلق دارد. لوحی شش ستونه که یک-سوم پایینی آن باقی مانده‌است و بخش بالایی آن حدود ۳۶ سطر در هر ستون دارد که موجود نیست. در زمان امپراتوری آشور، خلاصه‌ای از آن در ابتدای «شرح وقایع بابلی» قرار می‌گرفت.

داستان ساختاری شبیه به سفر پیدایش دارد و دربارهٔ آفرینش انسان و حیوان، شهرهای پیش از طوفان و حاکمان آنان و در نهایت خود «طوفان» است. اینها به موازات خلقت، پدرسالاران پیش از طوفان و داستان طوفان در کتاب مقدس قرار می‌گیرد.

داستان سومری «طوفان» جهانی بسیار قطعه‌قطعه است. بیش از دو-سوم آن از بین رفته و به دلیل افتادگی‌ها در لوح رسی که تنها منبع موجود است، فقط پنج بخش بی‌ارتباط باقی مانده‌است. گرچه بازسازی کل روایت امکان‌پذیر نیست اما شبیه به شعرهای آترا-هاسیس و حماسه گیلگمش است. جدا از این، شباهت بسیاری به روایت کتاب مقدس دارد.

در بخش نخست قطعه سومری، خدایان انسان (مردمان سیاه-سر) و گله حیوانات را خلق می‌کنند. در بخش دوم، پادشاهی بنیاد گذاشته می‌شود و نخستین شهرها (به ترتیب: اریدوگ، باد-تیبیرا، لاراگ، زیمبیر و شوروپاگ) ایجاد می‌شوند. کشاورزی و آبیاری طراحی می‌شود.

در بخش سوم، خدایان تصمیم گرفته‌اند تا طوفانی برای نابودی بشریت نازل کنند (دلیلی برای آن ذکر نشده‌است). شاه زیوسودرا، صئایی را که از طریق دیوار با او صحبت می‌کند، می‌شنود. به او دربارهٔ طوفان در راه که نابودی بشر را به دنبال خواهد داشت هشدار داده می‌شود. در نسخه‌های بابلی روایت، این صدا به انکی تعلق دارد که می‌خواهد به زیوسودرا هشدار دهد اما سوگند خود با خدایان دیگر را با خبر دادن مستقیم به انسان زیر پا نگذارد.

در بخش چهارم، طوفان به مدت هفت روز و شب فرا می‌رسد. خدای خورشید می‌تابد و زیوسودرا با ایجاد سوراخی به بیرون از کشتی نگاه می‌کند. تابش خورشید نشان از فروکش کردن طوفان دارد. زیوسودرا گاو و گوسفند قربانی می‌کند و حیوانات را آزاد می‌کند. آن و انلیل به او جاودانگی می‌بخشند. خدایان پس از نازل کردن طوفان، نظرشان تغییر کرده‌است. به زیوسودرا اجازه داده می‌شود تا در سرزمین دوردست دیلمون ساکن شود.

نسخه استاندارد «تعالیم شوروپاک» به حدود ۱۹۰۰ تا ۱۸۰۰ پیشا دوران مشترک تعلق دارد. نسخه‌ای نیز به زمان دودمان نخستین بین‌النهرین (۲۶۰۰ تا ۲۵۰۰ پیشا دوران مشترک) برمی‌گردد. دو ترجمه اکدی نیز از آن باقی مانده، یکی به حدود ۱۵۰۰ و دیگری به حدود ۱۱۰۰ پیشا دوران مشترک تعلق دارند. نسخه استاندارد از حدود ۸۰ قطعه به دست آمده از نیپور و اور و سایر مکان‌ها بازسازی شده‌است. این قطعه از زبان حاکمی پیش از طوفان به نام شوروپاک به پسرش زیوسودرا بیان می‌شود. در این تعالیم، امور مربوط به زندگی سکولار قرار دارند: اداره خانواده، نکهداری از حیوانات، کارهای کشاورزی و رفتار اجتماعی عمومی. در متن تأکید کمی بر آیین و دین قرار دارد و بیشتر گفته‌ها ضرب‌المثل هستند. تصویرسازی زندگی روزانه قابل توجه است. خودخواهی متواضعانه‌ای در آن وجود دارد: انسان نباید با دیگران به گونه‌ای رفتار کند که آنها را برانگیزد تا بر ضد خودش عمل کنند. گفته‌ها دو بخشی است، بخش اول شامل نصیحت است و بخش دوم به انگیزه می‌پردازد. شبیه به آن دسته از ضرب‌المثل‌های کتاب مقدس عبری که نتایج اعمال توصیف شده در بخش اول را روشن می‌کنند (معمولا با طنز یا اغراق).

شواهد ادبی و باستان‌شناسی

زیوسودرا پادشاهِ شوروپاک

در فهرست پادشاهان سومری (نسخهٔ WB-62)، نامِ زیوسودرا، یا زین-سودو از شوروپاک، به عنوان پسرِ آخرین پادشاه سومر پیش از سیلی بزرگ آمده‌است. در این فهرست دورهٔ پادشاهی و نیز کاهنیِ گودوگِ او ده سارس (واحدی برابر ۳٬۶۰۰ سال) ثبت شده‌است، گرچه این عدد احتمالاً اشتباه تایپی‌ست و منظور ده سال است. در این نسخه، زیوسودرا زمامداری را از پدرش (اوبارا-توتو) به ارث می‌برد، که ده سارس حکومت می‌کند.

سطورِ پس از ذکر نام زیوسودرا چنین است:

سپس سیل (همه‌جا را) فرا گرفت. پس از آنکه سیل (همه‌جا را) فرا گرفت، و پادشاهی از آسمان فرود آمد، پادشاهی در کیش بود.

شهر کیش در دورهٔ آغازین دودمانی (بین‌النهرین) شکوفا شد. رشد این شهر پس از سیلی رودخانه‌ای است که در تحقیقات باستان‌شناسی لایه‌های رسوبی آن در شوروپاک، اوروک، کیش، و سایر مکان‌ها پیدا شده و همگی‌شان به روش رادیوکربن تاریخ‌گذاری شده‌اند: ۲۹۰۰ پیشا دوران مشترک.

افسانهٔ طوفان سومری

داستان زیوسودرا در یک لوح خردشده که به زبان سومری‌ست نوشته شده، و تاریخ آن به قرن هفدهم پیشا دوران مشترک برمی‌گردد. ترجمهٔ آن توسط آرنو پبل در سال ۱۹۱۴ منتشر شد. بخش نخست دربارهٔ آفرینش انسان و حیوان و بنیان‌گذاری اولین شهرها است: اریدو، بادتیبیرا، لاراک، سیپار و شوروپاک. پس از یک افتادگی در متن، متوجه می‌شویم که خدایان تصمیم گرفته‌اند طوفانی برای نابودی بشریت به پا کنند. اِنکی به زیوسودرا، حاکم شوروپاک هشدار می‌دهد که کشتی بزرگی بسازد؛ متنِ دستورهای مربوط به کشتی نیز افتاده‌است. متنِ بعد از افتادگی، دربارهٔ طوفان (سیل) وحشتناکی‌ست که هفت روز ادامه دارد؛ «کشتی سترگ در آبهای بزرگ به این سو و آن سو پرتاب شده‌است»، سپس اوتو (خورشید) ظاهر می‌شود و زیوسودرا دریچه را باز می‌کند، به‌خاک می‌افتد، و گاو و گوسفندی قربانی می‌کند. بعد از افتادگی دیگری، متن به این شکل ادامه می‌یابد: طوفان (سیل) تمام شده‌است و زیوسودرا در مقابل آن و انلیل به‌خاک می‌افتد، که به او «جاودان‌نفس» اهدا می‌کنند و دیلمون را اقامتگاه او قرار می‌دهند. باقیِ متن گم‌شده‌است.

حماسهٔ زیوسودرا در سطرهای ۲۶۱–۲۵۸ عنصری را اضافه می‌کند که در سایر نسخه‌ها نیامده است: پس از آمدن سیل در رودخانه "پادشاه زیوسودرا… آنها او را مقیم کور دیلمون می‌کنند، جایی که خورشید طلوع می‌کند". معنیِ واژهٔ سومری "کور" مبهم است. ساموئل نوح کرامر می‌گوید که "معنی اصلی آن "کوه" است به خاطر آنکه نشانهٔ به کار رفته برای آن در واقع پیکتوگرامی است که کوهی را نشان می‌دهد. از معنای "کوه" به "سرزمین بیگانه" می‌رسیم، چون که کشورهای کوهستانی هم‌مرز با سومر تهدیدی همیشگی برای مردم آن بودند. کور، به طور کلی به معنای سرزمین نیز می‌باشد". جملهٔ آخر را چنین می‌شود ترجمه کرد: «در کوه معبر، در کوه دیلمون، جایی که خورشید طلوع می‌کند». در نسخه‌ای از سندی سومری به نام آموزه‌های شروپاک، کرامر تاریخ آن را ۲۶۰۰ پیشا دوران مشترک تخمین می‌زند، به زیوسودرا اشاره می‌شود. کرامر می‌گوید: «تا میانهٔ هزارهٔ سوم ق.م. زیوسودرا شخصیت محترمی در سنت ادبی گشته بود.»

سایر منابع

زیوسودرا در ادبیاتِ باستانی دیگری نیز نام برده شده‌است: مرگ گیلگمش شعر فرمانروایان نخستین و نسخهٔ متاخری از آموزه‌های شروپاک.

تفسیر

در بین‌النهرین باستان، «تعالیم شوروپاک» نمونه «رایزنی سلطنتی» است، متنی سومری که از بسیار قدیمی‌ترین آثار ادبی باقی مانده‌است. کهن‌ترین نسخه متعلق به حدود قرن بیست و ششم پیشا دوران مشترک است. در این متن شوروپاک خردمند پیر، پسر اوبار-توتو، به پسرش زیوسودرا توصیه می‌کند. این همان زیوسودرایی است که در نزد بابلیان با نام‌های دوگانه آترام-هاسیس و اوتا-ناپیشتی شناخته می‌شده‌است. وی از «طوفان» نجات می‌یابد و در انتهای زمین گیلگمش را بخردانه توصیه می‌کند.

پایان حماسه آترام-هاسیس پس‌زمینه اساطیریِ خاتمه گفتار اوتا-ناپیشتی دربارهٔ زندگی و مرگ در حماسه گیلگمش است: «خدایان بزرگ، آنوناکی، جمع گشتند، / مامیتوم، سازنده سرنوشت، همراه با آنها تقدیر را ایجاد کرد: / هم مرگ و هم زندگی را آنها بنا نهادند، / اما روز مرگ را آشکار نکردند.» در واقع، فحوای کلام این تغییر سرنوشت‌ساز با متن تازه به دست آمده «مرگ بیلگمس» تأیید می‌شود. انکی در گفتگو با شریک‌های خود، آنو و انلیل چنین می‌گوید: «پس از آنکه جمع «طوفان» را فرو فرستاد… / زیوسودرا، فردی از بشریت، نجات یافت! … / از آن زمان سوگند خوردیم بشریت زندگی جاودان را نشاید.»

تنها استثنای این سرنوشت جدید، بازمانده «طوفان» است که جاودان شده‌است. در سرآغاز حماسه گیلگمش اشاره به خردمند شدن گیلگمش می‌شود: «آنکه با نیروی مطلق به اوتا-ناپیشتی دور افتاده رسید؛ / آنکه مرکزهای آیین را دوباره بر پا کرد که «طوفان» نابود کرده بود، / و مناسک گیتی را برای مردم به جای آورد». اشاره‌ای به بخشی از اساطیر در سنت بابلی است که دربارهٔ تاریخ پس از طوفان بشریت هستند. در فهرست پادشاهان سومری آمده‌است که پس از «طوفان» خدایان باید دوباره پادشاهی را برقرار می‌کردند: «پس از آن که «طوفان» همه جا را فرا گرفته بود، سپس، پادشاهی از آسمان فرو فرستاده شد، پادشاهی در شهر کیش بود». پس از سلسله کیش، دودمان اوروک هستند که گیلگمش (یا بیلگمس) پنجمین پادشاه آنان بود. اشاره ضمنی به این است، هنگامی که پادشاهان دوباره به قدرت رسیدند، تمدن پیش از طوفان دوباره زنده شد، به این معنا که نظم مقرر شده خدایان دوباره سامان گرفت. باور سنتی بر این بود که خدایان هر آنچه را بشریت برای شکوفایی به آن نیاز داشته‌است، در سپیده‌دم تاریخ انسان و در عصر پیش از طوفان پدیدآورده‌اند. بیشتر از آن قرار نبود کشفی صورت گیرد؛ الگوی پیش از طوفان همان است که جامعه بشری باید با آن اداره شود.

در روایت بروص آمده‌است که تمدن را کسانی دوباره زنده کردند که همراه با زیوسودرا بر عرشه کشتی بودند و از طوفان نجات یافتند. به این سنت در لوح XI گیلگمش و شعر آترام-هاسیس اشاره شده‌است و در آنجا از صنعتگران و حیواناتی که به کشتی‌سوار شده‌اند، نام بده می‌شود تا توصیف شود چگونه مهارتهای پیشه‌وران و شبانان (و به‌طور کلی پادشاهی حیوانات) از فاجعه رهایی یافتند.

اشاره سرآغاز حماسه گیلگمش به آن است که گیلگمش در دوباره زنده کردن نظم پیش از طوفان، در پس از «طوفان» نقشی اساسی داشته‌است. این نقش به خصوص در برگرداندن آیین‌های خدایان به شکوه شایسته نمایانگر است. شعر سومری مرگ بیلگمس که به تازگی پیدا شده‌است، این نتیجه‌گیری را تأیید می‌کند. بیلگمس در بستر مرگ رؤیایی می‌بیند که خدایان دستاوردهای قهرمانانه او را برایش بازگو می‌کنند: «به اقامتگاه زیوسودرا فرا رسیدی! / مناسک سومر، از روزگاران باستان فراموش گشته… / [پس از] «طوفان» آن تو بودی که یاد آوردی کارهای سرزمین را».

در اینجا نیز ارتباطی بین سفر گیلگمش برای یافتن بازمانده «طوفان» و دوباره زنده کردن زندگانی آیینی وجود دارد. شاعر نیازی ندیده بیشتر از آن توضیحی دهد اما روشن است گیلگمش است که سرزمینش را دوباره متمدن می‌کند. در این کار او ابزار انکی است (همانگونه که «هفت فرزانه»).

منابع

• "Ziusudra". Wikipedia (به انگلیسی). 2021-07-09.
• Best, R. M. (1999), Noah's Ark and the Ziusudra Epic, Eisenbrauns, ISBN 0-9667840-1-4
• Crawford, Harriet (1991), Sumer and the Sumerians, Cambridge University Press
• Dalley, Stephanie (1989), Myths from Mesopotamia: Creation, the Flood, Gilgamesh, and Others, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-283589-5
• Foster, Benjamin R. (2001), -9780393975161/mode/2up?view=theater The Epic of Gilgamesh: A New Translation, Analogues, Criticism, United Kingdom: Norton, ISBN 978-0-393-97516-1 {{citation}}: Check |url= value (help)
• George, Andrew R. (2003a) [1999, 2000], The Epic of Gilgamesh: The Babylonian Epic Poem and Other Texts in Akkadian and Sumerian, Penguin Classics (Third ed.), London: Penguin Books, ISBN 978-0-14-044919-8, OCLC 901129328
• George, Andrew R. (2003b), The Babylonian Gilgamesh Epic: Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts, vol. 1, Oxford University Press
• Jacobsen, Thorkild (1939), The Sumerian King List, University of Chicago Press
• Kramer, Samuel Noah (1967), "Reflections on the Mesopotamian Flood" (PDF), Expedition Magazine, Penn Museum, 9 (4), p.16, col.2
• Lambert, W. G.; Millard, A. R. (1999), Atrahasis: The Babylonian Story of the Flood, Eisenbrauns, ISBN 1-57506-039-6
• Langdon, S. (1923), "The Chaldean Kings Before the Flood", Journal of the Royal Asiatic Society
• Ziolkowski, Theodore (2011), Gilgamesh Among Us: Modern Encounters with the Ancient Epic, United States: Cornell University Press, ISBN 978-0-8014-6341-9
• Black, Jeremy A. (2006). The Literature of Ancient Sumer. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-929633-0. Retrieved 2023-04-09.
• Hallo, William W.; Younger Jr., K. Lawson (2003) [1997]. The Context of Scripture, Volume One: Canonical Compositions from the Biblical World. Netherlands: Brill. ISBN 90-04-135677.

برای مطالعه بیشتر

• Hallo, William W.; Younger Jr., K. Lawson (2000). The Context of Scripture, Volume Two: Monumental Inscriptions from the Biblical World. Netherlands: Brill. ISBN 90-04-10619-7.
• Hallo, William W.; Younger Jr., K. Lawson (2002). The Context of Scripture, Volume Three: Archival Documents from the Biblical World. Netherlands: Brill. ISBN 90-04-10620-0.
• Younger Jr., K. Lawson (2017). The Context of Scripture, Volume Four: Supplements. Netherlands: Brill.

پیوند به بیرون

• A comparison of equivalent lines in six ancient versions of the flood story
• Ancient Near East flood myths All texts: (Eridu Genesis, Atrahasis, Gilgamesh, Bible, Berossus, Greece, Quran), commentary, and a table with parallels
• ETCSL - Text and translation of the Sumerian flood story (alternate site)

پیشین: اوبارا-توتو از شوروپاک	پادشاه سومر افسانه‌ای یا ۲۹۰۰ پیشا دوران مشترک	پسین: جوشور از کیش
	انسی از شوروپاک افسانه‌ای یا ۲۹۰۰ پیشا دوران مشترک	بنا به افسانه سیل شهر را فراگرفت